BVG     Atrás

En primeiro lugar quixérame desculpar por me expresar con pouca dilixencia en Español porque dáse o caso que eu nunca o falo. Por moito que se empeñaron na igrexa e na escola da miña infancia do tardo franquismo, por moito que insisten nos medios de comunicación e na universidade actualmente, non logran evitar que exista unha realidade social e cultural diferenciada na que eu habito e que porfía en non desaparecer. Unha realidade peculiar que de forma práctica e para entendérmonos, algúns demos en chamar Galiza, e na que estamos instalados comodamente. Non por amolar aos demais senón por fundírmonos mellor cun entorno que nos é propio e característico. É algo que nunca entendeu o franquismo. É comprensíbel porque require un esforzo para aceptar a diferenza e o máis pracenteiro sería que todos fosen coma un e por iso este tipo de doutrinas xogan con vantaxe. Mais o certo é que nin tan sequera Comunidades que presumen de homoxéneas como esta na que estamos, poden abstraerse á existencia de comarcas como o Bierzo cunha personalidade de seu.      O franquismo non o entendeu porque non quixo entendelo e non hai peor cego que o que non quere ver. Mais a realidade é diversa e plural e cando existen desigualdades entre esa diversidade, o conflito está servido. Na sociedade española da Segunda República as clases sociais estaban moi distanciadas entre si e a realidade plurinacional non tiña encaixe nunha Constitución que como a actual en vez de dar cabida ao existente deixaba a definición da Estrutura do Estado no ar, para ir articulándoa en función de quen máis presionase.      Non é certo que fose a República a que inventou os conflitos nacionais ou de clase no Estado Español, senón tan só quen os puxo sobre a mesa. Fíxoos visíbeis e non soubo e non tivo tempo de canalizalos, moito menos de resolvelos. A culpa da guerra non a tivo a república pero tampouco foi quen de evitala por non estruturarse axeitadamente para canalizar a confrontación.      A sociedade é conflito e é bo que o sexa. O conflito na medida en que se expón, se enfronta e se racionaliza, serve para mellorar a sociedade. Cando se oculta, se nega, se reprime, entón esa sociedade involuciona e regresa até estadios que xa críamos pretéritos e irrepetíbeis, ao igual que ocorre nas nosas biografías individuais cando nos escondemos a nós mesmos traumas infantís, ou os problemas de fondo que arrastramos, ao final están inconscientemente interferindo a nosa saúde mental e precisamos do psicanálise ou o que sexa para facelos aflorar á superficie co fin de formalizalos, manipulalos, tratalos e se é posíbel, solucionalos porque no caso contrario podemos caer nun derribamento cara etapas que críamos superadas.      Co franquismo retornamos a inquisición, á idade media, porque para este tipo de ideoloxías a realidade non é plural, as clases sociais non existen, a diversidade de culturas e idiomas non son máis que gañas de molestar, as orientacións sexuais non heterosexuais son perversións, as mulleres que non se resignan ao seu papel subordinado, están tolas e merecen unha tunda para domesticalas, e os que non oran ao mesmo Deus que un, merecen arder no inferno xa en vida. En definitiva, para este tipo de mentalidades a realidade non existe ou se o fai é como unha corrupción do mundo auténtico que é o ideal. O conflito é unha enfermidade e no canto de encauzalo é tratado como unha doenza que debe ser extirpada eliminando aos seus portados para que non contaxien a ninguén máis. Ocorre que en todo conflito hai dúas partes que responden a intereses contrapostos na realidade, e a parte que quere negar a realidade é a beneficiada por esa realidade, mais isto non deixa de ser unha negación interesada. Normalmente era a burguesía a que dicía que non había clases sociais, era o imperialismo español que se beneficiaba da supremacía do seu idioma e a súa cultura o que era incapaz de recoñecer que case un terzo do Estado tiña outras linguas. O heterosexual cualifica de viciosos ou enfermos aos homosexuais cando consideraban a súa posíbel existencia, porque en principio no conciben que poida haber outras opcións diferentes da súa (a Raíña Vitoria negouse a asinar leis contra o lesbianismo porque lle resultaba inadmisíbel a súa existencia). É o home o que nega a existencia da explotación das mulleres, inclusive chega tamén a ignorar a existencia destas (en ningunha constitución se prohibía expresamente que as mulleres votaban e en moitas se declaraba a universalidade do sufraxio e a igualdade de todos diante das leis, mais de feito as mulleres tardaron até despois da II Guerra Mundial en ver recoñecido de xeito global o seu dereito a voto, alí onde se votaba)      É o grupo social favorecido o que gusta de negar as contradiccións existentes na realidade, pero son os individuos do grupo desfavorecido os que con máis saña se adhiren a cosmovisión dominante para medrar no contexto da desigualdade. En moitos casos encontramos proletarios que aspiran a ser millonarios, periféricos que queren trunfar na metrópole, homosexuais que reprimen as súas tendencias, mulleres que defenden con ostentación os seus roles de submisión. Estes individuos soen ser os peores porque teñen que demostrar con máis furia a súa militancia no grupo ao que aspiran. Son por iso os máis crueis e irracionais.      