Visualizar obra

     Endexamais sospeitou que aquel inverno, no que Maripepa Ile referiu o da curvatura das chemineas, rotularía a súa costa como a da morte. Moitos anos despois, fronte ó televisor que cuspía a morte de Franco, no Madrid que sempre arelara su madre, Adelita de los Santos descubría que o tempo non é máis ca un acorde preñado de gris e de soños capaces de matizalo na ousada derrota. Se cadra, a música adqueríra ese grisallo na memoria a partir da invernía que sucumbiu a costa bergantiñá en néboas permanentes, mentres os aniversarios medraban ata doce, adurmiñados polo papexante silabeo da robusta criada que lle aprendeu a linguaxe das campás. Nunca o imaxinara, anque na madrugada do mil novecentos dezasete un toque ronco, pero acompasado a despertara aterrecida. Saltou da cama, buscou ás tentas a ventá e abriu os contraventos. Unha claridade grisallenta escentiloulle a mirada. Case non distinguía os tellados das casas da praia. Achegouse e enmarcou os ollos coas mans, afincándose nos cristais. Valverde mergullábase nun manto uniforme que a desaparecia do mundo, nun son que traspasaba o silente espacio calixinoso dende o norte e nun momento que só o murmurio salgado das ondas, dun mar somerxido, tentaba abranguela á realidade. A propia ignorancia cargouna de présas e o instinto mandoulle correr. Saiu fóra do dormitorio e trotou cara as escaleiras da bufarda, onde se situaban as alcobas da serventia. Puxo as dúas mans sobre o manubrio dunha delas e a filla da Capitana xirou a cabeza sobresaltada, mentres anodaba o xustillo.«¿Por que soan?», preguntou a rapaza meténdose na cama desfeita, a carón das sabas quentes e da presencia de Maripepa, quen a ollaba agarimosamente sen dicir ren. Deste xeito anainouse de novo. Os fortes brazos da moza erguérona con pesadelo ata a cadeira que estaba preto do lavamáns. Adelita fixo coma se non decatase o cambio. O peso da roupa da cama, que ela Ile tiraba enriba, descubríuna no momento. Riu sen reparos a pesar de ser tan cedo e do susto primeiro. No intre en que volvía a preguntar o ruído dun estoupido endereitou á criada. Soaba coma disparo de trabuco. Demasiado forte e lonxano para ser armamento de salteadores, pensou en silenzo. Un segundo estrondo deulle en lanzarse contra o armario e revirar nel. De contado, tirou un lote de liño do fondo do moble, desenvolveuno e volveu a tapalo con certa tranquilidade. Non obstante, deixouno por riba da roupa. Acabou de facer a cama e collendo a Adelita da man levouna o seu cuarto. A rentes da escalinata principal oíron á cociñeira falar co carretador da leva: «¡É a guerra!, ¡é a guerra!». Maripepa non dubidou un chisco. Subiría a colle-lo pistolón da súa nai, a non ser porque nese intre saía dona Mª Eugenia Millás do dormitorio completamente vestida, na procura da súa única filla.
     —¡Marcho, me oyes! —dirixíndose cara as súas costas— ¡No remaneré más aquí!
     —¡Vaite muller, vaite!. —respostaba don Fernando de los Santos dende dentro.
     —Mais señora, onde vai ir que é a guerra —dicía a cociñeira dende abaixo—. ¡Ay Santísimo Sacramento, que vai ser de nós!
     Maripepa non soltaba a man de Adelita, dona Mª Eugenia tiraba dela, cun quero e non quero, e a rapaza ollaba cara o carretador da leña que ia e viña polo recibidor, tentando non mancha-Ias losetas blancas e niquiricando algo dun balazo no costado. Don Fernando, con paso calmo, colocando a chaqueta americana, baixaba sen dicir nada e saía da casa. Eugenia Millás soltou a rapaza e zugando un choromiqueo xordo tornou ó apousento. Adelita observou o xesto desenvolto da criada cara os seus compañeiros. O aire daquel brazo daba ordes secretas que ela ainda non era quen a decodificar. Non foi así para Benedicta e para o señor Victor de Lourido, quen sen falar máis nada entraban na cociña, reollando a marcha das mozas cara o cuarto. «Durme. É cedo». A nova orde saía, esta vez, do xeito en que petaba na almofada, maneira aquela que adoitara obedecer desde sempre. Sabedora do seu mando, a criada deu a volta de seguida e dirixíuse á ventá. Ollou o carreiro de terra dun lado a outro, despois ergueu a cabeza para mirar por riba dos tellados que lindaban coa praia. A brétema amortiguábase, pouco a pouco, co pálido mencer revelando o peitoril, que o contorno das chalanas formaban entre a mala pavimentación do camiño e a area, bardantes polo mar e polo atrio da Igrexa, que ela miraba como se puidera debuxala co latexo das súas pestanas. As badaladas seguían a ser roncas, lentas e acompasadas. «¿Por que soan?», preguntou novamente, mentres ela a tapaba. Aquela noite guiaban ós mariñeiros, embravecidos pola fame, deica o pequeno porto onde seu pai abrira unha factoría de salga. O bruído do faro O Vilano non abondaba na inmensidade oceánica, cando se esvaían as marcas da terra coas do mar e todo se convertía nun ceo de brisas frías e mestas que atestaban as tempas. A soedade da noite e a borraxeira metíanse nos sentidos facendo perde-las referencias coñecidas, ademais de esquece-la posición. A vila deu en maquinar que todo se reviraba, cando se nubraban as estrelas. Por eso, os da terra ó perdelas, tirábanlle cabos sonoros e agardaban que os Tanos coa súa traíña e os Lueches no seu rapetón escoitaran, fendendo o aire acuoso, a batelada cósmica navegar polos calexóns invisibles da acústica. O patrón tentaba apreixala cos ollos pechados nun intento desesperado, que só a supervivencia Ile aprendera. Estricaba o brazo cara o badaleo e todos vogaban na dirección indicada. Cada pouco, escrutaban a figura ergueita do señor Evaristo Paz na proa, quen a súa vez escudriñaba a nada. Intuitivamente mandaba caer a estribor unhas yardas e de contado endereitar. Esquivados os baixos, metidos por canles que tan só eles atopaban entre as traicioneiras rochas, chegaban á boca da ría. Os berros do cho ó entrar daban a sinal: «¡Somos nós!».
     Foron moitos os invernos que adobiaron de naufraxios á costa Oeste. Moitos os acordos que enchían a vacuidade sincrónica de Adela fronte ó fastío daquel día na capital de España. Como o seu primeiro amor, o capitán R. Wilke, do Black Arrow, que dera coa proa no Corno do Vilán, cando ela andaba polos quince anos. Don Fernando quería comprobar un novo método de prensado nas conserveiras de Camariñas. Era o momento das excursións familiares. Nai estaba contenta facendo turismo. Cambiáballe a faciana que sempre tiña amarga e aló ían, as dúas, vestidas de festa no seu automóbil movido polo motor de explosión Daimler, con dous cilindros en forma de «V» e unha potencia de oito cabalos, que funcionaba cos vapores emitidos por un producto volátil, que gardaba na cocheira. Don Fernando asexárao na Exposición Universal de Barcelona do mil oitocentos oitenta e oito o mesmo día que coñecera a Mª Eugenia Millás, filla de don Eusebio Millás e amigo do padriño don Luis Abella, con quen Fernando viaxaba. Non llo mercaría á Société Anonyme des Automobiles Peugeot ata dezaoito anos máis tarde, nunha viaxe a Bordeaux. Un dos motivos que impediran aquel capricho fora a ausencia do seu pai, o vello don Fernando, quen tres anos despois da morte de dona Adela entráralle un repentino desexo de vivir en Cuba atendendo á venda da melaza do azucre. O tio Babá tiña medo ás insurrecións dos mambís e ós machetes. A empresa marchaba ben, pero as revoltas eran cada intre máis perigosas. Por outra banda, don Luis non quería comprometerse con aquela teima e coidaba que a costa non estaba afeita a tales fachendadas.
     Fernando pensaba que o disgusto pola morte da súa nai levara ó pai a tal resolución, pero non era así. Dona Adela estaba esquecida dende antes de morrer, pola firmeza coa que a Capitana o apuntara cos seus pistolóns nos mosquetíns de Baio. Engaiolado pola moura carraxe dos ollos brillantes e as varudas ancas marcadas polo calzón de liño, déralle todo o que levaba. Dende aquela non descansou ata facela súa, cousa que acadou cabo de troca-lo entendemento Fernandito. Un ano antes da Expo Catalana embarcaba cara as illas sen ela. Pedírallo con sinceridade, sen embargo a Capitana non era quen a deixar ós da súa banda. Amábao como xamais antes a ningún outro. Ata tal punto que desexaba ter un fillo, pero a responsabilidade acorábaa. A noite da despedida saltou da cama, puxo un blusón e saiu. Chovia a mares nos montes de Barilongo, onde apousaran o campamento, mentres cinllaba ó cabalo. Arrostrou del polas correas e meteuno dentro do cabano alargándollas. Non houbo outras palabras máis cás olladas que el Ile chantou nos seos debuxados pola auga na roupa. Non houbo máis, pero foi abondo para que estimase retornar canto antes da Habana. Con tan mala sorte que os acontecementos tomaron un caris dramático dende a súa chegada e lonxe de esmorecer, as loitas pasaron dos machetes ás candeas, encoraxáronse dun xeito tráxico. Un presentimento repentino reloucou no peito da Capitana, no intre en que apalpaba a repoluda barriga. Escureceuse o luar e cantou a curuxa. Unha choiva mexona, das moitas que se contaron na segunda metade do século pasado, anegóuna de senardade. Entrou no cabano e sen reparar en nada, fixo un atado coa roupa de liño. Dentro puxo as zocas, as cinllas do cabalo e os pistolóns. Montou a pelo no Paulino e galopou monte abaixo. O vello Telmo seguíua ata darse conta de que a determinación daquela muller era irreversible. Cando coidou que estaba lonxe demais, deu a volta e desandou o camiño ladrando coma un tolo. As intencións dos ladridos fixeron efecto. Os homes do campamento despertaron alarmados polos ouvidos do vello palleiro, mudo dende facía moitos anos. O Roque foi o primeiro en botar en falla ó Paulino, en acurralarse de lembranzas e en liscar tras da Capitana. Chegou onda ela ó pé do camiño que se dirixía a Santiago, cando xa correra ó cabalo. Desmontou con xenio sen para-lo animal ó tempo que a traspasaba coa ollada.
     —¿Que che pasa? —dixo a Capitana.
     —Nada —en silenzo, andou de lado dela.
     —¡Onde vou non hai sitio para ti! —falou preocupada e sen atopar argumentos para que o mozo voltara ó campamento—. ¡Está lonxe, moi lonxe! —Sen dicir nada, Roque desatou un fardo que levaba na traseira do cabalo e espabilouno. Daquela, ela alongou a mirada máis alá dos herbales, máis aló das fragas, moito máis lonxe dos montes húmidos e dos bordos da costa Atlántica.
