Entre o 5 e 6 de decembro de 1931 constituia-se
en Pontevedra, no marco da VII Asambreia Nazonalista, unha formación
política que pretendia aglutinar aos grupos galeguistas que operaban
até o momento no noso país. Un partido político que, baixo o
denominador comun do recoñecimento para Galiza do feito nacional,
axuntara esforzos, salvando diferéncias pontuais, no marco dun novo e
recén nado sistema xurídico-administrativo, a IIª República
proclamada o 14 de abril 1931. Unha formación política que co seu
nascimento representaba a organización do nacionalismo galego nun
partido propriamente dito; é dicer nunha formación política que
contaba cuns estatutos a respeitar por toda a militáncia, cunha
dirección partidária única, asi como cun programa e unha declaración
de princípios próprios. Plasmaba-se esta realidade na editorial d'A
Nosa Terra, voceiro na altura das Irmandades da Fala: "...Hoxe xa o
galeguismo acadou unha unión ausoluta, unha direición única, un
programa moderno y avanzado e unha discipriña (...). Homes de diversas
tendencias políticas relixiosas que coinciden en apreciar de igual
maneira o problema político da nosa terra e axúntanse baixo unha
maneira común, a bandeira da redención galega..." (1).
Con efeito, este partido era o Partido
Galeguista (PG) (2). Lois Tobío, Xosé Núñez Búa, Vicente Risco,
Valentín Paz Andrade, Álvaro de las Casas e Ricardo Carvalho Calero,
entre outros, formarán parte do primeiro Comité Executivo da nova
organización (3), xunto a eles Pedro Basanta e Alexandre Bóveda,
presidente e secretário xeral, respectivamente, da nova organización.
Unha dirección que, tendo a representación pública da formación,
ficaba encargada de veiculizar os acordos tomados na asemblea
constitinte de Pontevedra e botar a andar iniciativas no período
inter-asemblear que incidisen no espírito destes acordos. Entre as
iniciativas que desde os seus inícios terá na sua axenda o PG, estará
a aprobación para Galiza dun Estatuto de Autonomia que garantira os
direitos nacionais do país no marco dun Estado español federal.
Pola consecución do Estatuto
Logo da queda da dictadura do capitán xeneral
de Valéncia e Barcelona Miguel Primo de Rivera (1923-1929)
re-artellaba-se o nacionalismo galego e os proxectos do frustrado pacto
tripartito do 1923, máis coñecido como a Triple Alianza, retomaban-se.
Entre estes proxectos sobresaia a reivindicación dun Estatuto de
Autonomia para Galiza, para Catalunya e para Euskal-Herria. Nestas tres
nacións sen Estado próprio, a proclamación da IIª República en 1931
apresentaba máis cercana a posibilidade de contaren coa aprobación dun
texto estatutário. Asi foi que non se perdeu tempo por parte do
nacionalismo e traballou-se arreo nas tres nacións para a consecución
do Estatuto.
No noso país a campaña pro-Estatuto
artellaria-se inicialmente por parte, dunha banda, dos rexionalistas da
Organización Republicana Gallega Autónoma (ORGA) de Casares Quiroga e
doutra dos nacionalistas, inicialmente nucleados arredor das Irmandades
e, ao pouco, do PG. Á altura do 4 de xuño do 1931 desenvolve-se na
Coruña a xuntanza que, sob iniciativa da Federación Republicana
Gallega FRG-ORGA, dá cabida a rexionalistas e nacionalistas e pretende
dar como resultado un anteproxecto de texto estatutário base para
encetar discusións sobre o marco estatutário. Unhas discusións que na
própria asemblea se suscitan a partir da confrontación que se
estabelece entre tres proxectos prévios de Estatuto, a saber: Bases
para un proyecto de Estatuto Gallego, Proyecto de Bases e o
Antreproyeito de Estatuto da Galiza. O primeiro texto era da autoria do
Secretariado de Galicia en Madrid, o segundo do Instituto de Estudios
Gallegos coruñés e o último do Seminario de Estudos Galegos (SEG). O
debate dá como resultado uns acordos mínimos, mais o feito de que só
se dera cita na asemblea militáncia da ORGA e do galeguismo
deslexitima, por minoritária, a proposta a facer e salda en fracaso a
asemblea.