E coa conciencia así construída sobre o auto-odio e a negación da realidade dalgunha xente, podemos comezar a explicar o grao de brutalidade que chegou a alcanzar este réxime.      E non sosteño que esta sexa unha mentalidade dexenerada senón, pola contra. Responde a unha lóxica bastante natural. O irracionalismo ten a súa racionalidade: se somos diferentes e temos intereses diferentes como grupos sociais por qué non imos a matarnos? Nos oprimidos tamén había quen pensaba que o porco burgués, o imperialista, non é un ser humano e debe morrer; pero nos opresores era impensable tratar a un "roxo" como un suxeito de dereito, porque a xustiza só é aplicable entre iguais formalmente recoñecidos e non entre un propietario e as súas posesións, entre un pais e os seus fillos. No fondo o paternalismo fascista era a doutrina baixo a que se encubría o homicidio como algo doméstico e privado. Referíanse ao republicanos como revoltosos, como se fosen nenos e por tanto non tiveran xuízo, isto é, non estiveran xulgando os nosos actos ou o que eles pensaran non tivera valor algún.      Ninguén está libre de pensar que os adversarios non son seres humanos e conseguintemente que teñen dereitos humanos, mais en principio vemos que este non é o xeito razoar da maioría da xente. Por iso, o que temos que reflexionar nestas Xornadas sobre a represión iniciada no 1936, alén diso de saber quén, cómo, ónde e cándo; temos que nos preguntar o porqué. E non só porque se produce a guerra, para o que algúns pode apuntar o conflito de clases, as tensións entre as diferentes nacionalidades, etc. senón, con todo respecto á dor xerado por estes feitos, mais coa distancia suficiente para velos con certa obxectividade e se é posíbel, sen implicación emocional, debemos preguntar porque chegamos á conclusión de que os nosos adversarios non son humanos coma nós e deben morrer de xeito tan cruel.      Conflitos de clases e tensións nacionais sempre as hai mentres existan clases e pluralidade nacional mais non necesariamente o confronto se dirime de xeito tan violento. Por moito que se queira, non podemos identificar conflito ou discrepancia con violencia porque evidentemente se iso fose certo nunca existiría a paz. Esa identificación - e da que agora temos abundantes exemplos - obedece precisamente ao intento de construír a lexitimidade dunha resposta violenta a discrepancia.      Insistimos en preguntarnos por qué sacamos da casa pola noite a outros seres humanos, torturámolos, fusilámolos, e enterrámolos en fosas comúns.      Formulada así a pregunta non parece que haxa unha resposta doada, talvez se lle damos a volta resulte máis clarificador o noso razoamento: porqué non?      Isto é, temos claro que non está nos nosos xenes asasinar a ninguén, que os nosos instintos non nos empuxan á violencia. Mais tamén temos que ter claro que na nosa natureza tampouco hai nada que nos impida facelo. Non somos bos nin maos por natureza.      Que nos quita, pois, se somos o alcalde dun Concello, de eliminar a un concelleiro doutro partido que nos vai denunciar por prevaricación. Por qué non pegarlle un tiro e acabar co problema. A resposta aquí si que é evidente. Isto quitaríanos votos e poderíamos perder a alcaldía.      Que son os votos? sobre todo a lexitimidade do noso poder. Non matamos aos nosos adversarios porque isto podería facernos abandonar o poder. Mais, unha vez que o imos estar privados del de xeito irreversíbel, por qué non facelo? que temos que perder? Pola condena social e o castigo do repudio colectivo que estes actos causa.      Reprimimos as nosas ansias de asasinar aos nosos adversarios porque —fundamentalmente— isto está mal visto. Co cal non entende que pasou para que este mecanismo de autocontrol deixara de funcionar, nun momento, onde non había tampouco moita fame de sangue. Que ocorreu para que o asasinato en si neses momentos, e como chegara a ter este tan boa prensa.      