     —¿É terra de mulleres? Daquela hei estar mellor do que pensa. —Roque era novo, demasiado novo e o outeiro da comarca do Xallas cheo de toxeiras invadindo os camiños, verde, solitario, duro e vello. Levaban un anaco percorrido cando os eixes do carro dun xalleiro rompeu aquela conversa. Viraron a cabeza e atisbaron as mulas do arrieiro. O home ía vender xurelo a praza de abastos de Santiago. Ata alí os levou tirándolles da lingua. Soubo unha morea de cousas dos dous camiñantes, pero todo era mentira. Satisfeito, deixounos na porta da Facultade de Medicina. Lonxe estaban de pensar que a viaxe trocaría nun calvario. Despois de moitos trasbordos, en todo aquelo que se movera cara Vigo e de durmir ó descuberto, tiveron que artellar outra identidade falsa para aloxárense no Berbés. Alí, a beleza da Capitana fixo arder en ledicias, imaxinadas nas singraduras de calma chicha, a un varudo mariño. Roque non podendo consenti-la aldraxe encarouse a el. As liortas verbais enfeitizaron a estancia durante dous días, ata que a cousa se revirou cunha morte. O mariño amaneceu, boca abaixo, enriba duns aparellos cun balazo no peito. O barco retrasábase e eles tiñan que fuxír dos alguaciles que querían esclarexa-lo asasinato. Faríano nunha lancha fisterrá, gobernada por homes de Cangas, quen agocharon á Capitana no tambuche de proa. Liscaron sen sabe-los motivos da tardanza do barco. Dous meses máis tarde atracaría en Lisboa. Para daquela xa estaban de volta en Barilongo, sen cartos, cansos e famentos. Sen embargo, non foi quen a desface-lo atado nin a roubar ou calquera outra cousa. Soamente agardaba. Todos a trataban con prudencia, sen pedirlle nada. A súa personalidade volveuse esquiva, antolladiza e torpe. Ninguén daba entendido aquel cambio, a non ser o Roque, quen se convertera na súa sombra e no seu criado. Enviaba cuadrillas para que choutasen polas corredoiras en busca dos recaudadores, arrapañando millo, repolos e galiñas para alimentar a filla da Capitana. Unha criatura que padeceu o disgusto da nai ó coñecer as noticias que o vello Babá mandara por don Ramón García. Fernando de los Santos morrera no intento de apaga-lo incendio dun tal ler de tabaco.
     O Black Arrow permaneceu escorado durante vinte dias na ria de Camariñas e Adelita agardou, ansiosa, a visita do Mr. Wilke. Quería atisbar, de novo, o fuscallo cinsento do seu ollar, a fibrosidade dos brazos e as ondas do seu cabelo. Comportárase coma unha muller na viaxe. Observando o mundo co enterese que súa nai lle insistia, necesariamente para estas ocasións, nas constantes clases de piano, na lectura dos autores franceses, na pronuncia refinada e no baile. Sen marearse e manténdose firme na visita ós preparativos da que sería a primeira e última factoría baleeira de Caneliñas. As intencións negociadoras da familia leváronos a percorrer a Costa da Morte moitas veces, pero o intento foise quedando en nada a medida que o século avanzaba. Puidera ser unha xogada do destino ou unha maldición das tantas que Ile botaba Mª Eugenia. O certo é que aquela costa anticuábase nos bordos da modernidade que a nai coñecera de moza, alá na capital do mundo onde vira todas aquelas cousas que Ile aprendií e que tan ben a facían sentir diante do capitán Wilke. Non volvería a velo. A duras penas atisbou a súa estilizada eslora de saeta negra dende 0 Penón, cando ía rumbo a Ferrol para ser reparado, despois de taponarlle os boquetes que a restinga do Corno lle abrira nalgúns compartimentos. Valverde durmía o seu sono hipnótico ó pé da ermida de Santa Rosa. Daquela, non era máis ca unha salgadeira de sardiñas, que estricábase cara a praza do Pazo dos Moscoso nunha ringleira de galpóns, a penas salteados polo almacén do sal e a tafona da señora Domitila. Situada nas marxes dun kilómetro de areal tan branco que obrigaba levar a Mª Eugenia un veo claro diante da cara nos meses do verán. A cóncava praia remataba nunha ribeira, sobre a que se construíra unha Igrexa con atrio, parapetada por unha muralla de sete metros, con almenas e buratos armados de canóns, protexéndoa das incursións piratas que noutros tempos había. O cume da Santa esgotou a Maripepa, quen descansou nun valado mentres Adelita finxía ver pasa-lo barco entre o neboeiro, que afastaría o amor ata outras costas. Xamais o atoparía e as lembranzas fuxirían tan axiña coma o fume que chimpaba o barco, que os americanos incautaran ós alemáns ó seren derrotados na Primeira Guerra Mundial. Suceso coñecido por Adelita naquela madrugaba en que a asustaran as campás.
     Tornaba a erguerse, esta vez, tarde e alertada por un batifondo na rúa. Benedicta falaba a berros cos xalleiros que liscaban para Corme procurando dar auxilio ós tripulantes dun barco naufragado á altura do cabo Touriñán. A rapaza entendía ben pouco daquela, pero alistouse sen necesidade da criada, agudizada pola curiosidade. Sen abotoa-lo vestido que Maripepa deixara no vestidor, apurouse a chegar á escalinata. O palique da cociñeira parou de súpeto. Conseguiu ver como alixeiraba o paso e se encerraba na cociña uns segundos antes de que seu pai entrara na casa. Deixouse estar apoiada no pasamáns e agardou. Maripepa saiu a correr do gran salón e presentouse diante del cunha calma inquietante. Mirouna. Sen indicarlle nada apreciable para Adelita endereitaron cara o salón. A cociñeira atisbaba na porta e Mª Eugenia mantíñase encerrada no dormitorio coma sempre que se atufaba, que xa era de cote. Cun instintivo viraxe do pescozo deu en lembra-la rendixa do chan da salita do primeiro andar, onde se refuxiaba das leccións do piano. Alí, Maripepa contaba as mellores historias que nadie oíra, só coas mans. Foi e afastou a alfombra. Quedou de xeonllos no chan co ollo mesmo encima da creba.
     —Un barco inglés que se dirixía de Liverpool a Valparaíso. Foi no farelo de Touriñán. —Dicía don Fernando con solemnidade. Un xesto imperioso da man de Maripepa facíao seguir no seu relato. El, con gire preocupado e paso lento, achegábase ás portas acristaladas que daban ós soportais do xardín. A criada adiantouse e abríuas. Adelita ergueuse amodo e fixo o mesmo coa ventá que daba ó balcón que se afincaba no pórtico contrasolado. Anenada, seguiu a escoitar. —¡Un torpedo, na sala de máquinas! Afundíuo en vinte minutos. O maquinista, o carboeiro, un mozo e o camareiro mortos. Os pasaxeiros salvaronse en catro botes. Un deles foi recollido pola tarrafa Emilia, de Corme. ¡É o terceiro que afunden estes carallos! O María Alice, o Caracas e agora o California—. Estaba enrabechado. Só falaba tanto cando algo lle preocupaba. —¡Se non van para o fondo de seguido, seique o submarino emerxe e ponse ó costado!. Mandan un home a bordo para dinamitalo sen importarlle nada. ¡Merda de alemáns!
     —¡É a guerra! ¿É non?—. Inesperadamente, o señor Victor falou saíndo de detrás da palmeira, na que Ile facía xeito orinar e achegouse a eles rindo. —¡É, claro que é a Primeira Gran Guerra, dígollo eu!— Engruñou o pescozo entre os ombros protexéndose das intencións que levaban os puños de Maripepa.
     —iVai de aí home!, acabarás secando o cocoteiro. —Díxolle don Fernando. Adelita esvarou ata quedar no chan. Era a primeira vez que notaba a humidade do medo percorréndolle o lombo. A friaxe que corta o pensamento facíalle ver xiróns dunha posible guerra en Valverde. As visións sucedíanse sen xerarquía na mente. Faría como Benedicta conta que Ile fixeron a Capitana na casa dos Moscoso. Deixarían as portas abertas e os faroles prendidos e agardarían no faiado a que dixeran coma ela: «Atrás, que se nós traemos forza aquí hai máis». Mellor, agocharíanse nos penedos de Traba. Maripepa sabe onde se atopa a cova na que seu avó gardara o tesouro e mesmo as campás de bronce que foran regalo de Condesa e que o derradeiro corsario roubara de Valverde. Ducasse era temible, pero o avó non tiña medo á morte, nen sequera a Deus, por iso o abordara, sen receios, afundíndoo no medio da ría. Alí estarían a salvo. A ansiedade que fervía nas meixelas e o frío, que xa non era frío, senón unha conciencia que se ía valeirando, acabaron derrubándoa. Quedou ó longo da soleira do balcón. As campás soaron dentro do seu vaído e unhas luces pespontaban a noite na que avanzaba, como en andas, por un inmenso areal crepuscular. Unha lumarea nas rochas espallábase no seu ollar e as figuras de aldeáns con capa moura voltaban, novamente, a habitar nos seus soños. Viu como pasaban a capa por riba dun lume que afumeaba moito. Como Maripepa agarraba o cabo da mantela e volteábaa do mesmo xeito. Despois, agarrando a criatura que tiña no colo, elevábaa por riba daquela fumarea de ruda. Tardaría moito tempo en descifrar aquel soño que a perseguía e que non contaba a ninguén. Sería nunha noite que visitaba un enfermo de Mordomo co seu marido, o médico don Francisco Leis, cando sucedera. Uns veciños da aldea correron a chamalos para que mirasen se algún dos náufragos que acababan de rescatar estaban vivos. Alí, o soño transformouse en realidade nuns ritos ancestrais que trataban de purificar ós enterradores e ós acompañantes. O fume da ruda protexíaos dos espíritos dos afogados. Aquelo fixéraa abanear de diante a atrás, pero o brazo do marido impediu que caese como aquela vez no balcón. Don Fernando descubriríaa. Asustado, levantouna con furia e a grandes pasos encamiñouse, escaleiras abaixo, á rúa. Nese intre volveu en sí e preguntoulle a onde a levaba. Pasado o susto, Benedicta agasallábaa con torradas quentes rebenidas en azucre.
     —¿Por que soan, Benedicta?—. A cociñeira sentaba á fronte dela ollándoa con agarimo.
     —¿O que senorita?—. Indo a atende-Ia comida.
     —As campás—. Ó remata-Ia insistente pregunta entrou Maripepa na cociña acompañada de Pura Rial. Presencia que indicaba o momento elexido pola tía Merceditas para voltar do seu retiro no balneario pontevedrés. Agarroulle a cabeza coa palma da man na fronte e observoulle os ollos estricándolle as pálpebras.
     —¡Non foi nada! Seguramente un desmaio. ¡Pronto será muller, dígollo eu!—. A criada apretoulle a cara coas dúas mans e deulle un bico máis sonoro cás súas historias. Sonido que aprendera a valorar a canda o das campás. Suxestivo coma o da mica dos domingos, repousado para a das sete, delicado ó sinalar a novena, exacto o do funeral e festeiros os repiques do quince de Agosto, que se mixturaban nos sentidos coas notas do acordeón e o ulor a pan de ovo. Sen embargo, pasado tanto tempo, ainda non lograba comprender por qué despois de instalados os campanarios, chumbara a curvatura das chemineas.

     O derradeiro verán que pasou na Costa da Morte estenderíase máis aló do mes de Setembro ó compás das notas do fox-trot «Atlántida», que saían do gran salón percorrendo o murcho e sombrizo xardín, do que soamente a enorme palmeira daba fe do esplendor indiano de antano. Maripepa morría mentres o nordés zoupaba sen miramentos o caserón. Valverde estaba sumida polos campanarios de area fina que o vento alporizaba, no interior dun atracadoiro de bloques adentrados no mar e rematada pola esterqueira barrenta da mina de caolín, que os camións chantaban no vieiro do río do lago. Adela de los Santos repasaba o número sete da revista Blanco y Negro que su madre tanto amaba. Aquelas follas tostadas polo tempo e soltas permanecerían alí cando derrubaran a casa, coma o indicio do que foi unha historia. Seguramente, eso debía ser o que a criada tentaba inculcar na rapaza, unha vella historia que anque carcomida pola muda choruma, sepultada polos escombros e rebautizada por outros donos, seguiría cantando, contando un vello e lonxano son. Un adagio encheu o recibidor, inzouse pola escalinata, adentrouse polas fendas de debaixo da porta, que separaba o corredor principal da bufarda, elevouse ata o ventano da alcoba de Maripepa e a filla da Capitana alentou por derradeira vez. A música parou de súbito e Adela encamiñouse, coas mans feitas un as de guía, onde aquela muller fenecía. Preguntárase, moitas veces, qué faría cando este momento chegara. Ela sempre sabía que é o que tiñan que facer. Subiu amodo, agarrada ó andarivel e coa boca seca. Tiña medo que movera os brazos indicando onde a levar, cómo alerta-los veciños, de qué modo comportarse. Do mesmo xeito que ela acostumara ordear dende o enterro da tía Merceditas. Fixérao todo con moita disposición, case podía dicirse que con ledicia. Sen choros nen loitos. Afumando as habitacións cunhas herbas que ardían nun prato de porcelana. Querií que o espírito da tía non quedara na casa e Ile seguira a facer a vida imposible, pois nunca a aceptara. A última vez que volveu do balneario as aldraxes subiron ata tal ton, que don Fernando tivo que chama-la atención ós modais dunha señora refinada.