Ainda asi, o certo é que o debate serviu para
que a cuestión estatutaria tomara dimensión social, posto que das
propostas levadas á asemblea publicaron-se notas de imprensa e
comentarios, para alén de actos públicos de apresentación, a partir
dos cais a povoación reflexionaba sobre a autonomia; doutra banda esta
xuntanza fixo que organizacións, entidades e persoas que non estiveron
na mesma se pronunciaran após a sua celebración sobre a necesidade ou
non dun Estatuto para Galiza, cousa que non ficaba, nen moito menos,
clara para todos.
É de destacar, no tocante aos proxectos
apresentados á davandita asemblea, o que redixiu a seizón de cenzas
sociaes, políticas i-económicas do SEG. Un proxecto realizado non para
xustificar feitos, como a personalidade nacional da Galiza, nen lembrar
que a nosa nación foi "... próspera i-europea antes de realizada
a inxusta uniformidade nazonal que padecemos, senón [para] saber si
(ainda ca vagaxe grandemente gravosa que temos d-herdar d-unhos cantos
séculos de centralismo) o réximen de autonomía integral que
propoñemos nos convén, ou non..." (4). Os autores do
anteproxecto: Valentin Paz Andrade, Vicente Risco, Lois Tobio, Ricardo
Carvalho Calero e Alexandre Bóveda, souberon perfeitamente da
conveniéncia do Estatuto logo dos resultados do traballo realizado por
este último. Bóveda, que viña de atrás realizando estudos, a partir
dos seus coñecimentos de contabilidade e economia, arredor do que
aportaba en impostos Galiza às arcas do Estado e do que este invertia
na Galiza, demonstrou con cifras a desfavorábel relación económica do
país co Estato español nun traballo rigoroso que precede ao articulado
estatutário. Este anteproxecto constaba de sete títulos sendo o
primeiro o intitulado "Do Estado, territorio e cibdadáns da
Galiza" que encetaba cun artigo primeiro no que se podia ler
"A Galiza é un Estado libre drento da República Federal
Española". Desde este intre podemos aseverar que Bóveda estará
presente, sendo peza fundamental, en todo o deseño e desenvolvimento do
proceso de elaboración e final redacción do Estatuto de Autonomia da
Galiza.
Despois desta asemblea desenvolve-se, á altura
do outono do 1931, outro intento fallido de elaborar un Estatuto que
fora consensuado pola totalidade das partes implicadas. Da mao dos
deputados galegos na cámara baixa do Estado, da denominada minoria
galega, o sector republicano e galeguista destes, representado por A.
Vilar Ponte, R. Suárez Picallo, L. Peña Novo, E. González López, R.
Otero Pedrayo e D. Castelao, promove en xullo un novo texto a partir
dunha xuntanza que se desenvolve na Coruña (5). Logo desta reunión, na
que non se chega a acordo sobre texto algun, decide-se desenvolver outra
xunta en Madrid que será seguida doutra desenvolvida, tamén na villa y
corte, o 15 de outubro. Desta última reunión é froito un texto no que
a grande parte das propostas dos galeguistas, en minoria, desbotan-se.
Este resultado derivaba do intento de integrar no proceso de redacción
do Estatuto galego, para que este cobrara lexitimidade, aos deputados de
ideário conservador eleitos polas circunscricións galegas. A
dirección do Partido Galeguista de Pontevedra, nunha nota asinada por
Pedro Basanta e Alexandre Bóveda asinala: "...iste Comité
considera (...) unha obriga decrarar (...) con toda lealtade, que como
no (...) proyeito apenas foron recollidas algunhas das nosas arelas, o
Partido Galeguista non renuncia a seguir loitando, con mais pulos ainda,
pol-o trunfo de todas as que integran o seu programa, nin pode
comprometer a sua inteira libertade de fiscalizar a xestión dos que no
seu dia sexan chamados pol-o pobo a rexir os destinos de Galiza" (6).
