LUGO, MARZO - 87

     A entrevista que aqui presentamos foi sostida por teléfono a primeiros de Marzo deste ano. Xaquin Lourenzo «Xocas» recevia dias despois o prémio da «Casa dos poetas», embargando-me por esto unha profunda satisfación, pois sabia que a el emocionaria-o, e non por el próprio, senón polas cousas nas que cre.
     O temor a que a conversa por teléfono fose un fracaso  —dada a frialdade do meio— rondaba-me, mais axiña, ao pouco de comezar falar, soubemos que o vello loitador apuraba-se a criar o clima necesário para manter unha charla longa e telefónica sobre don Ramón Otero Pedrayo.
     Sempre, ou polo menos as mais das veces, acostumo a adornar con notas á marxe, descripcións ou comentários sobre a personaxe entrevistada os meus traballos neste campo; pero nesta ocasión decidin respeitar integramente as suas palavras. Fago esta aclaración, sobretodo, pola última das preguntas, na que os dous, tanto Xaquin Lourenzo coma min, fomos vítimas duns calafríos de emotividade que quebraron por várias veces a nosa voz.

     —Como era Don Ramón Otero Pedrayo, a súa imaxe cara a xente, o seu trato, qué lembra del como viciño? Como era o seu carácter?
     —Otero Pedrayo... É difícil facer unha análise dese home, por unha razón, era dunha actividade tan grande, tiña unhas cualidades humanas, físicas, morais, tan extraordinárias que é difícil analizálas todas. Hai que partir dunha base, eu atopei-me con dous homes na vida que neste aspecto eran iguais: Otero e Castelao.
     Eran uns homes que en canto un se atopaba diante deles, a primeira impresión, o primeiro pensamento que se Ile viña a un á mente era o de decir: «Bon, estou frente dun home bó». Porque a bondade enorme deses homes revelaba-se no xesto, na mirada, na expresión. Nunca vin dunha maneira tan clara a realidade de aquelo de que «a cara é o espello do alma». Por outra banda, Otero éra dunha estatura elevada, réxio, cheo de vida, cheo de actividade. Un home no que via unha forza contida. Daba a impresión que aquela gran humanidade de Otero non daba abasto para conter o seu espíritu e o seu pensamento. Logo era, probabelmente consecuéncia desa prestáncia, dunha cortesia tan extraordinária, que cando un chegaba onde el, sobre todo na sua casa, sentia-se cheo de ledícia, cheo de confianza. Para el o que entraba na sua casa era exactamente igual, fose cal fose a categoria que tivese. Eu via, por exemplo, na sua casa, estar asi, chegar un carteiro coa corrrepondéncia, con algun certificado que don Ramón tiña que firmar... pois don Ramón erguia-se e acompañaba ao carteiro até a porta, ali daba-lle a man. Na sua casa de Trasalba o mesmo, calquer paisano, amigo de toda vida ao mellor, co que tiña toda a confianza, era recibido cunha cortesia que non todo o mundo ten. Eu recordo cando cumpriu 80 anos; fixera-se-lle en Santiago —argallado por Modesto Figueiredo, grande amigo del, e outros moitos— un acto, entre os vários que tiveron lunar. Este era un xantar no Hostal dos Reis Católicos. E cando saíamos da Catedral e nos dirixiamos ao Hostal, habia na porta tres gaiteiros que estaban tocando para recibir a don Ramón. Cando chegamos á mitade da Praza da Quintana e don Ramón viu os gaiteiros, adiantou-se a todos nós e foi dar-lles a mao un por un e agradecer-lles aquel obséquio; nese aspecto era algo único. O pensamento de Otero era tan áxil, tan amplo, que moitas veces comezaba a falar dunha cousa e remataba falando doutra.
     Porque as suas ideas corrian moito máis que a sua voz, que a sua palabra. Tiña unha imaxinación, un xeito de expresar-se, dicia unhas cousas tan impresionantes que a un lle parecia normal aquela falla de lóxica na exposición das ideas. Logo tiña don Ramón unha memória prodixiosa. Eu ás veces, e un pouco en broma preguntaba-lle no medio da conversa: —«Home don Ramón, vostede acorda-se dun auxiliar que habia no Instituto?»
     E inmediatamente don Ramón collia a palabra:
     «Ah si home, fulano de tal, que era de tal sitio, fillo de tal e de tal, que fixo oposicións en tal época.»
     E soltaba-lle a vostede toda a biografía dun señor, pouco menos que inominado que pasara polo Instituto de Ourense. E non lle digo nada en canto a pubricacións, a libros, a literatos, homes de ciéncia. Era algo inagotable. Otero xunguia á memória a sua fantasia. Era un exemplar único. Ten-se falado de Otero como patriarca das Letras Galegas. Efectivamente, Otero é un verdadeiro patriarca no mais amplo sentido da palabra. A sua vida é simple, non foi protagonista de grandes aventuras.
     Como sabe vostede, Ramón Otero Pedrayo naceu no 1888, por certo que hai un dato curioso, e é que o número 8 é fatal para Otero: naceu no 1888 e morreu en 1976 cando cumpria 88 anos, precisamente o día que nacera. Veu a luz na Rua da Paz, pero naqueles dias o seu pai plantou en Trasalba, no pazo que ali tiña unha araucária; esa araucária tiña a mesma idade que don Ramón. Derribou-na o vento o ano anterior á sua morte, e levou o home un disgusto tremendo. Logo, a caixa en que foi enterrado era da madeira desa araucária.

