BVG     Atrás

     " A fala é a flor da boca". A frase paréceme que é de Hörderlin. A flor, a min, faime pensar, naturalmente, primeiro, no arrecendo; pero, tamén, na terra e na raíz. E coido que esa vinculación feliz entre signo e corpo, sema e soma; entre o semántico e o somático, axuda a poñer de manifesto a oralidade constitutiva e primordial da lingua, de calquera lingua das chamadas naturais; e remite, por tanto, directamente á fysis: Ó aparello de fonación e á voz humana.
     A flor da boca non é a negra flor da tinta, non é a escritura: toda escritura implica xa unha considerable desactualización do idioma, un falar des-situado; afastado con respecto á súa orixe, separado de si mesmo por unha insalvable distancia histórica e espacio-temporal. O tempo e o espacio históricos acaban apoderándose case por enteiro -deixemos ese case prudentemente aberto- da fala orixinal. A presencia e maila actualización ceden o seu posto á ausencia e á representación. Toda escritura (non estou pensando, de momento, na poesía nin na Literatura) e, daquela, a fortiori, toda ortografía, é, na súa esencia, testamentaria e notarial: é ou tende a se-la expresión, o máis exacta posible, (ex- actitude, ex-acción, ex-acto) da vontade dun ausente ou dun defunto: daquel que se re-presenta no tempo -no encadeamento do discurso- precisamente porque xa non pode actualizarse.
     A Historia -esa caligrafía ensanguentada, esa" escritura do demo", como dixera moito Lord Byron -resulta ser inseparable da linguaxe escrita; o cal significa o triunfo do tempo, concebido como magnitude abstracta (abstraída do fluxo vital) e puramente cuantitativa, sobre a experiencia da vida. A vida non actualizada, non vivida, convertida en idea ou en representación futura (sempre futura) de si mesma, tranfórmase en crónica ou en cronoloxía. O tempo é esa lonxedade que afasta ó individuo dos seus propios aquí e agora concretos; o que lle tolle o esquecemento de si, deixar de se-la representación da súa propia ausencia; o que lle impide extraviarse (de-suxeitarse) na plenitude -na actualidade plenaria- do Instante, actualizarse no seu dicir.
     A vida colectiva transfórmase en Historia. E entón, como pasa nas Sagradas Escrituras, só se realiza aquilo que previamente estaba escrito. O acto da tala, transmutado en xesto ou simulacro de si mesmo, deixa de ser inconscientemente creador, poético (só se crea o que non se coñece de antemán) para someterse á vixiante coerción do ex- acto. A vida convértese en acta notarial ou en rexistro gráfico onde se trata de establece-la correspondencia -o máis exacta posible -entre o antes e o despois, entre o pasado e o futuro; e onde se establece a identidade (a identidade consigo mesmo ó traveso do tempo) do suxeito da representación. A boca, inicialmente analfabeta e ágrafa, pasa a ser amordazada e disciplinada pola escritura. E aínda que non
morra totalmente, a flor da boca, murcha; murcha e perde boa parte da súa antiga esencia.
     O tempo histórico é o tempo do proxecto, proxectado sempre cara ó futuro. Pero o futuro é a morte, tempo abstractamente ideado e non vivido: ninguén pode vivir no seu futuro. A excesiva preocupación polo futuro (o da propia persoa ou o do propio idioma) impide ou dificulta enormemente a actualización. Vivir -ou falar- en acto é esquecerse do rigor mortal do exacto: unha verdadeira acción (a creación poética) non é nunca unha exacción.

     O Galego Oficial Contemporáneo (Goc.)

     O falante galego de hoxe -escolarizado e normativizado- xa non se actualiza, inadvertida espontaneidade subconsciente ou preconsciente, no seu dicir. Fala unha língua parcialmente expropiada e da que non conseguiu aínda, na maioría dos casos, reapropiarse plenamente. Resulta corno se a instancia punitiva e moral do Super-ego, con toda a súa carga inculpadora, rematara apoderándose da fala. Falar galego -falar normativamente o Goc. -xa non é (ou aínda non é) a expresión do propio ser, senón a forzada manifestación dun endebedamento ou dun deber: intentar falar corno é debido, sen faltas nen erros ortográficos. Paga-la débeda.