A partir deste intre inicia-se unha paréntese
no proceso estatutário que na práctica representa a conxelación do
mesmo. Pasan os meses e non se albisca actividade oficial pro-Estatuto.
Chega a primavera do 1932 e, baixo a iniciativa de Alexandre Bóveda,
secretário de organización do novo Partido Galeguista e Enrique Rajoy
Leloup, edil do concello compostelán, o 19 de abril Raimundo López
Pol, alcalde de Compostela, chega ao convencimento da necesidade de
reactivar o proceso estatutário. Nesta orde de cousas a cámara
municipal compostelá, recollendo a suxestión de Bóveda e Leloup,
aproba, con data 27 de abril, convocar unha xuntanza en Compostela de
todos os concellos do país para debatiren arredor do que teria de ser o
texto definitivo do Estatuto de Autonomia. Após desta convocatória e a
adesión da maioria dos concellos de Galiza a esta iniciativa, marca-se
data para o desenvolvimento dunha xuntanza preparatória da que logo
será denominada Asemblea de Concellos de Galiza Pro-Estatuto, asemblea
esta que representaria o último degrau diante do proceso de redacción
do articulado do Estatuto. Tres eran os pontos a tratar da orde do dia:
a) Proxecto de Estatuto que habia de ser
submetido, como ponéncia, á Asemblea de concellos.
b) Regulamento da Asemblea.
c) Organización da propaganda do Estatuto
Esta xuntanza preparatória, representativa dos
elementos políticos, administrativos, económicos e culturais que
constituian a vida social da Galiza na altura (7), desenvolverá-se o 3
de xullo de 1932 no Paraninfo da Universidade compostelá. Encetaba ás
once da mañá esta asemblea coas seguintes palabras de Raimundo López
Pol: "Señores, por ter sido esta Comisión a que vos convocou
aqui, dirixo-me a vós no seu nome para vos agradecer o entusiasmo co
que tedes correspondido ao noso convite. Tamén vos dou as grácias en
nome da nosa Terra porque viñerades comezar a labor redentora, a
organizar o noso Estatuto; para que a Terra sexa libre (...) adianto-me
a asegurar que o Estatuto galego (...) será pronto un feito" (8).
A partir destas verbas de apertura encetou-se o
debate arredor de que modelo de Estatuto era o máis acaido para o
país. Era necesário un novo texto? Ou, pola contra, aceitaba-se algun
dos textos xa redixidos? Finalmente acordou-se chegar a un texto
estatutário resultado dos distintos modelos apresentados o ano
anterior, un texto de carácter transaccional que, harmonizando as
diversas tendéncias e informándose estrictamente na Constitución,
recollera o resultado da experiencia parlamentar acumulada co Estatuto
catalán (9). Para este traballo nomeou-se unha comisión parida desta
asemblea. A comisión encargada da nova redacción do Estatuto estaba
formaba por Salvador Cabeza de León, presidente, Enrique Rajoy Leloup,
secretário, e os vogais Manuel Iglesias Corral, Eladio Rodríguez
González, Manuel Lugris Freire, Jacobo Arias, Avelino López Otero,
Rodrigo Sanz López, Santiago Montero Díaz e Alexandre Bóveda. Esta
comisión remataria o 4 de setembro o traballo para o que fora criada.