     —Benedicta, non van chega-las duquesitas. —Dixo Pura.
     —¡Tí que saberás!. Levo moitos anos nesta casa para que agora veña unha monicreque coma ti e me diga o que teño que facer. ¡Mira por onde, coña! Benedicta ollou cara a rapaza que inda estaba na cociña.
     —¡Bueno muller!. Dígoo porque a señorita Merceditas trae invitados.
     —¡Ah!. ¿Sábeo Maripepa?—. A cociñeira levantou as mans e agarrou os pelos. Acto seguido, levounas a saia arregazándoa e deixando ó descuberto as gomas que suxetaban as medias de Ia e o refaixo transparentando unhas pernas trencas e blancas dentro das amplas perneiras das bragas.
     —Non ten nada que saber. Os invitados non quedan a durmir —rosmou Puriña.
     —¡Deus nos colla confesados! ¡Alabado sea meu Santísimo Sacramento do Altar! A ver muller, afasta, que teño moito que alistar. ¿E por que nadie me dixo nada? Bueno, déixate de lerias. ¿Cantos son?
     —É un matrimonio.
     —Daquela son dons. ¡Póñolle dúas pataquiñas por cabeza e xa vai home!
     — iDúas non é nada, Benedicta!
     —¡Oes, tí vas dar ordes aquí cando o demo perda a capa! —bandeando o cullerón no aire, de xeito ameazador cara a cabeza de Pura, mirou de esguello para Adelita—. Señorita, vaia que a peitee Maripepa. ¡Non queira que a vexa así súa tía!
     Mª de las Mercedes de los Santos era unha solteirona das que se dicía de media tesoira. De rosario, veo e polisón. Daquelas que facían panos de crochet para o altar das Santas e que na edade madura cortaran a melena para facerlle unha perruca á Purísima. Das que axeonllábanse nun reclinatorio manual, con chumazo de veludo no apoio dos brazos e os xeonllos, que sempre ocupaba o mesmo lugar debaixo do púlpito. Mª Eugenia ocupaba o da sogra, que xa herdara da súa nai, pero Merceditas tiña un máis antigo e luxoso que pertencía a familia Santos e supúñase que fora da casa de dona Urraca, ó que cada cinco anos cambiábanlle de veludo. Pasaba de nais a fillas, coma case todo. Aquel reclinatorio estaba destinado a filla do seu sobriño Fernandito, anque Pura Rial non reparaba en usalo cando ela retirábase ó balneario de Mondariz. Unha artrose galopante levábaa a permanecer longas tempadas nas augas, sobre todo naquela época de borraxeiras permanentes coas que se estreara o século. De pouco Ile ían valer semellantes remedos ó cabo de tantos anos como levaba encima e da mala cura dun andazo de gripe que asolou a vila ó pouco tempo de ser torpedeado o California. Aquel día, Adelita saía da cociña na procura de Maripepa, cando esta subía carregando dous baldes cos orinales dentro. Acababa de fregalos no xardín e carregábaos para os dormitorios. Mª Eugenia chamouna dende o cuarto, que tiÑa a porta aberta. A rapaza púxose á par dela agarrando unha asa do balde, aceno que foi agradecida cun franco sorriso.
     —¡Aínda estás así! —Mª Eugenia rifou coa filLa mentres a criada deixaba os orinales dentro do moble auxiliar, que estaba de lado da cama—. A tÍa trae invitados —falou Adelita.
     —¡Si, seique si! Suxétame este colar Maripepa —sentou na cadeira e xirou á rapaza para poder abotoarlle o vestido.
     —¿Quenes son, nai? —preguntou.
     —Non sei, pero dáme no relo que non van ser uns calquera. ¡Maripepa, poñerá-lo uniforme de gala para servirnos! E non deixes que esa entremetida faga o que queira. ¡Que lave os pratos e ti na mesa! —-Maripepa ollouna a través do espello que tiña diante e moveu a cabeza afirmativamente.
     —¿Por que non senta con nós hoxe?
     —Xa cho direi cando o entendas. Agora vai que te peitee —a rapaza marchou con ela e Mª Eugenia quedou arranxando o recollido do pelo, admirando a feitura do vestido que Elenita de Buño Ile confeccionara para o baile de fin de ano, que tería lugar no salón dos Arcay. Faltaban dous meses para o evento, pero aquela pareceulle unha boa ocasión para estrealo. Non se equivocaba. Maripepa dispúxose a peitear a Adelita, pero ollaba pola ventá a cada paso, feito que a deixaba despeiteada outra vez. Un bocinazo do coche de don Fernando desfixo, de novo, a cola de melena da cabeza da rapaza. Maripepa acudiu ó balcón, coma por un acto refrexo. Pura Rial, que agardaba na rúa, recibía a dona Mercedes con media reverencia e cunha devota hipocrisía que calquera podía esculcar. Benedicta regañaba os dentes ós pasaxeiros, cunha man envolta no mandil, tentando aparentar e o señor Víctor acudía á parte traseira do coche para agarra-la equipaxe da señora da casa. Un son estrano saiu da gorxa de Maripepa cando viu á visitante fóra do coche. Nunca atisbara unha fermosura semellante, a non ser nas revistas que Mª Eugenia mandaba traer da Coruña.
     —¿E a Hipólita, marchou? —falou dona Merceditas con Puriña nada máis poñe-lo pé na rúa.
     —Non señora, que está peiteando a Adelita —nese intre Merceditas ollou cara o balcón da habitación da rapaza.
     —¡Olla, aí está! ¡Baixa a axudar! Quen crerá que é, filla da gran puta —rosmaba polo baixo sen que a oíran, mentres entraba na casa.
     Maripepa retirouse con xeito nervoso, anque non resignado e acabou de facela cola de melena á señorita. Adelita liscou ó oí-los berros de súa nai chamándoa, pero antes ollou á criada que estaba a limpa-lo peite e tira-la auga da palangana no caldeiro de porcelana que estaba debaixo do lavamáns. Foi onda ela e apertouna. Para Maripepa aquelo dicía: «Quérote máis a ti». Despediu á rapaza tentando non dar importancia á aperta. Mirou ó espello que tiña diante e, instintivamente, ollou cara a fotografía de Mª de las Mercedes de los Santos. Sacou o pano da cabeza e dispúxose a facer un camiñol no pelo como o da foto. Estaba disposta a ataviarse como xamais a vira ninguén. Alzou a cabeza e de forma altiva endereitouse cara a bufarda. A súa imaxe surdiu no espello do pasillo e unha suor fría percorreuna. Arrimouse ata case tocalo, apoiándose na consola de palma de caoba durante uns segundos e marchou pensativa. As baldosas verdes e blancas do recibidor refulxían debaixo dos zapatos da xente da casa, que agasallaba ós forasteiros. Adelita saudaba de forma educada. De seguida, Mª Eugenia levábaos ó salón. Sen dúbida, para que a filla os deleitase cun allegretto ou cun moderato que arrincaba da revista El cine, á que estaba subscrita, na rúa Aribau, 36, Barcelona. Custaba unha peseta cada caderno e este contiña dezaseis composicións, dende os repertorios máis populares da Meller, Fornarina, La Goya e outras, ata as produccións máis interesantes dos inspirados compositores Luna, Font y de Anta, Tecglen, Zamacois e outros. Merceditas quedaba a falar coa cociñeira, preto da mesa de arrimo de faia avellentada, para informarse acerca da comida que alistara, mentres Leonora, que así se chamaba a forasteira, admiraba a enorme lámpada eléctrica de fantasía acristalada que penduraba no medio do artesonado do recibidor, chan no que esvaraba a escalinata de madeira de teca. Non foi o único que a deixou apampada. Mª Eugenia arrimara a tódalas alfaias dos Santos as que seus pais lle deran como dote, que non eran poucas. Leonora non se asombrou do luxo, posto que estaba afeita a el, senón de que en Valverde puidera atopar xente que estivera a súa altura. Aquela vila de descarnadas pedreiras, illada polos cantís e a borrraxeira, cos cabanos dos pescos rubindo o monte e catro casas, que pagasen a pena, ó redor do que foi no seu dií unha casona seãorial non tiña moitas perspectivas de futuro. Sen embargo, don Xurxo coidaba que alí farían negocio.
     —¿É bonita non? —díxolle Mª Eugenia á forasteira que enxergaba a lámpara—. ¿É eléctrica? —preguntou Leonora.
     —¡É, pero coma se non fora! Nunca a verei prendida. Aquí non chegará a luz endexamais —dixo atufada ó abri-las portas do salón.
     —¡Esaxeras, muller! —falou don Fernando—. ¡Chegará cando teña que chegar! —arrimándose á cheminea de leña.
     —Non a atoparán. Sempre chea de néboa, nun camiño que non leva a ningures e rodeada dun mar sempre levantisco. ¡Ti me dirás! —indicándolle, cun xesto do brazo, o diván onde debía sentar Leonora para toma-lo aperitivo e escoitar a Adelita.
     —¡Vaia!, Leonora xa non tiña moitas ansias por quedar aquí, pero agora espero que resista ata dentro dunha semana.— Dixo don Xurxo enliando a conversa nunha morea de risas, momento que aproveitou a rapaza para arríncarlle-Ias primeiras frases ó Fox-Trot do compositor Villoldo.
     A música resoaba na vidreira, que deixaba asexar un xardín de vizosa invernía, pendurándose na pérgola de ferro que transportaba unha parra virxe, entrenzada nos tensores de arame, dende os arcos dos soportais ata un arce xaponés. Nese dourado invernal despontaba o verde brillante dunha camelia que se enchia de flores perfumadas. Debaixo do emparrado unha mesa de pedra servía para os almorzos do verán e para os xogos de Adelita. As esquimias que bordeaban a parede do lateral dereito facían un guieiro de flores vermellas antes de abrirse e despois brancas, deica a testeira do recinto onde se atopaban un par de buxos. Dende alí, víase unha fonte no medio en forma de cuncha de vieira e as calas sobrenadando nela. O ambiente repetíase na marxe esquerda da fonte, mesmo á fronte das cristaleiras do comedor, que remataban nunha parede de azulexos vidrados fendendo o xardín, cun cuberto de tellas. Seguindo o mosaico agardaba unha palmeira, ó pé da que durmían dúas tartarugas xigantes, izándose como atalaieiro sobre o escultural habitáculo anegado de tons lilas e dourados. Todo estaba deseñado para non atoparse de cheo co cortello, enriba do que se situaba o cagadoiro e que comunicaba coa casa por unha porta secreta de lado da bufarda, de xeito que alonxáranse os seus arrecendos. Maripepa tiña que acompañar sempre a Adelita. Á rapaza asustáballe o aire frío que subía pola trapa e os roñidos dos porcos que vivían debaixo. Moitas veces desexara ir detrás do atrio, como facía case todo o mundo en Valverde, pero a súa educación impedíallo.
     —¡Fernando! —dixo Merceditas abrindo a porta do salón e ceibando a Adelita do piano—, a Leibosa está aquí co leite e cóntame que en Camelle acolleron ós náufragos dese barco inglés e mesmo que trouxeron algúns para a casa de Mariana, a de Soesto.
     —Bueno, ¿e que? —con xesto espectante agardou a que a tía seguira a falar.
     —Pois que, o primeiro piloto está en Soesto —arrimándose o butacón.