     —Como foi o seu contacto con Ramón Otero Pedrayo?
     —As nosas famílias eran amigas, pero eu puxen-me en contacto con el no ano 21, cando estudaba no Instituto. Don Ramón Otero fixera oposicións a cátedra. Estivera en Burgos, logo pasou a Santander e chegou a Ourense mediante unha permuta. A min colleume a sua chegada no medio do curso. Cando don Ramón chegou a Ourense, puxose en contacto con Risco, con Cuevillas. Pero hai un home, que traballou moito e do que se fala pouco; un home que escribiu pouco, pero que foi importante no espertar muitas cousas nos outros. Ese home foi Antón Losada Diéguez. Losada Diéguez, foi, por deci-lo así, a semente daquela xeneración que se formou en Ourense. El foi a base, precisamente, de Otero, Cuevillas e Risco.
     Desde o comezo, estes homes levados por un sentimento natural, pero ao mesmo tempo animados e impulsados por Losada Diéguez, fixeron da sua vida unha dedicación: a dedicación a Galiza. Comprenderon que Galiza pagaba a pena de traballar por ela. Viron que habia nela unha série de elementos inéditos que habia que revivir, e entón foi cando Otero, gran xeógrafo, dedicou-se á xeografia de Galiza. Cuevillas, que era un caso un tanto inaudito de farmacéutico, empregado de facenda e dedicado á prehistória, tres cousas que non teñen que ver nengunha coa outra, pero asi era Cuevillas, dedicou-se a traballar na prehistória, a sistematizá-la. É o gran historiador de Galiza.
     E Vicente Risco... Risco era un home dunhas inquietudes espirituais, dun saber enorme... Porque mire vostede; fala-se de moita xente hoxe, e efectivamente, Galiza tivo grandes homes, tivo grandes figuras, pero para min o cerebro mais profundo, o cerebro mellor organizado, mais orixinal de todos eles é o de Vicente Risco.
     Eu que teño unha grande admiración por Otero, Bóveda, Cuevillas, Castelao, por todos estos homes aos que tratei, aos que sei o moito que Galiza lles debe, e cando penso en Vicente Risco teño forzosamente que situa-lo por riba de todos. Polo seu enorme talento, pola profundidade do seu pensamento. Este home que tivo dous defectos, duas cualidades negativas que o anularon moito: a sua humildade (Risco non Ile daba importáncia en absoluto ao que sabia) e a sua gran timidez (Risco non se atrevia a falar, non se atrevia a opinar).
     A amistade destes homes estaba cimentada sobre un sentimento unánime de todos eles, o amor a Galiza. Xuntos, impulsados por Losada Diéguez, nace este conxunto de homes dedicados a Galiza. Detrás deles unha mocidade que se guiaba polo seu pensamento, que os admiraban polo seu saber e sobretodo, esto hai que recoñece-lo, polo desinterés. Foron homes que se entregaron a Galiza, dun xeito non só desinteresado, senón tamén humilde. Fixeron un enorme esforzo poñendo da sua parte todo en prol da sua terra.