Apresentaba este novo texto cámbios, forzosamente necesários, sobre o
proxecto de máximos defendido polo nacionalismo. Xa non se falaba da
Galiza como un "Estado libre drento da República Federal
Española" senón que pasaba a ser Galiza "una región
autónoma dentro del Estado español". Asi mesmo, entre outros
cámbios, se ben no proxecto do SEG equiparaba-se en rango o idioma
galego ao español e se marcaba como indespensábel o seu coñecimento
para o exercício da función pública no país, o certo é que isto
último ficaba como unha recomendación no texto agora redixido. Estas
concesións hai que ter presente que viñan dadas pola necesidade
obxectiva do Estatuto para Galiza ao ver do PG. Esta organización,
cunha feble base social na altura, sabia perfeitamente que a adopción
dunha posición maximalista no tocante à autonomia, só podia dar como
resultado quer a aprobación dun Estatuto que referendara
definitivamente o centralismo estatal, respaldado por unha mínima
autonomia administrativa, quer a parálise definitiva do proceso
estatutário no marco do novo sistema xurídico-administrativo ainda en
vias de cosolidación. O PG, como non podia ser doutro xeito, apostou
por este texto, sacrificando pontualmente parte das suas propostas, que
seria publicado en distintos xornais, caso de El Pueblo Gallego, A Nosa
Terra, La Vanguardia Gallega, Heraldo de Galicia, La Voz de Galicia, El
Ideal Gallego, El Eco de Santiago e El Compostelano. A partir deste
momento calquer representante podia apresentar emendas ao texto. Estas
emendas irian todas a parar a Alexandre Bóveda quen, dunha banda, daria
unha orde às emendas, para logo seren discutidas no plenário da
asemblea de concellos, e doutra preparaba, fronte a estas, as
argumentacións para a defensa da ponéncia oficial. Neste contexto
Bóveda amosa-se optimista sobre o ritmo do proceso; en carta a Rajoy
Leloup á altura do 11 de novembro indica-lle a este último: "Vexo
que a causa sigue marchando moi ben e que vosté se topa c-uns azos que
animan e consolan".
Uns dias antes, concretamente o 1 de novembro
os alcaldes de Compostela, Ferrol, A Coruña, Lugo, Ourense, Pontevedra,
Betanzos, Mondoñedo, Noia, Tui, O Carballiño e Lalin convocaban a
todos os concellos da Galiza à Asemblea na que se daria por aprobado o
articulado estatutário que teria de ser submetido en plebiscito ao
parecer do povo galego.
Bóveda remata o seu traballo respeito das
emendas a finais de novembro, segundo indica nun telegrama enviado a
Rajoy Leloup. A partir deste momento só restaba agardar pola
celebración da Asemblea de Concellos.
A Asemblea de Concellos Pro-Estatuto
O 10 e 11 de decembro de 1932 desenvolvia-se en
Compostela a II Asemblea do PG. Nesta asemblea distintos pontos foron
tratados mais a cuestión estatutário foi a que máis tempo ocupou nos
debates; de tal xeito que nas conclusións programáticas recollidas
polo PG nun caderniño apontaria-se que "... o Estatuto é a
meirande preocupación d-estas horas críticas...". Con efeito, se
houbo un partido político preocupado pola marcha do Estatuto e que
traballara sen descanso pola sua consecución, ese foi o PG e, detrás
do Partido, cumpre insistir, particularmente Alexandre Bóveda.
O sábado 17 de decembro de 1932 encetaba às
doce e media da mañá, logo dun retraso de hora e media, a sesión
inaugural da Asemblea de Concellos de Galiza Pro-Estatuto. Ao longo de
tres dias debateria-se arredor do texto estatutário que o noso povo
acabaria plebiscitando. Xaime Quintanilla, alcalde de Ferrol, nomeado
presidente da Asemblea non faria o próprio por baixa médica e seria
substituido por Bibiano Fernández Osorio Tafall quen se encargaria da
apertura do asemblea. En nota xornalística apresentaban-se as primeiras
horas do 17 de decembro en Compostela: "Desde las primeras horas de
la mañana se advirtió una desusada animación en toda la ciudad. Casi
todas las casas lucían colgaduras respondiendo a la invitación que
hizo el señor Alcalde en su circular de ayer. A diez de la mañana
recorrió las calles la Banda de Beneficencia ejecutando algunas de sus
más escogidas partituras.
Casi en todas las calles había rotuletas dando
la bienvenida a los asambleístas y exaltando el amor a Galicia" (10).
Era un ánimo que parecia augurar a boa nova.