     O Goc. é , sen embargo, o tributo que o galego ten que pagar a cambio da súa posible (non segura) supervivencia histórica. E máis un idioma estrañamente sabido -estudiado na universidade ou no instituto- ca entrañadamente vivido. Pero un saber sen vida- sabencia sen sabor, esencia sen aroma- é un saber insípido e estéril: a boca xa non crea palabras, como con tanta frecuencia adoitaban facer (e aínda adoitan) os mariñeiros e labregos das aldeas de Galicia; os escritores xa non inventan vocábulos derivados a partir dos existentes, senón que, con voluntariosa disciplina, o moderno falante concienciado limítase a repetir unha palabra previamente pensada e escrita na súa mente, un idioma xordo-mudo convertido en representación da súa propia ausencia, en esquemática idea normativa de si mesmo: en autoconsciente e atormentada reflexión e en pálido reflexo
do que foi. Ou, máis ben, do que debería ter sido: un idioma pre-fabricado e ideal.
     Supoño que debe ser esta distancia espacio-temporal entre a fala -rexida pala escritura- e o falante (o galego convertido en lingua histórica ou lingua de cultura) o que lle permite a este último obter unha visión exterior e obxectiva -científicamente obxectiva- da lingua que, pouco a pouco e sen aforrar esforzos, pretende algún día chegar a dominar e coñecer. Derívase daí unha concepción puramente instrumental e operativa da linguaxe. E sometida, por tanto, ós ríxidos criterios capitalistas de rendibilidade e eficacia.
     Cando unha fala oral empeza a adquiri-lo rango de língua histórica ou de cultura, os falantes tenden inevitablemente a transformárense en suxeitos autoconscientes do seu propio discurso. O falante fica arredado do seu dicir paoa mesma distancia que separa ( ou que relaciona só exteriormente) ó suxeito do seu obxecto. Dado que o idioma se nos presenta ante todo, no noso presente histórico, como obxecto de coñecemento (entre outros obxectos posibles) calquera persoa pode chegar, no seu momento, a manexalo e a utilizalo máis ou menos correctamente. Pero falar un idioma (o Goc.) non é aínda o mesmo que
habitalo e que deixarse habitar -deixarse falar- por el. Para tal causa poder algún día acontecer haberá que deixar pasar bastante tempo; o necesario para que, esquecido-los seus coñecementos, soterrados na subconsciencia, o suxeito, saltándose e desuxeitándose na fala, poida volver actualizarse no seu dicir. Daquela a lingua deixaría de ser consciencia (e conciencia culpable) de si mesma, coñecemento incesantemente rectificado e emendado, para encarnar (ou re-encarnar) na nosa sociedade e habitar entre nosoutros: e trocarse nunha intraductible e irreductible forma de sermos e vivirmos.
     Hai unha determinada teoría ou visión (no senso grego en que a palabra teoría remite ó acto de contemplar un obxecto situado-diante do suxeito que o contempla); hai unha determinada visión teórica da língua que, alén de todo romanticismo ou sentimentalismo decimonónicos, tende a concebila como simple instrumento ou ferramenta do que se soe chamar comunicación. A comunicación, sen embargo (a comunicación entre os distintos suxeitos) é só unha das funcións da lingua, a máis prosaica e instrumental. Se, para comunicarse, o castelán pode servir tan ben ou mellor (ten máis prestixio e máis número de falantes) có
galego, a defensa do noso idioma -ou de calquera outro idioma particular- resultaría entón ser empeño bastante ridículo e banal. Nesta teoría que estou a criticar creo que o significado predomina sobre tódolos outros importantísimos aspectos do idioma. Pois ben; se en verdade o único que nos interesa é a noción puramente abstracta (abstraida das diferentes linguas) e inter- lingüística (a langaqe máis cá lange) á que remiten as palabras "lume" ou "silveira" ou "noitarega", ¿por que non utilizar as correspondentes voces en inglés ou español?¿Que se perdería? Dende unha perspectiva exclusivamente: cuantitativa e instrumental comunicármonos en inglés ou en portugués sería incomparablemente moito máis rendible que facérmolo en galego: comunicaríamonos máis porque comunicaríamos con máis número de xente.