     —Xa nos falou vostede de Risco, Losada Diéguez, qué outras cousas lembra da relación de Otero con estes homes? Como foi a amistade entre don Ramón e Castelao?
     —A relación ente Otero e Castelao foi sempre moi cordial. Cordial porque Castelao facia-se querer de todo o mundo. Era tan bó, era tan aberto, era un home... en fin.
     Eu tratei mais aos de Ourense, peru tamén tratei a Castelao, sobre todo por correspondéncia e nas épocas que estiven nas xeiras do Seminário de Estudos Galegos polas Terras do Deza. E é curioso que estes homes de Ourense, Cuevillas, Risco, Otero, que me coñecian desde neno, porque eu puxen-me en contacto con eles aos 16 anos —e teño oitenta— e desde que me puxen en contacto con eles sempre tivemos un trato íntimo, constante, familiar. Foi un trato mui intenso, até o extremo de que Otero nunha ocasión —dous meses antes de morrer— estiven con el na sua casa e dixo-me:
     «—Home "Xocas", mire, aproveitando que estamos sós teño un encargo que facer-lle a vostede: Quero que cando eu morra, me poña vostede a bandeira galega no peito.»
     E duas horas antes de morrer, aqui en frente da miña casa, dixo-lle aos que estaban á sua beira:
     «—Cando eu morra, avisade ao "Xocas" porque ten un encargo meu».
     Efectivamente, en canto morreu, non tiven mais que cruzar a rua, xa coa bandeira na man que lle puxen no peito.
     Pois ben, estes homes, apesar da confianza que tiñan comigo trataban-me, sempre de vostede. Risco chamaba-me «Don Xocas», en ton familiar e bromista. «Don Xocas», si... Cuevillas e Otero chamaban-me «Xocas» pero de vostede. Eu desde logo trataba-os de vostede tamén. En cambio Castelao, desde o primeiro momento en que me puxen en contacto con el tratou-me de «tu», e eu a el tamén de «tú». Esto non quere decir, que tivese mais confianza con uns que con outros. Era unha cousa de hábito.
     Eles querian sacar de min todo o que pudesen no terreno científico e desde o primeiro instante elevaronme á mesma categoría que eles.
     Esto pasou-me moito con Risco e con Otero. Lembro cando ingresei na Universidade. Un dia cheguei a casa de Cuevillas e este me dixo:
     —«Home, Xocas, chega vostede a tempo. Teño aqui un artigo para unha revista e quero que o vexa vostede; a ver que lle parece?»
     Vostede comprenderá o que me ía parecer a min. Un alumno que se preparaba para ingresar na Universidade! Qué podia pensar eu sobre un artigo científico escrito por Cuevillas?
     Pero eu daba-me conta de por que o facian. Era para obrigar-me a opinar, e para opinar tiña que traballar e preparar-me. Esto pasaba-me tamén con Risco e con Otero.
     A amizade destes homes era tan intensa que eu ás veces ría-me un pouco, porque a calquer hora do dia ou da noite que un se asomaba á fiestra atopaba-se con eles. Teña en conta que Cuevillas na Praza do Ferro; Ramón Otero, enfrente da miña casa, lindando coa Praza do Ferro; e Risco 200 mts. mais alá, na rúa de Sto. Domingo. A calquer hora do día ou da noite atopaba-se con eles, Otero que ía a casa de Cuevillas, Cuevillas que viña á miña casa, ou eu que ía á casa de Otero. A min daba-me a impresión dun Sistema Solar, os astros xirando arredor dun centro comun, e este centro común estaba simbolizado pola Praza do Ferro. Era o desexo de traballar, Risco, Cuevillas e Otero para min foron un só corazón. Pudo haber entre eles diverxéncias, sempre de tipo moral, de conciéncia, pero foron sempre irmáns. Foron o que atopei a primeira vez que entrei na casa de Vicente Risco, no cuarto de traballo, na parede había unha cartela que puña:
     «Polo que máis quero xuro ser dos bós e xenerosos».
     E estes homes eran, efectivamente, dos bós e xenerosos. E entre os bós e xenerosos cando traballan por Galiza, non hai mais que eses pequenos roces que pode haber dentro dunha família, pero sen que a família se rompa nunca. Pode un opinar que unha porta pode estar mais bonita pintada de marelo que pintada de azul ou que pintada de verde, pero as diverxéncias non pasan nunca de aí, nen pasaron nunca de aí.
     Quixo-se, e a min é unha cousa que me doe —pola inxustícia que representa—, enfrentar a Vicente Risco con Ramón Otero. Houbo unha espécie de conspiración, naturalmente de alguén que quixo aproveitar-se das circunstáncias para enfrenta-los. E eu que os tratei intimamente a todos eles, podo asegurar dunha maneira terminante, que nunca houbo a menor mal queréncia entre eles. Ao contrário, eu oin a Otero falar de Risco, e oin a Risco falar de Otero; e falaban como quen fala dun irmao, ao sumo: «Que mágoa que o meu irmao vaia desta maneira, ou leve a garabata desta outra». Pero nunca pasaron de aí as diverxéncias que pudo haber entre eles.