     —¿E que? —rosmou don Fernando con inquedanza.
     —Bueno home, é unha obra de caridade —dixo Merceditas ollando cara Mª Eugenia, que consentía cun xesto dos beizos e unha expresión convincente da mirada que dirixía a Leonora.
     —¿Queres traelo para aquí? ¡Ben, pois terémolo a cear! Anque non sei como vamos a entendelo —púxose de pé entre unha fumarea de «caldo de galiña», que facía toser a todo o mundo, menos a eI.
     —Non sei como podes fumar eso.— Protestou Mª Eugenia.
     —¡Cos bos habanos que temos na casa! Durmirá na habitación que está de lado da de Adelita —Merceditas falaba dirixíndose ó comedor, segura de que todos a escoitaban—. Onde estará esa, Maripepa? —virouse sorrindo estratéxicamente. A cara de susto de Mª Eugenia e de Fernando, cando a porta corredía do comedor se abriu, levou a un lento xiro de dona Merceditas. O susto, ó ver a Maripepa cun vestido malva de encaixes no cuello e nas mangas, que Mª Eugenia lle regalara, encheu de carraxe a Mercedes de los Santos. Ollouna, percorrendo a súa figura altiva ata chegar ó peiteado. Apretou os beizos, mandouna afastar cun movemento da caxata e camiñou cunha axilidade non vista antes por ninguén naquela casa. Os demais estaban petrificados diante da escena. Adelita foi a primeira que se achegou a ela. Tocoulle a saia de satén e, despois, agarroulle a man. A moza baixou levemente a cabeza ó entrar Mª Eugenia, pero don Fernando, cun arranque de xentileza presentouna ós convidados. O xeólogo bicoulle a man ríspeta que antes apretara Adelita e a súa dona fixo un elegante movemento coa cabeza. Non houbo preguntas nin descalificacións para o feito que a filla da Capitana acababa de argallar. Cun suspiro de orgullo dispúxose a pecha-Ias portas que os separaban do salón e liscou para a cociña á procura das soperas co caldo.
     —¡Virxe Santísima do Carmo! —dixo Benedicta nada máis vela aparecer na cociña. Sen facer caso dos xuramentos solapados e da boca aberta de Pura, que estaba a limpa-los restos do caldo que esvaraban polas soperas, a moza moveuse con dilixencia—. ¡Me cago no Santo que manda máis que Deus, alabado sea este! —falou mentres pisaba o pano que tiña nas mans e que sen darse conta achegara demasiado ó lume.
     —¿Toleáches? —atreveuse a dicir Pura, en tanto ela collía o carriño do servicio e poñía nel as soperas—. ¡Desta non te libran nin tódolas reliquias existentes!
     —¡Cala, coña, cala! —espetoulle Benedicta, no momento en que Maripepa empurraba o cachifallo en silenzo—. ¡Motivos terá para tal epifanía! —falou sen que a sorpresa a deixara moverse de onde quedara clavada.
     —Imítase! Eu diría que é idéntica a... —Pura estaba a seca-las mans cando a interrumpiu a compañeira.
     —¡A mesma! É cuspidina a ela —nese intre á cociñeira entoldóuselle o pensamento, quedando preso nas lembranzas dunha noite do mil novecentos. Estaba atendendo a Mª Eugenia no seu segundo malparto, cando petaron á porta. O resón da aldraba contra a madeira, forte e decidido no segundo intento, alertouna. Saiu do dormitorio da señora seguida de dona Merceditas, dispostas a baixar, pero don Fernando adiantóuselles. Un home entrado en anos e unha rapaza de doce cumpridos, agardaban. El falou con urxencia e o que dixo debeu ser moi importante, pois pasouno de seguida ó despacho. A rapaza ficou no recibidor tremando dun atadallo que semellaba bastante pesado. Tardaron pouco en remata-Ia conversa. O home antes de marchar ollou cara ela, que o seguía: «Sempre terás unha cuadrilla as túas ordes», díxolle moi teso e melancólico. Arrimoulle o fardo ó corpo, tocoulle os ombros coas mans e marchou. Fernando permaneceu un tempo no recibidor, de costas a ela.
     Merceditas baixou e preguntou con perplexidade polo que acababa de acontecer. Non houbo resposta. Diante do abraio que envolvía ó sobriño, dirixíuse á rapaza: «¿Como te chamas?», preguntou repetidas veces sen acadar resposta. Saíndo do ensoño tronou un nome na boca de don Fernando: «Maripepa». Sacou as mans dos petos e levou á tía cara o salón, sen dedicarlle nin media palabra á forasteira que acababa de chegar. Foi daquela cando Benedicta a coñeceu. Tivo que correr escaleiras abaixo para impedirlle que collera rumbo á rúa. Aguantou a porta e atrancouna, mentres Maripepa tentaba abrila. Frunciu o entrecello dun xeito tan bravo que xelou as tempas da cociñeira. A piques de deixar que marchara presentouse don Fernando dándolle instruccións. «Lévaa para a bufarda». Aquel nome tan estrano fixo que se revolvera coma unha pantera contra todos. Defendeuse de tal maneira que asombrou a xente da casa, encerrándose no despacho. Mª de Ias Mercedes quixo amosarlle o seu valor e tentou no manubrio da porta. Nada máis empurrala, levou o maior susto da súa vida. Maripepa sostiña un pistolón coas dúas mans, apuntándolle dereito ó peito.
     Aquel día, o seu descomedimento acadaba unha poderosa inimiga. Despois da desilusión primeira, Mª de Ias Mercedes reanimada, mandou que a encerraran no despacho. Ela mesma colleu unha corda e atou o vío desa habitación co das portas corta frios. A prohibición foi taxativa. Sen comer nin sair ata que o estimase oportuno. Benedicta coidou que aquelo era esaxerado e faltoulle tempo, durante a noite, para baixar no seu socorro. O encerro fixo os seus efectos, pois a rapaza sentada no chan e coas pistolas no colo, non se inmutou coa entrada da cociñeira. Estaba barrada en bágoas, cando Benedicta foi quen a dicir calquera cousa. Agachou a cabeza entre as pernas e ela ergueulla, secándolle a cara cun pano. Quixo levala para a cociña, pero resistíuse. Anque era taluda, orgullosa e fuxidía a cocineira soubo como acariñala e gañar a súa confianza. Prendeu o candeeiro da mesa de caoba contorneada e marchou a buscarlle algo de cear alumbrándose coa vela que suxetaba nunha palmatoria. Cando acabou tapouna co cobertor que don Fernando tiña sempre na cadeira para tapa-Ias pernas, apagou a luz e marchou para a cama. Á mañá, don Fernando desataba as cordas que Benedicta procurara deixar como estaban e encerrábase con ela. Ó pouco tempo saían os dous e subían ó dormitorio onde se repoñía Mª Eugenia. Alí, a dona de don Fernando mandou que se achegase. «Ten os ollos dos Santos», dixo atisbándollos coa buxía. De seguido, fixo o aceno de sentarse na cama, cousa que alarmou ó marido que berrou coma un tolo por Benedicta. A rapaza foi moi presta na axuda e esto agradou a Fernando. Entre as dúas acomodaron á señora, mentres Ile pedía o peite que estaba enriba da cómoda. Unhas palmadas na cama obrigaron a Maripepa a sentar nela. Mª Eugenia peiteouna con delicadeza. A cada pasada, á rapaza esvaráballe o atado ata quedar solto no chan. Sobresaltouse coa chegada de dona Mercedes, que moi atufada viña reclama-lo seu mando naquela casa perdida da man de Deus. O atado volveu o seu regazo, pero a intromisión de don Fernando calmouna: «É mina irmã». Aquelas palabras serían o introito dunha inaturable sucesión de descalificacións para ela e para a súa nai.
     Maripepa foi acomodada nunha peza do pasillo, moi cerca da de Mª Eugenia, a súa protectora. Alí dormiría ata que naceu Adelita, acudindo a calma-los choros da criatura durante as noites, alixeirando ós pais para que descansasen, converténdose en compañeira dos primeiros insomnios infantís e das primeiras ledicias. Ó cabo de cinco anos marcharía para aquela cova que Ile asignaran o día da chegada, deixándolle o dormitorio para a señorita. Acostumouse a aquela xente que a acollera, pero xamais esqueceu á banda de foraxidos á que pertencía, mantendo sempre algo no seu aire de proscrita das prosapias, de disidente dos nocturnos Barilongos e de desertadora da xenealoxía que lle adicaba aquel novo enderezo.

III

     O salseiro que traía o vento do Norte secaba os pintos lañados, que Maripepa dispuxera para a cea de Noiteboa, debaixo dos soportais. Baticaba a palmeira e arrincaba as follas da parra virxe, que o tempo da néboa non lograra murchar. Ós pés da camelia un leito de flores malvas apodrecíase, sepultando as tartarugas coma se fora unha feble lousa. O señor Victor limpaba os arriates das queimadas esquimias, observado por Adela de los Santos dende o balcón da habitación dos pais, que fora dela dende a súa desaparición. Xamais Ile soubera calcula-Ia edade. Buscaba nos seus acordos algunha pegada que puidera orientala, pero non había ningunha. Aquela boina tapándolle a cor do pelo, coma prótese do cacho, as afundidas enrrugas da fronte suxerindo os anos vividos coma tona das árbores, os beizos tremando dun inesgotable xaruto, da marca Celtas, nun ricto perenne, lombán e pequeno, era así dende sempre. El, intuitivamente, ollou cara o balcón e ela mandoulle que subira. Despois de lava-Ias mans na fonte sen lírios salvaxes, sacudiu o pantalón coa boina e limpou ben os pés no enlosado que demarcaba o xardín. Quedou parado diante da impoñente escalinata de teca. Os pés non respondían ante semellante requerimento, varado na testemuña dos acordos, teso, mudo e impávido. Adela baixou as escaleiras da bufarda e abriu a porta atisbando cara o recibidor. «¿Que fai aí? ¡Suba home, suba!». Fixo un movemento zoupón e incerto antes de poné-lo pé no chanzo primeiro. Subiu abeirando a alfombra que tapaba ós banzos, tentando non manchalos, ata chegar ó corredor dando un gran salaio. Mentres a señora falaba, el reollaba cara ó recibidor dende unha perspectiva descoñecida ata entón e nunca desexada. Cando saiu do desconcerto cá novidade lle brindaba, sacou a boina e doblouna coas dúas mans diante do peito. Unha franxa blanca dividía nunha armila a cabeza, que sempre levara tapada, coa tostada fronte, contrastando coas meixelas e a queixada tamén queimadas polos refachos do nordés, que levaba cincuenta anos varrendo a néboa de Valverde. «¡Veña!, temos que poñe-la difunta embaixo», falou dona Adelita dándolle as costas e ollando as estreitas escaleiras que conducían á alcoba de Maripepa. Xaquina acababa de vestila coas roupas que a señora lle ordeara. Un fermoso vestido de veludo escuro, unhas medias de seda e uns zapatos que Ile mercara en Madrid e que ela nunca estreara, compoñían o seu derradeiro vestiario. Adelita abriu o armario e sacou aquel monllo de liño, cheo de manchas de humidade, mentres eles a baixaban con moitos traballos ata o cadaleito que agardaba no gran salón. Foi detrás apretándoo contra o seu ventre e ollando o veludo da saia acariñando a escaleira, que tanto vernizara. O bambeo do pesado corpo fixo que lle esvarara un brazo. Adelita, pragada dun desazo indescritible, agarroullo notándoo dondo e sen mando. Ollouna, do mesmo xeito que ela tiña a ben enxeñar cando a vestia para as festas de Agosto e baixaban como daquela para que todos a eloxiasen. Admirouna, apretouna e chorou calada, como lle vira facer a ela na morte de don Fernando, cando a meteron na caixa. Antes de ponerlle a tapa de cristal desatou o fardo co que chegara a aquela casa e como nun ritual sacou os obxectos que tiña dentro. Despois de estudalos con certa morriña foi colocando un a un a carón seu. Dispuxo as cinchas do Paulino nun costado, as zocas de María Tajes nos bordos das pernas e os pistolóns da Capitana limpos e ben engrasados enriba do peito, moi preto do corazón, suxetos polas mans cruzadas. Aquelo supufla as marcas de identidade que sempre celara e nas que se chimpaba a mínima sinal de alarma. Ó acabar bicouna en silenzo e sentouse na cadeira do piano martilleando un vals lento do maestro José Mª González. Escoitouse o chifre da mina de caolín, sinalando a hora de xantar do señor Victor e Xaquina ergueuse cun pano recollendo os mocos, ollando cara o chan con estudada dilixencia e seguida por el, que permanecera todo tempo de pé ó lado da porta do gran salón. Adela de los Santos remataba de toca-Ia «Confidence Amoureuse», cando a bucina soaba por segunda vez. Non tardaría en baixa-lo camión cos capataces e encargados das tarefas de máis responsabilidade, que don Xurxo tivera moito coidado en seleccionar dende o primeiro día da súa chegada a Valverde, con aquel proxecto xeolóxico polo que a Complutense o becara. Pasara moito tempo dende aquela reunión familiar, en que Maripepa decidira vestirse coma se a foran fusilar. Puidera dicirse que, dalgún xeito, esa foi a súa determinación cando contraviu tódalas normas que dona Mª de Ias Mercedes de los Santos embizcara nos estatus daquela familia.
