A figura de Lorenzo Varela merece especial atención pola súa relevancia cultural e literaria na preguerra e, sobre todo, pola súa importancia no exilio, pero tamén polo significativo carácter da súa contribución á cultura española da guerra civil, labor que desempeñou cun notorio protagonismo e da que non existía ningunha recompilación.
     As principais obras poéticas de Lorenzo Varela foron reunidas en 1979 cunha nota prologal de Rafael Dieste e cun soneto encomiástico de José Bergamín (1). Case simultaneamente, Luís Seoane publicou e prologou unha compilación de trinta e tres poemas soltos (2). Posteriormente apareceu unha breve escolma poética en opúsculo non venal, preparado e introducido por Xesús Alonso Montero, quen ademais seleccionou nel diversos xuízos de estudiosos, amigos ou compañeiros do escritor en cuestión (3). Tendo en conta, pois, que as tres edicións citadas foron patrocinadas polo seu leal e constante valedor Isaac Díaz Pardo, quen impulsou tamén da exposición «Catro pintores italianos para un poeta» (4), non é de extrañar tampouco que fora o mesmo editor quen publicase a única biografía de Lorenzo Varela existente atea a dta, debida a Fernando Salgado (5) e prologado por Xesús Alonso Montero, permanente promotor do recoñecemento literario e político do autor en cuestión, mesmo fóra de Galicia (6). Á marxe do patrocinio de Isaac Díaz Pardo cómpre mencionar aínda unha edición anotada da súa poesía en galego (7) e algún artigo disperso, como o dedicado á relación entre Varela e Fole (8), precisamente a pedido de Xesús Alonso Montero. Por todo isto cremos do máximo interese de quen ten dado tantas mostras de atención e agarimo a Lorenzo Varela a compilación aquí dos escritos de combate do autor de Lonxe, ata agora nunca reunidos e todos eles ausentes dos volumes anteriores (9).
     Lorenzo Varela encontrábase en Madrid cando estalou a contenda, vinculado ás Misiones Pedagógicas, así como colaborando en El Sol e estudiando Filosofía e Letras. Distanciado do trotskismo ao que se adherira xa durante a República, afiliouse ao Partido Comunista de España, participando como voluntario nos primeiros combates. Serviu como miliciano no tren blindado, loitando na fronte durante toda a guerra como comisario político.
     Xa en 1936 adscribiuse á Alianza de Intelectuales Antifascitas para la Defensa de la Cultura e participou nos seus manifestos e campañas. Así, recitou no primeiro mitin da Alianza (Milicia popular, 30-9-1936) e, logo, asinou a protesta polo bombardeo de Guernica (El Mono Azul, nº 16, 1-5-1937), a réplica do doutor Lafora (Ahora, 21-7-37), o manifesto da Alianza de decembro de 1937 (El Mono Azul, 9-12-1937), o compromiso dos intelectuais pola victoria popular en 1938 (La Vanguardia, 1-3-1938) e o relatorio colectivo no II Congreso Internacional de Escritores Antifascitas de 1937 (Hora de España, VIII-1937). Polo demais, figura como corresponsable, xunto a María Teresa León, Rafael Alberti, José Bergamín, Antonio Luna, Vicente Salas Viu e os tamén galegos Rafael Dieste e Arturo Souto, de El Mono Azul. Hoja semanal de la Alianza de Intelectuales Antifascistas para la Defensa de la Cultura dende o seu primeiro número (3-9-1936).
     Obviamente, os seus escritos bélicos, por suposto sempre editados fóra de Galicia e dirixidos a un destinatario castelánfalante, tiveron como lingua a española dende a súa temperá presencia en El Mono Azul e noutras publicacións de orientación comunista, como mostra o tamén temperán artigo "Aurora y muerte", publicado en Milicia popular (nº 76, 22-10-1936).