     —Qué foi «La Centuria»?
     —«La Centuria» foi un início de tipo filosófico, un desexo de aproximar-se ás correntes modernas, unha cousa de pensamento non de investigación.

     —E «Nós»?
     —«Nós» naceu como unha necesidade de ter un órgano cultural. Habia que «abrir Galiza ao resto do mundo». Hai dous feitos que me teñen chamado a atención respeito aos destinos de Galiza: O primeiro, cando unha barca chega ás costas galegas levando o corpo do Apóstol, e entón, esa preséncia do Apóstol, en Galiza abre esa Idade Media extraordinária das peregrinacións do Camiño de Santiago, cando Europa ven a Galiza e aprende dela; e á sua vez, Galiza aprende tamén que hai Europa, que hai que estar en contacto con ela. O segundo, e dun xeito un pouco providencial, aparece outro navío, aquel barco de Colón que veu de América, e que veu precisamente a Galiza a dar notícia da aparición dun Novo Mundo. Outra Terra, outro Camiño que se abre a Europa, que se abre a Galiza. E Galiza lanza-se por ese Camiño, desempeñando en América tamén o papel que desempeñara en Europa.
     Este desexo de abrir-se ao exterior é o que levaba, en eséncia, o pensamento da xeración «Nós».
     A revista «Nós» tiña intercámbios, recibia revistas europeias: alemás, inglesas, italianas, suizas, francesas... Aqui, as grandes figuras que destacaban na Europa eran coñecidas perfectamente.
     Na casa de Risco falaba-se de muita xente nas tertúlias que tiñamos.
     De Rabindranath Tagore falou-se na casa de Risco, cando probablemente non o coñecia ninguén en España; e foi pouco despois, como vostede sabe, Premio Nobel de poesía.
     Mire vostede, na Galiza habia un tópico, o da Galiza da gaita e da muiñeira. E na Galiza, toca-se a gaita e baila-se a muiñeira, pero ademais, hai problemas no campo, hai problemas de tipo cultural, político... e esto é o que a Xeneración «Nós» queria revivir e dar a coñecer. E para isto claro, a primeira medida era criar dentro do pobo... criar non, revivir, esa idea da própria personalidade, do valor polo noso, de que temos cousas que nos diferéncian doutras culturas, doutros pobos. De aí veu o nome que recibíu, precisamente, a xeneración e o nome que recibiu a revista: «Nós». «Nós», non quere decir nen que somos piores, nen que somos mellores; simplemente que somos nós, con todas as nosas taras, con todas as nosas virtudes. Porque temos de todo. Eu lembro, falando desto aquelo do romance:

     Aqui temos vicios, temos fallas, pero tamén temos virtudes e hai-nos que tomar como somos; correxindo no que se poida o ruín e ensalzando o bó. E isto foi o gran pensamento daquela xeneración que coincidiron plenamente, nese desexo de que Galiza fose «Nós».