     O que pasa é que falar non só consiste, creo eu, na realización dun intercambio de palabras entre distintos suxeitos, senón, tamén, e dun modo moi principal, en expresarse e en actualizarse poeticamente no Dicir Común (que case nunca soe ser nin históricamente dominante nin maioritario). Un dicir que, precisamente por ser poético, é indistinguible dun facer, dun acto creador, non simple representación dunha "realidade" ou "abxectividade" externa -supostamente exterior á lingua- e consabida. O Dicir Común, a esencia poética dese dicir non só non contribúe a consolidar a suxeición dos suxeitos, senón todo contrario: propicia o desuxeitamento e denuncia así, consecuentemente, a mentira histórica de todo suxeito e de toda obxectividade: de toda realidade. A poesía (ou o que de poética poida aínda haber na fala coloquial e popular) non é, penso eu, a expresión de ningún suxeito privilexiado, senón a forma en que a comunidade acada a expresarse a través dalgúns dos seus membros máis desuxeitados. Nesta linguaxe esencial ("A linguaxe é a casa do Ser") non hai, non pode haber, diferencia nin separación ningunhas entre o que se di e o "como" se di, entre o sentido e o son: non se pode dici-lo mesmo de distinta forma nin se pode dici-lo mesmo en idiomas diferentes.
     Se se esquece isto, xorde entón un galego operativo e funcional e, por iso mesmo, tan feamente inexpresivo como inesencial: carente de perfume e de sabor; un galego máximamente traducible e no que os contidos -as mensaxes que se queren transmitir- parecen manter tan só unha relación puramente externa e continxente coa forma en que son ditos: pre-existen con anterioridade á fala, independentes e autónomos, baixo a forma dunha "realidade" obxectiva e referencial que resulta ser común -abstractamente a mesma -para os dous idiomas: o galego e o castelán. Pero, se falando en galego vou dici-lo mesmo (cáseque exactamente o mesmo) que diría en castelán, ¿que sentido darlle ó esforzo de ter que aprender galego?

                                   Da Poesía e da Idiotez

"A poesía é a esencia da linguaxe". E, contra do que pensaba Monsieur Jourdain, a prosa vén ser algo artificial e historicamente posterior á fala coloquial. Poesía ( e Literatura, na medida en que, aínda sendo transmitida por escrito, pretenda seguir tendo algo que ver coa esencia orixinaria da lingua) e realidade non son a mesma cousa. No noso presente histórico, a realidade é o que xa todos sabemos: o predominio uniformador do intercambio mercantil e do Diñeiro a escala mundial. É o espacio indiferenciado e homoxéneo onde ten lugar, a intercambiabilidade de tódalas línguas pola lingua imperial inglesa (dólar) e, daquela, a máxima traducibilidade de tódalas restantes linguas entre si: o máximo común divisor, ou o mínimo común denominador, entre todas elas.
     Unha das características deste galego oficial contemporáneo pareceme a min se-la súa aversión polos "populismos", por todo aquilo que poida cheirar nin sequera remotamente a agrario ou a rural; que poida cheirar a enxebre. O cal significa que o "enxebre" (non os sofisticados e artificiosos hiperenxebrismos) está aínda bastante vivo e presente na memoria colectiva.