En xeral foi unha asemblea de grande debate, en canto temática e
duración, na que Galiza, representada a través dos seus concellos —227
con representación dun total de 319— se xogaba o seu Estatuto. Só duas
cuestións levantaron o ton dos asembleistas. Unha destas cuestións
seria a cooficialidade do galego e o español, e a outra a capitalidade
da Autonomia. A primeira combatida a través dun voto particular por
Santiago Montero Díaz, bibliotecario da Universidade compostelá, no
que facia desaparecer o início do ponto 4º do anteproxecto de Estatuto
no que se dicia "serán idiomas oficiais na Galiza,
indistintamente, o castelán e o galego". Montero Díaz
escudaba-se, para defender esta supresión, no suposto descoñecimento
xeral do galego entre a povoación e a falta dunha normativa que
unificara o idioma ortograficamente á hora de o utilizar oficialmente
con coeréncia e homoxeneidade. Bóveda, convencendo a maioria dos
asistentes, defendeu a Ponéncia de xeito contundente afirmando que:
"...se non se recoñece a cooficialidade,
todas as xentes do agro e do mar terán do galego a mesma idea que
tiveran até agora, é dicer, dunha cousa que se debe empregar e que
está por baixo doutras", acrescentado que "...a unificación
do galego está elaborando-se e que nada de particular ten que despois
de ser vencido o noso idioma, máis ainda que polo rádio do castelán,
por un centralismo imperialista de catro séculos que perseguiu ao
idioma, pode este sufrir unha crise de diferenciación na escrita, mais
isto xa o está salvando a Académia Galega" (11). Aliás, a
cuestión da capitalidade foi problemática ainda que menos ca do
idioma. Tendo-se proposto Compostela como capital da Galiza o alcalde da
Coruña, Manuel Iglesias Corral, propuña a cidade herculina como
capital da futura Autonomia. Diante deste debate Iglesias Corral marcha
do debate mentres Bóveda argumentaba en defensa da Ponéncia
producindo-se grande escándalo. Finalmente dá-se un acordo entre o
Partido Galeguista e o Partido Republicano Gallego, extensivo para o
conxunto de formacións políticas presentes na asemblea, que se baseaba
no aprazamento da eleición da capital galega. Finalmente, e salvando
estas disensións minoritárias, aproba-se o 19 de decembro o Estatuto
de Autonomia pola Asemblea de Concellos cun apoio de 209 cámaras
municipais do total de 227 representadas. Todo un éxito do que
Alexandre Bóveda tivera grande responsabilidade, como redactor,
representante e defensor da Ponéncia oficial. Tal e como se ten
asinalado, na Asemblea de Concellos "... discutiu-se, artigo por
artigo, a Ponéncia formulada pola Comisión de téinicos, producindo-se
debates acalorados e de grande outura, nos que se puxo de manifesto a
voutade férrea e o talento luminoso de Bóveda, herói daquelas
xornadas" (12).
Logo da asemblea a ledicia que sentian todas as
persoas que contribuiron ao bon desenvolvimento do acto era plena.
Editoriais, volantinas e cartaces, entre outros meios, foron utilizados
para expresar esta ledicia e transmitir ao conxunto da nación o feito
histórico que representaba a aprobación do articulado estatutário.
Podia-se ler nun periódico do momento: "Ya tenemos Estatuto. Ya
Galicia dió su primer paso para su liberación del yugo centralista y
se dispone a plebiscitar su Estatuto" (13).
O camiño cara a aprobación do Estatuto
estaba, en parte, andado, só restaba, como nesta nota xornalística se
resaltaba, plebiscitá-lo (14), algo para o que haberia que agardar ao
trunfo da coaligación de esquerda Fronte Popular nas eleicións de
fevereiro do 1936.
Uxio-Breogán Diéguez Cequiel, (Madrid, 1978). Historiador
especializado no nacionalismo galego. Xerente da Fundación Alexandre
Bóveda. Director de Murguia, Revista Galega de História.
—————
| (1) |
A Nosa Terra (ANT), nº291, 1/01/1932, p.1. ANT pasará a ser despois
da constitución do PG, desde o seu número 292, o voceiro do recén
nado partido nacionalista. |
| (2) |
Tomaba este partido nome do Partido Galeguista de Pontevedra do que
Alexandre Bóveda era o secretário xeral e Pedro Basanta o presidente.