     —Xaquín, cal era a relación de Otero có campo? O seu mundo estaba en Trasalba?
     —Sí. Otero Pedrayo, ainda que naceu en Ourense e viviu en Ourense, o espíritu del estaba constantemente en Trasalba, en Amoeiro —terra de bocarribeira— nunha paisaxe maravillosa. Ramón Otero estaba ligado intimamente, desde o punto de vista espiritual ao campo, á xente do campo. Otero e os outros, daban-se conta dunha cousa, que Galiza, con todas as suas condicións de paisaxe, de economía, de fermosura, ao fin e ao cabo, é unha casa, e nas casas o que interesa é a casa como vivenda. É decir, que o que interesa é o que vive na casa. Porque a casa é un produto do home.

     —Este espíritu de Otero está presente en «Arredor de sí»?
     —En «Arredor de sí» Otero, fai unha proxección do seu espíritu sobre aquela vida que el viviu en Trasalba. El observaba como vivía a xente, as preocupacións dos demais que coincidían coas suas e que chamaban a sua atención. Otero nese aspecto era un home intimamente ligado co campesiñado.
     Moitas veces se ten dito que eran galeguistas de cidade tanto Otero como Risco ou Cuevillas, que eran homes de cidade que se preocupaban polo campo. Mais non era asi, eles entendían-se maravillosamente coa xente do campo. Eu lembro a nosa xeira de investigación, lembro a maneira de interrogar aos campesiños. Interrogaban, non como o que fai unha estadística, senón como o que fala cun amigo. Primeiro ganando a confiaza deles, facendo-lles ver que eran iguais a eles. E unicamente a curiosiade e o interés por eles era o que os levaba a interroga-los. Esto facia que se abrisen os campesiños, que en xeral, e con moita razón son desconfiados: Facia que se abrisen en canto se daban conta do que realmente aqueles homes buscaban. Este era o espíritu que levou Ramón Otero durante toda a sua vida, e para min foi o que inspirou precisamente «Arredor de sí».

     —Esa comunión coa Terra até onde chegaba en Otero?
     —Otero quería erguer aos galegos e dar-lles unha dimensión universal. Queria que tivesen unha personalidade. Mire vostede, eu aprendin deles unha cousa, unha esperiéncia que me ten valido de moito e que me ten producido moitas satisfacións. Ás veces diante dunha paisaxe, eu poño-me a contempla-la. Vexo árvores, vexo regatos, vexo verde, vexo as nuvens no ceu, escoito o cantar dos páxaros... Pero deseguida dou-me conta dunha cousa, de que aquela paisaxe non é mais que unha parte da paisaxe; que a outra parte son eu mesmo. Que eu espectador, formo parte tamén desa paisaxe. Hai intres incluso, en que sinto o que para min é en realidade a verdadeira definición de saudade. Sinto algo asi, como a necesidade de anular-me, de fundir-me na paisaxe. Cecais esto, teña algo de heréncia dun vello panteismo galego. Vivir a divinidade en todo. Ser como San Francisco de Asís que se sentia irmao do lobo, do sol, do lume, da morte, porque todo era obra de Deus, e como el era tamén de Deus, sentía-se irmao de todos eles. Este panteismo traduce-se nesta saudade, neste desexo que o galego ten de se identificar coa Terra.
     Decia-me nunha ocasión Castelao, e creo que está escrito nalgun sitio, decia-me, aló polo 1936, antes de estoupar a guerra:
     «Mira, Xocas, eu so teño medo de morrer fora de Galiza, porque eu quería que o meu corpo fose Terra de Galiza, e os meus osos penedos nos nosos montes.»
     Para min é esto en realidade a verdadeira definición de saudade.
     O desexo de se identificar coa Terra.
     Este desexo era o que tiña Ramón Otero. Era o espíritu de Ramón Otero, o de estar xunguido a Galiza baixo todos os aspectos. De aí que a sua literatura, o seu pensamento, o seu traballo, a sua política foi sempre pensar en Galiza como fin fundamental da sua vida.