     Pudenda oriqo: corno se se envergoñase das súas humildes orixes, das súas raigames populares, o goc. parece querer esquecer non o seu pasado histórico senón as súas raíces: a súas base analfabeta e vernácula: a súa esencia xenuína, o seu cheiro.
     O termo "vernáculo" procede dunha raíz indoxermánica que implicaba seica, a idea de "raigame" e de "morada". O contrario da fala vernacula serían as línguas estatais ou imperiais; linguas afastadas da súa orixe creadora e subconsciente; e gobernadas, xa que logo, (o Nebrija de turno) por unha normativa escrita que, aprendida nas escolas, ("a letra con sangue entrá"') pretende se-la única e a mesma ( nada de diferencialismos para tódalas rexións do lmperio.
     Eu non pretendo recomenda-lo uso de hiperenxebrismos desvairados. Nada máis lonxe do meu propósito. Pero tampouco esquecer aquilo que a propia etimoloxía da palabra "idioma" está implícitamente a recordarnos. "Un idioma é unha idiotez (no senso grego da palabra idiota); a diferencia irreductible e o idiotismo que determinada comunidade manifesta con respecto á mítica linguaxe pre-babélica. E, daquela, a súa esencia -a poética esencia dun idioma- consistiría nunha diferencia sen concepto, nunha diferencia productiva e sen consciencia de si mesma: unha singularidade intraducible.
     A mítica linguaxe pre-babélica, universal e pre-babélica (o contrario de calquera idioma cosmopolita e imperial) queda suprimida, pero tamén, ó mesmo tempo, hegelianamente conservada, na singularísima idiotez de cada unha das falas existentes. Non no que estas poidan ter de mutuamente intercambiables, senón naquilo outro que, en cada idioma, poida haber de máis irreductiblemente vernacular e intransferible: de idio-sincrático.
     A idiotez constitutiva de cada idioma vén ser precisamente a súa esencia. Pero esta esencia non é nin científica nin teórica: Non se deixa convertir en obxecto de coñecemento de ningún suxeito. Non é trasladable a conceptos. Á esencia da linguaxe sucédelle o que lle sucedeu sempre á auténtica poesía: que, no límite, como todo bo traductor está canso de saber, é intraducible. Traducila é traicionala.
     O falante desuxeitado non contempla o idioma á maneira dun obxecto situado diante súa. Tampouco como unha simple ferramenta ou instrumento substituible, chegado o caso, por calquera outro que cumpra tan ben, ou aínda máis eficazmente, as mesmas ou parecidas funcións.
     O falante desuxeitado libérase dos límites da "realidade obxectiva" e da humillante coerción do xa dito e dictado pola Ciencia e o Poder e maioritariamente recoñecido e aceptado. Non é o del un falar subordinado. O seu dicir non é un sub-dicir. "Suxeito", en inglés, (subject) significa "súbdito", isto é, sub-dito.
     Coma o meniño ou coma o pobo, o poeta non é nunca enteiramente consciente do que el mesmo di. Actúa. Actualízase na súa palabra e ( meu dito, meu feito) o seu dicir é un facer.
     Poeta é aquel que ten a misteriosa capacidade de achegarse repetidamente á orixe subconsciente do seu idioma. Esta orixe non é ningún pasado histórico -conscientemente recordado e normalmente documentado por escrito- por máis remoto que o queiramos situar. A orixe é, pola contra, aquilo que a escritura e mailo tempo lineal e irreversible ("a escritura do diaño") están teimosamente a soterrar e a coutar para millor poderen así establecer -sobre as ruínas da memoria comunitaria- a memoria triunfal por excelencia: a memoria da vontade. Esta orixe reprimida reaparece, no século vinte, na obra narrativa de Marcel Proust, baixo o título de memoire involontaire. Antihistórica memoria involuntaria; antihistórica e, por iso mesmo, subversivamente vernacular e popular.
     Os pobos nunca fixeron (conscientemente) historia; limitáronse a padecela. A historia é aquel arrepiante pesadelo do que o heroe joyceano Stephen Dedalus quixera canto antes despertar.