     A revista El Mono Azul foi o medio que acolleu a maior parte da súa producción poética bélica, composta por romances de loita en sintonía co romanceiro popular que se trataba de crear naquela época e ao que ese voceiro consagrou toda a sección "Romancero de la guerra civil". Nela publicou, entre 1936 e 1937, "Las vacas de ávila" (nº 1, 27-8-1936), "La falsa promesa" (nº 4, 17-9-1936), "Fernando de Rosa" (nº 1, 27-8-1936), "Romance de Lina Odena" (nº 8, 15-10-1936), "Tengo de cantar cantar" (nº 15, 11-2-1937), "Romance de Zurbano Ramos" (nº 26, 29-7-1937) e, fóra de dita serie, "La flor de mayo" (nº 16, 1-5-1937) e "Campo de Aragón (A los soldados de la 150 Brigada y a su Comisario)" (n1 42, 2-12-1937), á súa vez composto polos poemas "Marcha" e "Fiesta". En prosa publicou, tamén entre 1936 e 1937, "El romancero de la guerra civil" (nº 5, 24-9-1936), "Cantar en la guerra" (nº 9, 22-10-1936) e "Palabras a un miliciano anónimo" (nº 10, 29-10-1936), así como o conto "El fusil" (nº 29, 19-8-1937).
     Na primeira prosa citada, "El romancero de la guerra civil", reflexiona e teoriza sobre o romanceiro bélico no que traballan poetas coñecidos e anónimos cun común obxectivo social e político, do que el mesmo participa. Trátase, por tanto, dun dos máis significativos documentos metadiscursivos sobre o romanceiro popular republicano e como tal ten sido considera (10).Cómpre salientar, ademais, que foi o poeta inaugural dese romanceiro, que se abriu no primeiro número co seu poema "Las vacas de Ávila" e co seguinte chamamento editorial:

     Pero durante 1937 Lorenzo Varela entrou de cheo na reportaxe bélica no diario Ahora. Diario de la Juventud, publicado en Madrid como órgano das Juventudes Socialistas Unificadas. Así o demostran "La vanguardia de la producción. Un nombre de sacrificio y heroísmo. Toda la fábrica es una brigada de choque" (nº 64, 12-3-1937), "Desde Guadalajara. Invasión. España contra el fascismo italiano" (nº 68, 17-3-1937) ou "De las trincheras a la escuela (Cabos y sargentos de la 45 división)" (nº 205, 21-8-1937). Pero, ademais destes escritos estrictamente periodísticos, a este medio aportou igualmente o poema "Primero de mayo" (nº 107, 1-5-1937) e o artigo "Literatura de guerra" (nº 188, 1-8-1937).
     Así mesmo, tamén en 1937 colaborou na revista Hora de España, concretamente coas prosas "Contra viento y marea. De la disconformidad a la comodidad, y otras cosas" (nº VI, junio, 1937) e "Bilbao" (nº VII, julio, 1937), e cos poemas "Palabras en el fuego", "A un joven héroe" e "Hoy" (todos tamén no último número citado).
     Por último, refuxiouse en Francia, de onde se trasladou a México, iniciando alí un exilio que continuaría en Bos Aires, lugares os dous últimos nos que deixou ampla constancia do seu activismo cultural e social.
     Os textos da guerra literaria de Lorenzo Varela, nunca reunidos ata agora e que se exhuman a continuación gracias á colaboracilón prestada polos investigadores Isabel Gómez Rivas, Pedro Pablo Hormigos e Natalia Regueiro, son pois un documentos inestimables para coñecer o compromiso político e literario do escritor galego, pero tamén para verificar a súa contribución consciente á revolución cultural que supuxo a creación e promoción do romanceiro da guerra civil na zona republicana. Prescindindo, por razóns de espacio, das reportaxes, reproducimos cronoloxicamente, dentro do xénero a que pertencen, os poemfas, os artigos e o relato legados polo autor de Lonxe durante a contenda.

          NOTAS