Partido que, creado seis meses atrás, foi o verdadeiro impulsor da
unidade organizativa do nacionalismo galego. |
| (3) |
Daniel Castelao non formaba parte do Comité executivo porque, segundo
acordo fundacional do PG, era incompatíbel formar parte do máximo
órgao de dirección do Partido sendo cargo institucional do Partido,
caso do rianxeiro. |
| (4) |
Anteproyeito de Estatuto da
Galiza, Pontevedra, Seminario de Estudos
Galegos, 1931. |
| (5) |
Xuntanza na Coruña á altura do 12 de xullo. |
| (6) |
Ante o Estatuto de Galiza, Nota do Comité Xeral do Partido
Galeguista, 4/11/1931 Arquivo Persoal de Alexandre Bóveda-Família
Alexandre Bóveda/Fundación Alexandre Bóveda |
| (7) |
Estatuto de Galicia
(anteproxecto), Compostela: Tipografia de El Eco
de Santiago, 1932, p.7 |
| (8) |
El Pueblo Gallego (EPG), nº 2.582, 5/07/1932, p.1 |
| (9) |
López Pol, Raimundo, La Autonomía
Regional, EPG, 16/06/1932 p.2 |
| (10) |
El Eco de Santiago 17/12/1932 |
| (11) |
Diéguez Cequiel, Uxio-Breogán, (2002)
A Asemblea de Concellos de
Galiza Pro-Estatuto, Pontevedra, Fundación Alexandre Bóveda, p.48-51 |
| (12) |
Bougueira, Isaac da, "Limiar", en Rodríguez Castelao,
Daniel, O Estatuto de Galiza, ed. Nós 1975 p.3 |
| (13) |
Faro
Vilalbés, periódico quincenal do Partido Republicano Gallego,
nº 21, 16/01/1933 p.2 |
| (14) |
O plebiscito do Estatuto de Autonomia, unha vez aprobado o texto na
Asemblea de Concellos, estaria previsto celebrar-se na segunda metade do
1933 mais a chegada da direita españolista radical ao governo do
Estado, trás as eleicións de novembro deste ano, fan que até o 28 de
xuño de 1936 non sexa posíbel que se desenvolva o plebiscito logo de
que en fevereiro a coaligazón de esquerda Fronte Popular trunfara nas
eleicións. |
BIBLIOGRAFIA
— ALFONSO BOZZO, Alfonso, (1976), Los partidos políticos y la
autonomía en Galicia 1931-1936, Madrid, Akal eds.
— ÁLVAREZ BLAZQUEZ, Darío, "Bóveda, o noso Capitán. Lembranza e
semblanza de Alexandre", en La Voz de Galicia, 14/08/1977
— ÁLVAREZ GALLEGO, Xerardo, (1996) Vida, paixón e morte, Vigo, eds. A
Nosa Terra.
— BERAMENDI, Justo/NÚÑEZ SEIXAS, Xosé Manoel, (1995) O nacionalismo
galego, Vigo, eds. A Nosa Terra.
— CORES TRASMONTE, Baldomero, (1976) El Estatuto de Galicia, (actas y
documentación), A Coruña, ed. Librigal
— (1986) Las polémicas de Bóveda en la gestación del Estatuto de
Autonomía, Sada, eds. do Castro.
— DIÉGUEZ CEQUIEL, Uxio-Breogán, (2002) A Asemblea de Concellos de
Galiza Pro-Estatuto, Pontevedra, Fundación Alexandre Bóveda.
— (2003) "A Terra Chá e Alexandre Bóveda diante da Asemble de
Concellos de Galiza Pro-Estatuto", Terra Chá, nº 8.
— (2003) "A comarca da Ria de Muros e Noia diante da Asemble de
Concellos de Galiza Pro-Estatuto", en Mostra Filatélica Enteiros
2003-Colección Angel Laiz Castro, Noia, Grupo Filatélico e
Numismático de Noia.
— RODRÍGUEZ CASTELAO, Daniel, (1974) O Estatuto de Galiza: antecedentes
e comentarios, Buenos Aires, Eds. Galiza.
— VELASCO SOUTO, Carlos F., (2000) Galiza na II República, Vigo, Eds. A
Nosa Terra.
|
BVG
Atrás