                                                  A Normativa
     Parece ser un dato constatado que a evolución das linguas (das linguas históricas) caracterízase por unha progresiva tendencia á homoxeneización e a unha equivalente perda de expresividade. Co andar do tempo, tenden a facerse, a cada paso, máis prosaicas. Nas sociedades de hoxe a función da Literatura penso que ben podería se-la de contrarrestar este proceso empobrecedor. Se a Historia é a escritura do diaño, á Literatura corresponderíalle ser, entón, unha escritura antihistórica, unha anti-escritura. Ou, se se prefire, unha escritura onde resoen aínda os ecos da fala desmandada e vernacular; da fala con-sentida e convivencial, gratuítamente transmitida e aprendida, sen a mediación de funcionarios nin de profesionais que cobren polo seu traballo.
     Non esquezamos que a verdadeira gramática das linguas é involuntaria e subconsciente. O pobo indocumentado e analfabeto falaba -creaba e recreaba o idioma- moito antes de existiren profesores de gramática ou presentadores de televisión. Crear e recrear unha lingua -a idiotez intraducible dunha lingua- consiste precisamente en falar mal (as distintas linguas románicas serían obra de malfalados; diferentes xeitos de falar mal o latín); pero non mal de calquera forma, senón dende o rigor dunha gramática orixinaria e máis profunda (non consciente) cá tódalas normativas históricas que poida haber.
     Endalí que, entre literatura de creación e normativa haberase de producir sempre, inevitablemente, algún conflicto.Porque escribir poeticamente non é o mesmo que escribir correctamente ( léase normativamente). Seméllame que isto, para min tan evidente, algunhas editoriais galegas non o dan acabado de aceptar. Pero eu son dos que pensan que, no eido da creación literaria, a normativa ( calquera posible) debería ser aplicada con flexibilidade máxima. Debería limitarse a desempeñar unha función máis boamente orientativa cá autoritariamente impositiva. Non se trata de andar cambiando constantemente as normas, senón de intentarmos ser, todos, nestes asuntos, xenerosamente tolerantes. E modestos. Despois de todo, para un escritor, ter estilo consiste en asumir esa peculiar forma de idiotez que, como dicía Ciorán, o leva a andar beirando sempre, perigosamente, o solecismo. Pero tamén, con bastante frecuencia, a poesía, coas súas licencias ou liberdades poéticas, atópase forzada a transgredir, por mor das súas propias necesidades expresivas, a sintaxe da língua en que está escrita. Ou cantada. Ou recitada. Ou narrada. Cando as linguas se van volvendo históricas ( ou adultas) a poesía impugna o concreto estado histórico da fala
dende a íntima estrañeza da súa propia orixe. A poesía é un dicir ben-dito precisamente por ser mal-dito.
     O Goc., aínda que resulte ser, de momento, un galego bastante descafeinado, está moitísimo máis próximo -incomparablemente- á fala viva, ó substrato emocional e vernacular, có actual idioma. portugés. Estoume a referir ó portugués oficial contemporáneo, esa escritura metropolitana e imperial; esa lingua cosmopolita, históricamente afastada da súa propia orixe (elegante, cerimoniosa, hiperculta, de complicada ortografía) e, como o español, imposta burocráticamente, celestialmente, dende arriba, sobre os distintos países colonizados: indistintamente a mesma para todos eles. Lingua de dominio e civilización por excelencia, poucas outras, sen embargo, debe haber nas que a impronta de profesores e gramáticos ( ó servicio do estado imperial) se manifeste de maneira tan patente. Por motivos que non veñen agora ó caso, resulta se-lo portugués, como xa advertira Alfonso Reyes, unha lingua moito máis elitista e moito menos popular có español. E xa non digamos -madia leva -có galego.