     —¡Xurxo ten moitos proxectos! O tío de Ponteceso animouno para que pescudase nesta zona —Leonora rompía o silenzo que se fixo no comedor ó entrar Maripepa co carro da comida.
     —¡Un laboratorio xeolóxico da vila de Valverde! Soa moi ben —seguía Mª Eugenia a conversa, encubrindo os murmurios que os dous homes da mesa tiñan aínda nos beizos.
     —En realidade, coido que dará para máis ca un laboratorio. Hay uns anos estiven por Coéns e atopei un filón de barro branco moi axeitado para a louza. Interviu don Xurxo.
     —¡Vaia!, ¿non me diga que se vai converter en empresario?—díxolle don Fernando con retrónica.
     —Bueno, aínda teño que busca-los inversores, anque a firma Alvarez está disposta a mercalo e, por outra banda, informáronme que o mercado inglés ten moita demanda —Maripepa acababa de servilos e sentaba na cadeira que estaba de lado de don Xurxo.
     —¡Este caldo está pouco fervido! —Rosmou Mª de Ias Mercedes—. Dáslle confianza ó servizo e acaban sendo as donas—reollando cara Maripepa.
     —¡Hoxe foi un día un tanto complicado! —falou Mª Eugenia—. Primeiro as malditas campás soando dende as cinco da maná, despois o estrondo armado polos alemáns, logo os chocallos dos xalleiros de riba para abaixo e a néboa. ¡Sempre a néboa!
     —Por certo, ¿como está seu tío? ?preguntou don Fernando.
     —Pois, vello. ¡Seique non vai moi ben! Está na Coruna e coido que na derradeira.
     —O seu canto ós pinos ten moita forza. ¡Foi unha inspiración ben enteresante! —dixo Mª Eugenia.
     —¡Bah!, este caldo non está feito —Merceditas mostraba o seu disgusto sen o menor disimulo.
     —¡Está moi saboroso! —dixo don Xurxo.
     —Falando da mina, ¿vostede pensa que hai material abondo? —preguntou don Fernando.
     —Pois si. Se non calculo mal poderemos extraer durante o resto do século —contestou botándose un pouco máis de caldo.
     —¿Terá calculado tamén os beneficios, non? —replicou.
     —¡Son ambicioso, sabe! Con eso coido dicirllo todo —os demais agardaban a que el esgotara o primeiro prato, escoitando.
     —¡Daquela xa pode contar cun socio! Encargareime de atoparlle algún máis. Anque, ainda me queda unha dúbida, ¡o transporte!
     —Bueno, eso hai moito tempo para arranxalo. Primeiro debemos contar con xente responsable e traballadora. Eu, anque son de Ponteceso parei a vida fóra e non sei moi ben qué tipo de personal vou atopar —rematando o caldo.
     —¡Deso entendo eu! O acarrexo é algo que me preocupa, pois as carreteras non son axeitadas, xa sabe vostede —don Fernando ollaba cara Maripepa que enchía o carro coa vaixela e retirábase cara a cociña deixando ós comensales nun intervalo que presaxiaba outras disquisicións.
     —Leonora, ten que perdoar o atrevemento desa desvergonzada —dixo Merceditas.
     —¡Muller, non fales así dela! Pódeche oir —falou Eugenia colocándose na cadeira.
     —Si, non me decataba que é muda, pero non xorda —alisando a servilleta enriba das pernas.
     —¡Semella unha boa persoa! —atreveuse a dicir Leonora contestando ó envite.
     —¡Media que leva! A ver qué casa acolle así a unha marimacho fuxida dos montes —removéndose na cadeira.
     —¡Merceditas, ten conta que hai roupa ó clareo! —insistiu Mª Eugenia ollando cara Adelita que atendía a conversa sen perder detalle.
     —¡Está ben libre de contarlle nada! Xa sei que a ten mercada con esas parvadas das chemineas e eses xiros que fai cos dedos no aire.
     —¡É a súa linguaxe! Roque díxome cun médico de Santiago lle dera un libro no que aprendera os signos máis básicos —interviu don Fernando.
     —¡Cousas de moinantes e filibusteros! Dígolles que todo é unha argallada para que Adelita a queira tanto, que co tempo Ile poida quedar cos bens, como pretendía a hipólita de súa nai —rexoubaba, no intre en que Maripepa entraba co xantar, largando unha risa queda polo xuntamento dos beizos, ó tempo que clavaba os ollos na convidada.
     —De tódolos xeitos, penso que o barro poderáse levar por mar —con certo nervosismo don Xurxo retomaba a conversa.
     —¡Certo!, aquí temos bos marineiros, capaces de ir a remo ata o mar da sarabia, de meterse entre os baixos con vendaval e arríscarse nunha vaga de mar para salva-los meus aparellos —dixo Fernando aliviado pola intromisión do futuro empresario.
     —Ademais, polo aval non terá dor de cabeza. Papá quedou en arranxar lle todo no Banco dun primo noso —Leonora sentíase un pouco avergoñada co marmexo da súa anfitriona, sorríndolle a Maripepa educadamente mentres colocaba as fuentes na mesa.
     —Non entendo eso dos aparellos. ¿Como é que non os tefien en por eles? —preguntou don Xurxo.
     —Bueno, verá esto xa ven de lonxe! Nestas costas estableceuse así dende sempre. iA nós vainos ben dese xeito e o atraso fai o resto! —ó longo dun instante só os rasquidos dos coitelos cortando a carne oíronse no comedor.
     —¿E como quere que os merquen? Non teñen nin un ochavo m—dixo a tía.
     —A Landesa está a contratar patróns para as súas tarrafas e seique levan unha parte do barco ó acaba-lo mes. ¡Pode dicirse que son medio empresarios, xa! —tentou don Fernando tapa-la eiva do negocio que fixera enriquecer ós emigrantes cataláns, por tódala costa Oeste.
     —De tódolos modos, eso a min non me preocupa —don Xurxo daba por rematado o asunto da súa pesquisa.
     Aquel día marcaría unha nova etapa na vida de Adelita. O matrimonio visitante sobreviviría durante dez anos con moito tempero, na casa que mercaran preto do arco da praza señorial de Valverde. O encontro coa escalinata de pedra, que dividía o garaxe da lareira descomunal mesmo na antesala pedregosa, provocou o primeiro calafrío de Leonora. O primeiro andar daba o calexón do Pracer pola parte traseira e as estancias principais cara a praia. O segundo, gardaría unha sala de lectura, onde Mª Eugenia contaba a xente que vían pasar pola carretera, que levaba deica o peirao construído enriba da ribeira e admiraría o vestiario que Leonora mercara en París: Un vestido de encaixe negro todo el, formando túnica sobre un biso, garnecido de rabos de armilo ó redor do vestido e cun bouquet de dalias no van. Outro de lamé dorado e perlado de azul, que tiña na parte inferior un só adorno de grandes flores de tecido aplicadas. Un manteau-capa en veludo rubí, con bordados de prata e contas rosadas, cuello e ala da polerina en raposo branco. Vestido de muselina de seda impresa e satén mouro. Por último, unha capa de veludo Smyrna, da cor da laranxa, cunha cinta de prata e bordados laranxas e prata, cuellos grosos adornados de armirfio branco e outra pel da mesma cor. Mª Eugenia estaba abraiada, anque segura de que non lle servirían de nada naquela costa. Ela sabíao moi ben, pero fatigouso ó imaxinala tan fermosa e distinguida no salón dos Arcay. Alí pasarían moitas tardes lendo os anuncios de cosméticos e outras apócemas, que saían na revista á que estaba subscrita, e pedindo por correo llas enviasen contra reembolso. Cando o señor Víctor estaba atarefado ía Adelita a recolle-los na estafeta. Como sucedeu co depilatorio L. Paradeil, que mataba a raíz ás poucas aplicacións, ó que Ile seguiu o de estilo americano e rematou co Borrell, premiado coa Gran Cruz e Medallas de Amberes e Roma no vintetrés. A cousa non parou aí, senón que a medida que os anos avanzaban os encargos volvíanse máis delicados, como sucedera coa Pasta Russa que predicaba «facer todo o posible por darlle maior enlevamento os seos, acompañándoo dun porta seos, preferiblemente feito de fío e a medida». A pasta tiña que perdurar nos seos durante catro horas e «a aplicación debería ser feita en todo o seo até o contorno do mamillo». Foi daquela cando Adelita asistiu por primeira vez á capa do verroallo na casa da señora Manuela Andrade. Levaba o paquete debaixo do brazo cando se atopou con Rosa e a encirrou para que ollase o acontecemento. Albiscaron, pendurándose no pontigo, ó capador. Personaxe que a espavorecera dende moi pequena e que descubrira unha tarde que estudaba a néboa a través da ventá da alcoba. Un avultamento mouro xurdía pola orela do mar, cabalgando deica a vila, lentamente. Ó achegarse, o medo medraba na rapaza, pois un ser real emboscábase debaixo dun chapeu de ala ampla e dunha gran capa, atravesando o neboeiro que ela sempre coidara máxico. O home, entre os roñidos estentóreos do animal, cortou a bolsa do vergallo e o sangue correu en doiros por debaixo da porta, anegando os seus zapatos charoados e os calcetíns brancos. A Pasta Russa caeu ó chan de esterco ensanguentado, facendo có capador as ollara de esguello. Elas tremeron de medo e botáronse a correr polo rueiro abaixo, sen mirar para atrás.
     Un desacougo crestomático envolveu a Mª Eugenia, dado que o pedido fora á Rua do Carmo, n° 21- Sohnado, Río de Janeiro e tardaba moito tempo en chegar. Levoulle uns días repoñerse, ó cabo dos cales volveu a pedila. Os resultados non deberon ser eficaces pois don Fernando andáballe ás voltas coa Xaquina, moza que empregaron ó morrer Merceditas, responsable do despido de Purina. Adelita olláraos pola creba do chan do pequeno salón, por onde un día achara a guerra. El acariñáballe a impetixe dos seos novos e tesos que ela sabía tentadores, as nádegas de bambeo seductor e o pube intuído dende os nocellos despidos. A vitalidade de don Fernando atestábaa contra a cheminea de pedra, soerguéndoa no aire para que ela se apoiase no cantareiro, alixeirándolle o peso do corpo. Maripepa sacouna do alouleamento no que estaba empatada polos feitos observados. Sorrindo de xeito estrano dende a porta, estendeu un brazo cara o apousento, dando unha orde que Adelita acatou de seguida.