     —Xaquín que supuxo Trasalba na vida de Otero, sobre todo nos últimos anos?
     —Todo. Teña en conta que cando Otero foi destituido como profesor do Instituto de Ourense, marchou-se para Trasalba. Viña de cando en vez a Ourense, pero a maior parte da vida fixo-a en Trasalba. E adicou-se, cousa curiosa, a estudar grego.
     Teño ido moitas veces a Trasalba, e sempre todo derivaba no mesmo. Derivaba na grande esperanza que tiña Otero de que aquelas circunstáncias fosen transitórias e que voltara o día no que se puide-se traballar libremente pola Terra. Dun xeito ou doutro, con mellor ou pior acerto, pero traballar pola Terra.
     A min produce-me grande satisfación ver como aquela semente de antes do ano 1936, que despois durante 40 anos tivo que estar acougada, xurde hoxe na xuventude actual. Vexo que estes rapaces novos sinten unha curiosidade enorme por coñecer Galiza, por coñecer aos galegos, por coñecer-se a si mesmos e por traballar por Galiza. Este era o pensamento de Otero, e era o que en todo momento daba de sí a sua conversa. Por calquer lado por onde comeza-se a falar, o remate era sempre o mesmo: animar a todos a ser constantes no seu galeguismo.

     —Xaquín, a penúltima, unha curiosidade... era tan vasta a memória de Ramón Otero Pedrayo como se dí'?
     —Si, si. De calquer cousa que se fala-se tiña el algo que decir que os demais non sabian. Lembrome cando fixo as oposicións á Universidade, o tribunal estaba abraiado. Porque un dos temas que tivo que desenvolver foi unha leición sobre os Andes. E cando aquel home se puxo a citar montes, picos, bibliografía, obras, exploradores... estaban abraiados. Como era posibel que nunha cabeza humana coube-se e retuve-se toda aquela cantidade de erudición que tiña Ramón Otero. E o mesmo que falaba deso, falaba de filosofía ou falaba de literatura. Durante a oposición falou dos Andes como se os coñecera de toda a vida. A gran ilusión del era, e conseguiu-no nunha das viaxes que fixo a América, ver o Océano Pacífico.
     Escribíu-me no 1946... e... no 47, no 47. Nunha xeira da «História de Galiza» que se estaba empezando a imprimir en América, e falábame entre outras cousas da grande satisfación que o embargaba, pois logo de coñecer o Atlántico e o Mediterráneo, podera por fin ver as augas do Pacífico.

     —Xocas, xa para rematar, qué supuxo na sua vida coñecer a Otero?
     —Eu francamente, non podo sereamente, falar da perda dese home. Hai... Ao longo da miña vida, de toda a miña vida, estiven en contacto con el, recebin as suas leicións, o seu afecto, a sua familiaridade... Pero hai algo que a min me chegou moi adentro, e que levo cravado no corazón. E é que Ramón Otero Pedrayo, que tiña tantos discípulos, tantos admiradores, tantos amigos; encargou-me a min, que fose o que lle puxera a Bandeira Galega no peito. Para min esto, foi algo... como Ile diría eu... algo como unha misión que Deus me encomendou nesta vida, «o por-lle a Bandeira Galega no Peito a Ramón Otero.»

     —Gracias Xaquín. Deixamos de grabar se te parece por que...
     —Fala-se de facer un ano de Otero como se fixo un ano de Castelao, pero realmente esas comemoracións carecen de valor porque as figuras como Ramón Otero, como a de Vicente Risco, como a de Cuevillas, como a de Castelao, son eternas. Esas viven sempre.
     A morte deles non é en realidade mais que unha liberación do seu espíritu. Mentres viviron o seu espíritu estivo xunguido ao seu corpo, ao morrer, como unha bomba que estala, o seu espíritu expande-se, e non hai xeito de que se esqueza nunca.

     —Xaquín?
     —Gracias por esta conversa.

     —Gracias a vostede, Xaquin. Unha aperta mui grande deste novo que os admira a todos vostedes.
     —Xa sabe onde quedo ao seu dispor.

     —Igualmente, gracias.
     —Adeus.

     —Adeus.