Talvez poderíamos aquí apuntar algunhas causas, mais en primeiro lugar habería que aclarar que o crime e sobre todo a tortura e o sadismo, a violación e o saqueo nunca chegarán a alcanzar boa fama de todo, e cando a obtivo foi durante moi curtos períodos de ira. Preocupados unicamente polo "qué dirán", como único freo aos nosos abusos, necesitamos vestirnos para matar e a camisa azul, o uniforme ou as pinturas de guerra axuda a ocultar a nosa responsabilidade nunha identidade xenérica e difusa. E se ben en certos círculos gustamos de alardear, o certo é que co tempo preferimos botar terra ao asunto. De forma xeral podemos afirmar que matar non ten boa estima na nosa sociedade. Máis hai momentos onde o crime está de moda e daquela podemos ver fotos das tropas españolas no norte de África exhibindo cabezas de rebeldes. Imaxes hoxe inconcibibles pola súa mala consideración nas guerras televisadas a penas hai mortos. Xa non se leva agasallar a unha dama cunha cesta de flores rodeando a cabeza dun "moro" como era costume nos actos sociais dos militares africanistas.      Jakson quedaba abraiado de como daquela se mataba "sen odio" pois estaban "convencidos que os seus inimigos non eran seres humanos no mesmo sentido que eles". Mais cómo chegamos a conclusión sobre os nosos adversarios. Para iso teríamos que preguntarnos que é un ser humano, e en todo caso, qué nos indica que o outro o é ou que deixa de selo. Non é a súa aparencia aínda que axuda nos casos de racismo. É a súa mirada. O que nos aterra dos outros seres humanos é vernos sometidos ao seu xuízo, tiranizados pola súa opinión, sospeitamos que alguén é humano cando nos preocupa o que pensa de nós, cando percibimos a súa ollada aínda que sexa cego. Tapamos os ollos dos reos para quitarlle a súa humanidade, e baixo o noso uniforme ocultamos aos ollos da sociedade a nosa culpabilidade. Non nos sentimos mirados nin miramos que nos miran porque o importante non é o que se ve senón o sublime e intanxible, o espiritual e transcendental, o sobrenatural, o ideal, o abstracto...      Lembremos o que di Benedit Anderson respecto aos sucesos de Indonesia. O exterminio dun terzo da poboación de Timor Leste metrallados, queimados por NAPALM, de desnutrición, nos campos de "reagrupamento, etc.. O medio millón de asasinados nos anos 60 acusados de ser comunistas, sen xuízo nin consecuencia algunha para os executores. Anderson di: "en tempos do movemento nacionalista producíronse conflitos frecuentes e inclusive violentos entre os varios grupos que o integraban. Mais ninguén se lle ocorría pensar que os seus opositores merecían ser torturados ou executados. Os opositores eran opositores, non animais" Noutro lugar continua: "a xente pensa que a 'abstracta' Indonesia é a 'herdanza' que hai que conservar a toda costa e termina danando terribelmente aos cidadáns que habitan ese abstracto espazo xeográfico".      É o problema pois falar en termos de Deus ou de Patria e empregar abstraccións para conceptualizar a realidade? Fainos isto aos nacionalistas ou aos crentes agresores en potencia? Ao contrario. Se non creásemos abstraccións a especie xa estaría extinguida hai moitos anos porque sería imposíbel a acción colectiva. As patrias, as bandeiras, as relixións son produtos humanos de enorme utilidade para o progreso e benestar da humanidade. O problema é cando se esquece que son construcción sociais e sobre todo cando se perde a conexión entre a abstracción e a realidade. Cando perdemos a conciencia da nosa individualidade no seu desa identidade colectiva e delegamos a responsabilidade dos nosos actos nunha vontade superior á nosa. En canto temos a quen botarlle a culpa xa nada nos impide desfacernos dos nosos rivais. As nacións e os deuses, as clases sociais e os xéneros, son abstraccións da realidade, isto é, teñen que ver coa realidade, mais non pode substituír totalmente esa realidade e moito menos poden ocultala impedindo ver nada máis que o que colla dentro dese concepto. As definicións da realidade todo teñen que ser contrastadas coa propia realidade e discutidas cos demais interlocutores cos que compartimos dita realidade senón queremos poñernos fóra dela, nun mundo subxectivo e incomunicable.      O franquismo non quería ver a realidade e moito menos discutila. A realidade non existe, dicía o franquismo. O espazo concreto era unha dexeneración do universal imperial e o presente, un momento deturpado dun ideal destino no universal.      O real é o formal e informal non existe. A familia, o municipio, o sindicato. A familia tradicional mantiña a súa fachada mentres os seus membros si se permitían algún desafogo fóra desta, coidan que isto nunca saíra á luz de xeito que podían afirmar orgullosos que fóra do matrimonio só había indeterminación, non ser, embriaguez, caos.... As clases sociais non existían tal como probaba o sindicato vertical e ninguén concibía a existencia de organizacións de clase que alén de ilegais eran impensábeis. O municipio era unha entidade natural de xestión do ben común. Como os partidos tamén estaban prohibidos os casos de corrupción se lavaban na intimidade e o "bonun común" quedaba a salvo.      