     Toldábase o ceo madrileño cunha néboa semellante á de Valverde, enchendo a ventá de remendos insubstituíbles no exordio da súa historia. Nada era o que semellaba, nen sequera o barolo, naquela vila principesca na que ela xamais fora quen de goza-Ias sutilezas que Leonora esculcara na súa nai. O indistinto vento que laretaba polos calexóns, a choiva lápara que releeira e ofrecida marraba na xenreira que Adelita sentía no seu relanzo, afondaban na señardade secundada polas ausencias e mantida dende a morte de Maripepa acaecida dez anos atrás, entrado o inverno. Día no que as visitas chegaron paseniñamente, en parellas ou en solitario para darlle o pésame e acompañar a robusta criada que enfeitizara o revesgo das tardes de surada, que alternaban co arroutado nordés. Alguén sacou un rosario e os Diostesalve, nun exabrupto in crescendo, espalláronse polo gran salón decrecendo axiña nun balbordo nimio. A voz de Xaquina sobresaía das demais cunha cantareira pía que arrepiáballe os miolos a Adelita. O atardecer trasbaiaba nun ir e vir de Avemarías, que as veciñas aproveitaban para entrar e saír sen nen sequera move-lo aire fecho do cerume. Unha figura pequena, envolta en loito, achegouse ó cadaleito e fixo unha cruz, coa póla da oliva bañada en auga bendita, salpicando o féretro. Nela recoñeceu á filla da señora Manuela Andrade, en quen atopara unha amiga o día que o capador traspasara os lindes do imaxinado. A mirada absorta da súa infancia ó atisba-los traballos que o señor Víctor pasaba ó afinca-la caseta do baño na area, tróuxolle o sorriso ós beizos. O inmenso areal durmiñaba na límpida soedade dun hipoxeo, vixiado polos tarais novos, que o camiño da mina de caolín ía respetando na súa escalada barrenta. Rosa tomaba o baño nas furnas, que perforaban a costa ó longo do illote de Visugueira, coas mozas da vila. Adentrábanse pola escollera, na que se erguían os muros da Igrexia, ata que construíron o peirao para carga-Ia madeira, o caolín e mesmo descarga-Ias «caladas» de sardiña obtidas por algún homérico mariñeiro, empeñado ata os toletes nunha pequena motora. A desaparición das radas da parte Este do illote, obrigounas a subi-lo monte e conquistar as do Oeste, ó tempo que as barreiras de Soneira recuaban o magnetismo do areal, facendo delira-los homes apoiados no peitoril de pedra, que asoballaba ás mareas e afastaba as chalanas cada intre máis lonxe. O mar atestaba no seu maxín a consagración da pornografia ó debuxa-los corpos nos lenzos.
     Cando Rosa sentou preto dela, fixouse na cara de Maripepa despois de pasadas varias horas dende a súa morte. O inchume das meixelas e o afundimento dos beizos retomaban a fisonomía da tía Merceditas, como testemuña da súa orixe. Deixou sair un salouco forte que atraeu as miradas dos presentes e que Ile deu en lembrar outro semellante, naquel día de acontecementos en que se converteu nunha muller. Acababan de xantar cos convidados e seus pais ausentábanse para acompañalos ata a que sería a súa residencia en Valverde. Foi a única vez que as viu tan próximas ante o incidente, que a braga manchada e tirada no chan do dormitorio zorregaba no seu entendemento, mentres tentaban calma-los seus xemidos. As dúas sorrían polo contaxio que prendían as instruccións de Benedicta e os movementos nervosos de Pura Rial. Adelita non sentía nada especial, a non ser o mal andar que Ile daba o pano entre as pernas e aquela sensación acolchoada ó se sentar na cadeira do pequeno salón, onde Maripepa tornaba conta-la historia da curvatura das chemineas. Ollaba os xiros dos dedos diante da cara e lía como nun pentagrama o que saía do interior da moza, que un día Ile aprendera a entoa-la melodií das ondas. Estaba absorta na conversa no punto en que ela revirou a cabeza e buliu cara a porta, asexando polo fío ó entornala. O mister Brag, primeiro piloto do California, subía a escalinata vestido coas roupas molladas, guiado polos «camón, camón» de don Fernando e o cacarexo da risa de dona Merceditas.
     —¡Benedicta, quenta auga para o baño do señor! —dicía Merceditas dende o alto.
     —¿E Maripepa? —preguntou don Fernando.
     —Estaba con Adelita fai un anaco, pero agora non sei. Ten o costume de desaparecer cando máis falta fai, ¡xa o sabes! —respostaba a tía. Maripepa abriu a porta do pequeno salón coa mirada clavada no mozo enxoito, quen Ile botou unha ollada constante ó longo da súa gorentosa fachenda.
     —¡Mister Brag precisa un baño, Maripepa! —dixo don Fernando con humildade, sabedor do moito que se podía atufar se a trataban coma unha criada, anque a el Ilo consentira todo. Mesmo o protexía de calquera insulto ou de calquera que se atrevera a falar mal del cun xenio incontrolado. Moitos homes de barbas foron orzados no aire por aqueles brazos novos e atestados contra as pedras das ribeiras, contra os mostradores das tascas e contra as rodas dos camións que un día domearían Valverde.
     —¡Xa o trae Pura, señor! —berrou Benedicta dende a porta da cociña. Maripepa baixou en medio dos berros e entrou, de seguida, na cocheira pola porta da cociña. Ó sair, termaba por unha beira a bañeira que só subían de semana en semana.
     —¡É bo mozo ese misterio! ¿Non Ile parece, Maripepa? —falaba Benedicta cara as mulleres que carrexaban o balde, mentres quecía a auga no pote. Pura riu a gargalladas e as cores atrancaron a ledicia que arrepíaba nos adentros de Maripepa.
     —¡Os estranos sempre semellan mellores cós coñecidos! —falou Puriña de camino polo recibidor.
     O hóspede atisbaba o xardín segundos antes de ser alagado polo tépedo neboeiro. As mulleres deixaron a bañadeira no chan e Pura liscou sen ollar para el. Sen embargo, Maripepa mirouno como el fixera antes con ela. O pelo curto, mouro e arremuiñadas as guedellas que sobresaían na fronte. A pel tostada polos mil luares, os ollos anegados de singraduras estelares, que se agochaban entre unhas cellas mestas e desafiantes, escoltados polo aro diminuto que penduraba dunha orella e as patillas ben perfiladas adentrándose nas meixelas, dábanlle xeito de vividor, de soñador e de aventureiro. Aguantaba da gorra branca de oficial na man, en tanto a outra desataba a garavata de lazo, que Ile apretaba os cuellos da camisa branca e seca debaixo da levita azul marina, a cal tapaba ata a metada os muslos húmidos dentro dun pantalón ó caer. Pasaron uns minutos, que Pura contou eternos dende o pasillo, cando a moza saiu cun xerro nas mans e llo puxo nas dela. Entrou na habitación de Adelita e na dos señores reunindo outros dous xerros cunha presteza esaxerada. Do mesmo xeito sucedeu ó leva-la auga neles, feito que descompuxo a Pura ante a desvergoña de Maripepa, poñendo a sinal da Cruz, varias veces seguidas, a medida que baixaba os chanzos e contaba o tempo que ela tardaba en liscar do dormitorio. Benedicta quentou máis auga traía orde da moza que impediu que Pura a seguíse no derradeiro carrego de xerros. Mister Brag tiña cheos de xabrón a cabeza, os ombros, os brazos e o peito. Maripepa esparexeu a auga por riba deles diante do estupor do mozo, que se ia afacendo os caramiñoles que aquel corpo alardeaba ó seu redor e pescudaba ansioso ata onde chegaría o arrichamento daquela mirada.
     —¡Xesús, María e Xosé! Nunca tal se viu —dicía Pura na cociña.
     —¡Vai de aí, muller, vai! Non o comerá todo, ¡xa verás! —contestaba Benedicta.
     —¡As boas maneiras non son esas! Está cun home no cuarto, ¡eles dous, soamente! ¡Por Cristo bendito se a ve a señora Merceditas!
     —¿Ti non Ile dirás nada, non?.—movendo un coitelo no aire.
     —Ademais, esto é a República —falou o señor Víctor que estaba a conta-las nécoras, que trouxera nun salabardo, enriba do vertedeiro.
     —¡Será República, mais non Anarquia! —baticou o pano enriba da mesa Pura Rial, bastante amolada.
     —¡Mais quen fala aquí de Anarquía! —dixo Benedicta.
     —¡Viva a Anarquía!, iAnarquía! —berrou o señor Víctor ó tempo que se presentaba a señorita Merceditas na cociña.
-    —¡Qué é tanto batifondo nesta casa! ¿Pasou algo que eu deba saber? ¿A ver Vitiño, que estabas a berrar? —achegándoselle—. ¡Pois falaba coas anacras! Verá, estou a quitalas da rede e belíscanme nos dedos —tentando aparentar parvo.
     —Señora, ¿e poñerémolas todas ou non? —preguntou Benedicta con moita habelencia.
     —Non sei canto xantará o inglés —murmurou polo baixo.
     —¡Ese hoxe vai levar unha enchenta de carallo! —fungou o señor Víctor.
     —¿Pero qué rosmas, home? —dixo Merceditas.
     —¡Di que estes estranxeiros non saben nada de marisco, señora! —contestou Benedicta.
     —Bueno, bueno, ¡pon todas logo! —dona Merceditas saiu da cociña cunha sensación de estupidez consentida e ollou cara Maripepa que estaba a baixa-las escaleiras chea de xúbilo. Catáronse unha a outra coma sempre que se atopaban fora dentro ou fóra da casa. Merceditas non Ile adicou nin media palabra e Maripepa frunciu o entrecello para que a vella tía arredara pola banda dereita da escalinata, mentres ela baixaba pola outra beira. Merceditas sempre estaba a medi-las forzas coa filla da Capitana, pero esta non se acovardou nin se rendeu endexamais. Entre elas reinaba a misantropía, a soberbia e o perxuro nun impasse que, por un momento, semellou escachar na sobremesa, pero que non chegou a enganar a ningunha das dúas. Parecíanse demasiado. Feito que Adelita observou o longo da súa existencia e, agora, vendo fotografada a tía avoa enriba da tía criada, non sabería dicir cal das dúas triunfara no seu puxante orgullo.
     Estaba neses matinamentos cando sentiu a voz da filil da señora Eulalia, coma un estoupido náutico rubindo polo espigón do muelle. Laila era da súa edade e casaran o mesmo ano. Adelita cun médico de aldea e ela con Marino das Xesusas, o maior colleitador de congros da escollera, quen marchara navegar ó pouco de casar, esquecendo o seu campionato co Maxista. Ollou, namentres agardaba pola cadeira que Xaquina traía da cociña, para aquela figura alta e enlutada. Don Francisco atendéralle o primeiro parto, recetáralle ferve-las barbas do millo e darlle a bebe-Ia auga do cocemento o seu primeiro varón para curarlle o mal da tripa. Cando o rapaz se envelenou co sangue que saía dos mamelos, mandoulle tapalos con cunchas das lapas que arrapañaba na ribeira. Poucos meses despois, morríalle nas mans. Gardouno nun caixón que o señor Romero, o toneleiro, lle alistara e marchou a enterralo ó camposanto con aquela calma doente que sente a fera diante do depredador. Foi daquela cando cortou o sobretodo e afastouse de calquera luxo miserento. Marino voltou ó ano e don Francisco recomendouno a don Xurxo como encargado do forno da fábrica de caolín, ata que capitaneou o Caolino, vapor que mercara a «Sociedade Caolines de Valverde» para o acarrexo do barro á ría de Vigo. Adela de los Santos lembrou as tardes de palillada na casa da señora Eulalia, os fox-trot e os tangos no salón dos Arcay sentada a carón de Laila, agardando que lles pedíran un baile. O borboriño dunha conversa sacouna das evocacións e prestou oídas á charla.
     —¿Sabedes o do Banora?—dixo a Salera, respetuosamente, ó entrar.
     —¿O que? —preguntou Xaquina movendo as pernas que recollía cruzadas debaixo dunha banqueta.