     O despotismo ilustrado que practican, sen eles dárense moita conta, os nosos amigos reintegracionistas e lusistas, lévaos, na miña opinión, a comete-lo erro de esquece-la orixe, a fala viva: a música, o son, a voz, a voz do pobo. Identifican, sen máis, o idioma coa Historia ( "a Escritura do demo") e coa Escritura. Seméllame que, para eles, unha lingua queda reducida a se-la historia desa lingua. Por unha banda reivindican a historia -un común pasado histórico galaico-portugués -e, pola outra, quixeran revocar por decreto (con exacerbado voluntarismo) esa mesma historia que acabou facer do do portugués un idioma triunfante e imperial; un idioma ben distinto do galego. A existencia do castrapo fornécelle-lo pretexto que lles permite pensar que todo falar orixinario é falar mal. E entón o galego convertiríase nun dialecto iletrado do portugués; nunha forma indocumentada e inexacta de ler mal (de farfullar en voz alta) a escritura metropolitana e imperial.
     Lingua estatal (o portugés) escritura dun estado do que, para maior contradicción, os galegos nin sequera somos súbditos. É así como, na miña opinión, se produciría a insalvable cachafunda esquizofrénica entre a fala actualizada ou vivida e a lingua ex-actamente (é dicir, inexactamente, dado que a exactitude absoluta é imposible) re-presentada. Ou correctamente pronunciada. Sería o galego un portugués degradado; e o portugués, un galego ex-cátedra. O pobo -indocto e sen letras- de ser considerado o poeta e o creador da lingua pasa a ser visto como un alumno torpe e acomplexado.
     Unha cousa é falar -expresarse verdadeiramente no propio idioma- e outra facer iso que xa hoxe, algúns futuros catedráticos
de filoloxía, coas mellores intencións, intentan ensaiar: vocalizar, darlle voz; representa-lo texto; interpretar, nas aulas, esa ópera celeste e imperial; executar esa partitura transcendente e previamente escrita que é agora, aquí en Galicia, o Poc.: o portugés oficial contemporáneo.
     Naturalmente que considero necesario que haxa normas que regulen a fixación ortográfica da nosa fala: é a peita que lle temos que pagar á Historia. Sobre a cal e como debería ser esa normativa (tema sobre o que tanto se discutiu neste congreso) a miña opinión persoal resúmese nos seguintes puntos:
     A) A máis fácil e sinxela dentro das posibles. Aquela que plantexa o menor número de dúbidas á hora do seu uso. Aquela na que, para o falante normal (nin profesor nin alumno) fose verdadeiramente difícil cometer erros ortográficos. (E quedar mal, por tanto, ante o sorriso conmiserativo dos pedantes). Dado que tódalas normativas son e serán sempre discutíbles, penso que deberíamos deixa-la que xa temos máis ou menos tal e como está. O que non significa penalizar a aqueles que, nos seus propios escritos, queiran utilizar calquera outra. No caso de introducir cambios, estes deberían facerse a prol dunha simplificación aínda maior.
     B) Dar tempo, todo o necesario -para a normativa en cuestión poder ser asimilada, xeración tras xeración, pola sociedade galega.
     C) Dar tempo, todo o necesario, para que, unha vez conscientemente recordada e aprendida, a normativa poida ser esquecida e para que se verifique así o tránsito que vai dende a representación consciente ó automatismo subconsciente. Un bo mecanógrafo é aquel que conseguíu esquecer o que antes tivo que aprender: o lugar en que está situada cada tecla. O milpés puido volver andar ó que logrou esquecer, por fin, que tiña mil pés: ó pobre bicho aquel saber paralizábao.
     D) Unha reforma ortográfica creo que só debería efectuarse cando, como resultado dunha experiencia secular ou de moitos anos, os falantes comúns e correntes manifesten, dalgún xeito, a necesidade, a verdadeira necesidade, de que se tal reforma deba producir.
     "A fala é a flor da boca". Pero a flor da boca non é a pálida flor do papel. Nin a negra flor da tinta.

© 2006 Biblioteca Virtual Galega