     —¡E logo!, ¿non fostes a colle-las laranxas que levan varando ó longo da praia, toda a tarde?
     —¡Seique o mar cansou de dar peixes! —dixo Laila.
     —¿Foi O Corno outra vez? —preguntou Adela de los Santos, afeita as embestidas dos aguillóns agochados polas marcas. O Banora desplazaba un cargamento de laranxas dende Casablanca a Hamburgo, contratado pola Sociedade Fruteira Marroquí. Solicitaron os servicios dos remolcadores, que soamente puideron certifica-lo seu afundimento. Sen embargo, os muxiáns arrebatáronlle os homes ó bravo Titán, que abria o ventre do Banora e fundíase desangrado nun doiro de canastas de laranxas.
     Valverde remexíase nun po branco, brillante e pegamento, amasando as escamas das sardifñs esbuchadas na porta da salgadeira dos Santos, axudado polo nordés, como levaba facendo durante medio século. Todo seguía igual a como o deixara a tía Merceditas, dous anos despois de que Maripepa coñecera ó señor Brag, naquela noite de hipnose na que deveceu os sons que esquecera da súa gorxa. A cea resultara un fracaso. O inglés canso de voltea-las nécoras espetoulle o coitelo no casco, facéndolle un burato. Don Fernando moi nervoso púxolle as mans nela e abríulla, sacando un agruo da gorxa do mister Brag, que Maripepa coidou premonitorio. Adelita non estaba de humor para toca-lo piano, falseando unhas cantas notas que atrosmaron a Mª Eugenia. Leonora aburríuse coa leria de dona Merceditas, quen tentaba imitar a Maripepa na linguaxe dos símbolos, para facerse entender polo señor Brag, entre tanto don Xurxo comía. O aburrimento de Leonora chegaría os lindes do arroutamento despois de que a súa amiga encamara, definitivamente, polo inchazo que pescudou o día que se atreveu a entra-la luz na vila. Era dia de eleccións en tódolos municipios e don Fernando prometera ós votantes que a traería. Todo o mundo agardou tirado contra os anacos do peitoril de pedra, que os baticóns das marcas vivas expropiaban. Na casa da familia Santos ollaban cara a lámpada do recibidor coma se fora o alumbramento da Virxe. Chegou, taparon a cara e berraron. O señor Víctor entrou do xardín pensando que algún milagre pasaba na rúa no momento en que a electricidade fuxía. Mª Eugenia subiu as escaleiras derrotada, amargada e cansa para nunca máis baixar. A electricidade volveu en breve, sosténdose media hora ou unha tarde enteira xuntando tódolos días da semana, anque non sería estable ata a década dos setenta, intre no que o seu sumicio xa estaba frío ó igual cá fuxida de Leonora cun amante, xurdido dos maiores galóns que a Guerra Civil puidera condecorar, para o Madrid que sempre arelara Ma Eugenia. Don Xurxo ficaría na vila ata a súa morte e hoxe descansa na necrópole que apousa na rada dos cristais, preto da furna da escuma, cunha lápida allea ós epitafios.
     —¡Menos mal que mañá chega o Cónsul da Coruña! —Benedicta anoxouse diante dos restos de comida, que chegaban no prato do estranxeiro, aquel día de convites.
     —¡Seique algunha inda ha de sentilo ben! ?falaba Pura cara Maripepa, que ía e viña co seu vestiario malva, dun lado para o outro, sen prestarlles atención.
     —¿Tes ciumes ou que? —preguntou o señor Víctor.
     —¿De quen, desa calquera? —moveu a cabeza cara a porta.
     —¡Esa non é calquera, oes! De aquí a pouco chantaráche os dentes, ¡xa o verás! A ver, despois, por quen berras —remataba Benedicta a plática.
     —¡Non será para tanto! —Pura fregaba a louza no vertedoiro de pedra.
     —¡Se é ou non é xa cho direi máis tarde! Tí, non sabes con quen te estás a meter, muller.
     —Eu vina espetándolle as mans no peito ó Castrón de Lourido. ¡Fálleme a lúa como non sexa verdade! —o señor Víctor levaba un anaco de queixo a boca coa punta dunha navalla.
     —¡Non diga andrómenas que vai ir para o inferno! —riu Pura.
     —¡Mais déixate deso, muller! E lava que é o teu —amuado, virouse cara a porta da cocheira.
     —¿Vostede creo, Benedicta? —preguntou Pura.
     —¿O que? —facéndose a camula.
     —Eso de que pode co señor Castro —sorrindo.
     —¡Eu creo calquera cousa da filla da Capitana! —sentando ó lado do señor Víctor.
     —¡Boh!, din moitas cousas dela, mais son lendas. A Capitana é un conto dos vellos —baticou a cabeza contra o aire peiteando o mechón que Ile facía cóxegas na fronte.
     —Será, será! —murmurou a cociñeira.
     —¡Boh, boh! —o señor Víctor ergueuse dun brinco, endereitándose cara o garaxe.
     Do salón saíron ruídos de despedidas e a fala de Merceditas calmou o palique na cociña. Don Xurxo e Leonora marchaban felicitando a Benedicta pola cea, mentres Mª Eugenia lle preguntaba polo señor Víctor. Debía acompañalos cun farol ata a praza. Cando todo estivo disposto, quedou atisbando na porta como se alonxaban pola baixada, abeirando ós galpóns da fábrica. Maripepa deitou a Adelita e para cando saiu da alcoba a casa durmía repousada e escura, nun ambiente que semellaba discorrido polos autores das novelas que Mª Eugenia lles lía nos seráns atestados de borraxeira. Estaba no medio do pasillo cando se decatou de que alguén máis se atopaba preto dela. Ó virarse atopou o mister Brag apoiado no marco da porta do dormitorio. Encamiñouse lentamente ata el, que escarranchou a porta nun movemento calmudo e degoirado. Maripepa avalanzouse sobre o corpo enxoito do inglés e bicouno ás présas. Brag colidío os dentes coa língua e afastouse dándolle a cabeza dun lado para outro. Ela moveu os brazos nun intento violento que el calmou de seguida, tomando a iniciativa. Anodoulle as mans ás costas axudado das súas e comezou a bicala ós poucos, docemente, grolo a grolo. Dese xeito, tentaba aprenderlle que o maior goce xurde dos preliminares e remata nun arrauto prolongado, primitivo, esmorecente. Ela só quería amosarlle a luxuria que desdicía un corpo novo e ceibe.

     A espesa calma despregaba un amansamento adoecido nas rúas madrileñas. Os eidos do domador tifan ferruxe nas charnelas e a dispnea orzaba cara o Noroeste, osmando o osíxeno limpo que traía o regañón dende o alén, ondeando a bandeira a media asta que sostiña un miñato imperial. As lembranzas bandeárona, de novo, inmóbil e muda no seu afastamento voluntario do resto da familia. Era unha carga insufrible para a media ducia de fillos que non lograban entendela. Facía dez anos que voltara de Valverde, despois de enterrar a Maripepa, despois de vende-la fábrica e loitaba con ela mesma, para que o derrubamento da casa dos Santos tardara moito tempo en acontecer no seu pensamento. O piano desafinado, a consola de caoba, a palmeira minguada e a lámpada de fantasía acristalada no recibidor, que choqueou os cristais ó entra-lo Nordés de forza catro cos derradeiros visitantes que viñeran a condoerse da morte de Mª Xosé de los Santos Tajes. Eran tres homes do monte, rudos e coa pel das mans encalecidas ata o punto de prende-los cigarros coas brasas que arrincaban ás lumareas e pousaban nelas, sen sacar ningunha bóchega. Achegaronse, guiados polo señor Víctor, ata o gran salón. Ollaron cara Adela facéndolle unha reverencia e axeonlláronse diante do cadaleito. Ó intre, tocaron a caixa cos dedos sarmentosos e erguéronse. Un deles preguntou se podían colocarlle dentro algo que Ile pertencia por herdanza. Adelita deulle o seu consentimento e esculcou sospeitosa para o que sacaba de debaixo da capa. Un pano branco, cruzado por unha grea azul despregouse naquelas mans que aguantaban dun libro vello e podrecido. Arroupou con el o corpo sen vida da filla da Capitana, mentres Adela de los Santos collía o libro. «Este é meu por herdanza», díxolle coraxuda os homes, que moveron a cabeza afirmativamente ó tempo que se oían petos na porta principal. Os homes reviráronse para tódolos lados, deténdose nas vidreiras que daban ó xardín. Adelita foi detrás do señor Víctor e agardou no recibidor. O cabo da Garda Civil preguntaba se a señora tiña falta de calquera cousa llo fixera saber, pois estaba a súa disposición. Cun pesadume fondo contestou que non precisaba nada e que moitas gracias, pero xa ían descansar có día fora longo demais. Regresou ó gran salón e os homes bicáronlle as mans sen que ela soubera moi ben o por qué e pregáronlle se deitase, que eles velarían a Maripepa toda a noite.
     Debullaba o ceo un sinfín de nubes corredoiras aboiadas polo Bóreo, que latexaba dende 0 Roncudo ata a conca do Anllóns, nunha rifa eterna polos lindes do espacio que tellaba Valverde. Deitouse na vella alcoba da súa infancia teimando nos acontecementos daquela noite. Paseou a mirada polo teito e escoitou as pisadas de Maripepa nunha noite como aquela, pasado o verán do trinta e seis. Os chirríos dun camión intimidouna e uns petos na porta fixeron que saíra da cama, atisbando polo fio dos contraventos. A leva cargaba a cabina cos mariñeiros de Valverde. Puido distingui-Ia figura do señor Duarte e a de Farruco, home de Rosa, xunto con Calvete e os Xanos. Tapouse cunha mantela e foi cara as escaleiras. Estaban soas na casa, Benedicta, Xaquina, o señor Víctor e Maripepa. Don Fernando e don Francisco levaban todo o día na Coruña, facendo as pesquisas imprescindibles para ceibar a Marino do cárcere, que o levara alí un chivatazo por ser sindicalista. Argüía Fernando de los Santos que o Caolino levaba dous días parado e o negocio iria ó tacho se non deixaban o seu capitán ceibo. Tamén pedían que non fosen reclutados os obreiros da mina, para non para-la producción. Pola salga non había problema, a plantilla compúñase só de mulleres e os vellos aínda enchían de sardiña as gabarras. Xaquina saiu da cociña, onde ateigaba chourizos coa cociñeira, cara a porta. O abrila deu con tres soldados que querían inspecciona-la casa por se agocharan algún voluntario para a guerra. A pesares de indicarlle que alí non había ninguén, eles entraron con malas artes. Benedicta foi a vixiar o que pasaba coas mans cheas de zorza. En ve-los ollos dos homes berrou por Maripepa, mentres un deles lle retorcía o brazo. Adelita baixou algúns chanzos desconsolada.
     —¿Que queren vostedes? —díxolle indignada.
     —¡Nada señora! Queremos ve-los homes da casa —falaba dende o recibidor sen que soltasen a Benedicta.
     —Están na Coruña arranxando os negocios —inxenuamente daba unha sinal nefasta para elas.
     —¡Vaia, seique deixaron soas tantas belezas! —dicía ó tempo que poñía o pé no banzo da escalinata. Adelita recuou e Xaquina choromicaba ante os chuchos que recibía do terceiro soldado. 0 sorriso fuxío dos beizos do home que ía cara a señora, cando a filla da Capitana abriu a porta, que levaba á bufarda, axudada polos pistolóns que endereitaban ó peito do mozo. —¡Igual coidas que vou liscar trambilicando trala ollada de semellantes artefactos! —falou cara Maripepa que se acomodaba nas costas de Adelita, surdíndolle un pistolón unha mingalla por riba dos ombros—. ¡Talvez teñas valor para apreta-lo gatillo, a fachenda dácho, pero ten conta, ese armamento nunca matou un home! —con xesto desafiante deulle por moverse, de novo. Daquela, Maripepa baixou o cano das pistolas nun ángulo recto, endereitando a boca cara as pernas do home que subía e as do que sostiña a Benedicta. Os dous se doeron das feridas, ó tempo que Adelita tapaba as orellas dramáticamente. A Capitana ladeou á sobrifia, atinando as pistolas nos peitos dos mozos que liscaron coxeando e salpicando o chan de sangue. Benedicta foi chimpada no banco do recibidor agarrándose ó peito e logo a gorxa. Xaquina corría a pecha-la porta que boamente abrira, mentres chirriaba o cambio de marchas do camión.
     —¿Que foi? ¡A guerra, é a guerra! —preguntaba o señor Víctor saíndo a tombos do gran salón, pois estaba a bebe-lo ron que a destileria La Cubana enviara ata os anos vinte, ó pé da palmeira cando oiu aquel estrondo.
     —¿Sabes cal era o meu derradeiro desexo? —dicíalle a cociñeira a Maripepa que se achegaba, ainda cos pistolóns no alto—. ¡Que Pura Rial estivera aquí neste momento para poder rirme a gargalladas nos seus fuciños! ¡Morro, Santísimo Sacramento me asista! —o susto, a gordura e a edade paráranlle o corazón. Xaquina estricouna ó longo do banco seguindo as instruccións cós movementos dos pistolóns indicaban. O señor Víctor sentou no chan adquirindo unha postura de sapo-concho e Maripepa foi cara Adelita, quen quedara paralizada coas mans nas orellas, sentando nun chanzo máis arriba que ela. A señora baixou os brazos e sentouse recobando a cabeza nas pernas da robusta criada que lle aprendera a linguaxe das campás. Pasaron as horas da noite nesa posición, pintando un cadro patético que estremeceu os homes da casa ó entraren, despois de deixar a Marino das Xesusas preto do calexón de Vista Alegre.
     —¿Que é esto? —protestou don Fernando, mentres Xaquina prendía a luz e Adelita se endereitaba cun fío de sangue seco marcándolle a meixela. Don Francisco tomáballe o pulso a Benedicta verificando a súa morte e o señor Víctor tentaba buscar apoio para pórse de pé. Don Fernando foi cara a filla, adiantándoselle Francisco Leis ó tempo que Maripepa se erguía muda, coa melena solta e os pistolóns caídos a rentes dos bordos.
     —¡Tardastes! —falou Adela de los Santos.
     —É que fomos da Coruña a Santiago nada máis ter a orde de liberdade para Marino. ¡Se eu soubera tal cousa... ! —renxendo os dentes—. ¡Veu a leva! —marmullou Xaquina.
     —Non tiñan mala intención, pai. ¡Só querían asustarnos! —tentaba calma-los ánimos de don Fernando a súa única filla.
     —¡A min non mo pareceu! —rexoubou Xaquina.
     —¡Mais, marcharon co rabo entre as pernas! n—machucou o señor Víctor largando unha bafarada de melaza de azucre.
     —¿E ti estabas bébedo, non? ¡A ver se acabas dunha vez con tódala adega, home!.
     —¡E non bebe nadie dela! ¡De aquí a pouco íase perder, a non ser por min, claro! —rosmou.
     —¡Vaites Benedicta, ho! ¡Que morte levou a coitada!
     —¡Non teña pena, que morreu contenta! —dicía Vitiño—. ¡Eso dito por ti, non! —falou don Francisco.
     —¡Realmente, quería comprobar se eran certas as lendas que ela mesma amarrou, home! —expricouse Víctor
     —¡Anda, vai de aí a chama-lo señor Salvador da Funeraria! ¡Buf!, cheiras coma un bocoi —afastouse do seu camiño sacando un paquete de tabaco Rubio Gabián, mantendo o librito entre o índice e o polgar, mentres Maripepa xiraba lentamente sobre a escaleira e desaparecia pola porta que daba á alcoba da claraboia.
     Don Francisco aconsellou a súa muller que fixera o mesmo, que eles arranxarían todo alí embaixo. Tirouse por riba da roupa e foi entón cando escoitou os pasos de Maripepa ir e vir, o resto da noite, pola alcoba da serventía, durante días e días, como sucedera despois do apaixoado e efémero encontro co navegante, que Ile dispuxera o corpo nunha vixilia eterna.
     Abriu o libro que arrebatara ós montañeses e ollou páxina a páxina o contido silandeiro, sen título nin firma. Estaba confusa, anque non decepcionada diante das follas orfas de letras, murchadas coas soedades e oureladas polas moitas marcas dos invernos chuviosos. Mantíñao sobre as pernas de tolleita na súa sala madrileña onde un día, despois de moito cavilar nos silenzos de Maripepa, na teimosía da nai e no derreamento da tía Merceditas, atreveuse escribir na primeira páxina: «Dezasete de Outubro do mil novecentos dezasete, afundimento do California. Por Adela de los Santos, da vila natal de Valverde, situada na parte máis ó NW da península. Lugar de obrigada chegada e cambio de rumbo para tódolos barcos que van ou veñen do Norte. Coñecida polos mariños de tódolos tempos como «Cemiterio de barcos» ou «Costa da Morte». Enderezo vehemente diante dos erros no cálculo marítimo, encoraxado coas manobras confiadas, asañado nos temporais, pero sempre amado.
     Houbo un tempo en que Maripepa falaba. Foi un tempo de nunús cos que facía ramos para engalana-la melena da nai, de sanguinarias para as apócemas do Roque, de osgas adiviñadoras e de sambesugas que absorbían o mal do sangue Un tempo que a criaba por un longo e baril monte, onde moraron foraxidos, moinantes e asasinos ata o descubrimento do volframio, que levaba séculos acubillando ós lobos e a chegada dos alemáns coa Segunda Guerra Mundial para mercalo. Non debeu ser doado alonxarse das choivas mexonas que anegaban a espesura e trocalas pola brétema, que non era máis ca unha auga fodona, anque muda na súa traumática devaliación. Unha néboa que atanguía, cada intre máis fondo, a dor pantasma que a enmudecera. Morreu sentíndose culpable. Todos o souberon naquel momento en que aventellaba as mans sobre o corpo teso da nai e a mirada baldeira o día que fuxían dos chivatazos. Un brinco do vello Paulino fíxoa revirarse no aire, tremando da filla que levaba ás costas. A Capitana caía a terra tentando protexela, sen pensar nas pedras do camiño en donde escacharía a cabeza. Así mo contaron aqueles que escoitaron ó vello salteador de camiños e ós que ela frecuentaba nas tabernas de Valverde, cando baixaban a praia de Balarés descarga-lo titanio. Eu non sentía medo nos brazos de Maripepa polas noites de insomnio, nin frío nos areales ou arrepio nos muelles polos xuramentos que botaban os lanzales mariñeiros. Nen sequera me resistín a transcribila mensaxe, que me debuxou no aire para o señor Brag, cando descubriu ós barcos alemáns fondeados no horizonte, sendo eu nai de dous fillos.
     O torreiro do Vilano telegrafou, de contado, a mensaxe ó enlace costeiro no cabo Lizard, para que o transmitise a Plymouth naquela noite do ano corenta. Seria a primeira vez que se comunicara con el, pois o mozo enxoito mandara postales dende distintos puntos do mundo sen agardar resposta algunha. Xamais soubemos se o recibíra ou non, anque Maripepa coidaba que sí, cada vez que estoupaban un submarino alemán nas cercanías. Verificaríao ás poucas semanas, despois de escoitalo relato nun mal castelán dun piloto inglés da R.A.F. que aterrara, malamente, na praia de Soesto ó ser derrubado por un Torpedeiro inimigo. Agardarían o seu destino nas estancias do Concello ata que uns homes da Comandancia de Marina da Coruña viñeron buscalos a Valverde. Dada a neutralidade política, mandáronos de volta o seu país sen ningún procedemento estrano. Non obstante e a pesar da curta estancia na vila, Maripepa levoume a preguntarlle polos aconteceres da liorta mundial.
     A fala das mulleres da salga era a máis comprometida para a varuda moza que me aprendera a linguaxe que traen os invernos. Salientaba de seguida as nugallás e ollábaas de esguello de xeito que sentíran coma se tragaran un raio. Aqueles ollos azuis e brillantes dicían todo aquilo que a lingua cansara dirixir. Soamente conmigo eran doces e ocorrentes. Só a min me sorría ensinándome a lingua, os dentes e os xiros que escribían no aire o nume que gardaba dentro. Como as historias das choupanas con tellado de palla por onde saían fumes de cores, según a mensaxe que tiveran a ben emitir. Era unha historia que nunca atopei nos libros de Historia, como aquela dos guerreiros mariños, irmáns dos da foz do Douro, quen enarboraban nos seus lábaros crias de porco bravo. Falábame dun reino que se alongaba a rentes da costa Oeste e que foi conecido polos botafumes curvilíneos que funcionaban coma ondas dixitais fendendo o aire. Ela contaba que todo eso estaba sepultado polos caminos novos, polas pedras dos valados e polos campanarios. Eu coidaba segura no misterio que envolve a maxia dun conto, entre a néboa e as bateladas das campás que asolagaron Valverde mentres medraba. Despois chegou o Nordés avoiando o caolín e escorrentando os naufraxios da miña infancia, como sucedeu co capitán Wilke. Aprendín de Maripepa a sepulta-los desexos frustrados na noite estelar, a finxir ve-las cousas no espacio calixinoso e a descifra-los murmurios que habitan nun hipoxeo, para non esquecer xamais a miña eslora de saeta moura. Ninguén entende esta desidia esaxerada na capital de España. Cústalle sobrancea-la galerna que me envolve, coma unha maldita cuberta de pedra, sen alicerce algún. Se eles souberan que nada me ata á que sempre chamei nai. Aquela muller feble, antolladiza, preocupada polo luxo e enfeliz entenderíanme. Mª Eugenia Millás xamais poido conter un fillo nas entranas. Só a robusta criada que papexou namorada do seu irmán nada máis velo, puido parir unha rapaza ós cinco anos de residir na casa dos Santos. O señor Víctor case o descubre nunha noite de caña e bravún despois da matanza do porco. A tía Merceditas a piques estivo de sabe-la verdade, a non ser pola inquedanza de Mª Eugenia diante da perda do seu honor.
     Valverde era unha longa praia xunto dun porto pequeno, onde se escoitaban tódolos sons que poden trae-los ventos ó revirárense. Foi dese xeito como me enterei. Sería coma unha brisa fría e mesta que me atestou as tempas ó escoitala por derradeira vez. Chamoume petando no baldón da cama e fun, inocentemente, pensando que ía dicirme dunha vez por todas aquelo das chemineas, coas que me engaiolara de pequena. Unha voz tubular e acompasada traspasoume o peito cunha historia endexamais imaxinada. Ela amouno nada máis ollalo detrás daquela inmensa porta, na que petaba o vello Roque para salvagardala dos posibles envites da vida. Nadie podía sospeitar que Fernando de los Santos non reprimiría a impetixe do seu instinto animal, que todos coñecían exacebado, diante daquela irmá que o destino Ile agasallaba.
     Benedicta soubo todo da súa existencia sen nunca perde-Ia compostura. Dende o primeiro momento en que a viu quedou presa dunha amizade incondicional, que o tempo encargaría de demostrar. Naqueles anos de fervuras, enfriados polas viaxes de don Fernando cara as alcobas da serventía, que acollían a Pura nas visitas da tía Merceditas, ela foi unha confidente devota. Maripepa contívose algún tempo sen malla-la doncella, pero os ciumes de Fernando polo acontecido co inglés deulle forzas para gardarllas e baldala, despois da morte da tía. A cociñeira soubo todo da miña existencia sen xamais deixarse levar polos acontecementos que historiaban dous seres salvaxes, namoradizos e sen lindes reais nin fantasiados, que protexía a Santa Igrexa. Dende aquela, souben por qué chumbara a curvatura das chemineas e agora que me vou podo contarlles por qué soan as campás de Valverde no meu sono hipnótico.

A curvatura das chemineas