Mais, España era unha, grande e libre? Isto tiña algo que ver coa realidade. Mais ben era unha abstracción desconectada desa realidade, unha entidade instrumental á que transferir a carga da culpa. Si España non admite a súa pluralidade, a súa grandeza se estabelece a través de elevar as súas grandes empresas por enriba das pequenas preocupacións cotiáns nas que viven os seus membros, e a súa liberdade se adxudica sen consultar cal é a vontade dos liberados. Con estes trazos queda esbozado o retrato dun asasino que cando se lle pregunta polos seus crimes se di de si mesmo que é unha ferramenta dunha vontade superior. Estamos tratando cunha especie de esquizofrénico que di que escoita voces, mais non desde logo as voces das víctimas, nin as voces do pobo que impide falar, senón a voz dunha abstracción ficticia da cal non recoñece o ton nin o timbre e que lle debera resultar familiar por canto é a voz dos seus intereses particulares e egoístas que pretende disfrazar baixo o manto dun ideal imperial.      A realidade é obstinada e por moito que un queira vivir nas nubes sempre acaba tropezando con ela. E mesmo os responsábeis de tantos delitos non poden manter esa coartada por moito tempo e a cortina de fume vaise desvanecendo. A partir de mediados dos 40, cando o terror empeza a causar grande repulsa social, o franquismo deixa de facer ostentación dos seus abusos. Pero alén diso é preciso decretar o esquecemento sobre todo o que fixeron. Os falanxistas que gustaban deixar os corpos nas cunetas, á beira das estradas, para que se vise o froito das súas fazañas, co tempo , cando o homicidio deixa inclusive de gozar das simpatías das clases e grupos interesados na sublevación (igrexa, burguesía, etc.), foron relegados polo réxime a posicións de retagarda. Mesmo usaron algún de cabeza de turco para imputarlle estes feitos como alleos ao "movimiento": disque responderon a perversións ou "rencillas" persoais. Sei que eses elementos se aproveitaron do alzamento para ir ao seu. Máis ao contrario, foron os golpistas os que os utilizaron a eles.      Este é o caso do campo de "exterminio" de San Simón no que o réxime se desfixo de tantos opositores que no 1941 obrigou ao alcalde de Vigo a protestar porque non podía soportar as cargas económicas de atender o traslado de tantos cadáveres (a razón de 12 diarios). Este labor de limpeza ideolóxica tan brutal non sería comprendida pola sociedade de post-guerra. En marzo do 1943 péchase esta prisión e fusílase ao seu director por corrupto. A boa sociedade viguesa xa podía durmir coa conciencia tranquila e o réxime lavaba a cara.      Na poboación estendeuse o odio ao odio. Dalgún xeito o franquismo ía rendabilizar o desexo xeral de paz fronte aos derrotados que pretendían derrubalo continuando á guerra.      Sabemos que Franco trunfou militarmente no 1939. Mais cómo fixo para trunfar politicamente despois da Segunda Guerra Mundial recolocándose no bloque occidental e lavando o seu pecado orixinal nazi/fascista incorporándose ao concerto internacional da par dos réximes democráticos? Isto só era posíbel se cobraba lexitimidade un poder alcanzado polas armas e que só se podería manter coa xustificación que lle daría o consentimento popular e sobre todo a súa homologación e recoñecemento exterior.      Fraga aínda moi tardiamente replicaba que Franco tiña a lexitimidade das baionetas e non precisaba dos votos, máis así e todo amañou diversos referendos e manifestacións que deran a imaxe dese sostén na vontade do pobo.      Mais, qué lexitimidade tería un referendo como o da lei de sucesión do 6 de xullo de 1947, se non ocultamos que os disidentes foron masacrados e encadeados? O esquecemento interesáballe ao réxime mais tamén a xente. O esquecemento é o mecanismo de defensa fronte a situacións dolorosas que desexamos que nunca tiveran ocorrido. A guerrilla non facía máis que recordar eses tempos e o franquismo acabou servíndose dela para conseguir a cohesión interna das súas filas e a xustificación da perpetuación dos aparatos represivos a pesares do novo marco de consenso contrario á violencia.      Máis, ao final da Guerra Mundial, parecía posíbel acabar co réxime. O nacionalismo galego no exilio comandado por Castelao tíñase unha posición clara de como facelo. Cuestionábase a pertinencia da loita guerrilleira a partires do 1946. Considerábase que era preciso substituíla pola loita obreira, apoiar a lexitimidade do goberno Giral e das institucións republicanas no exilio, unificar á oposición interior sen vetos nin exclusións e lembrar as víctimas como estratexia para ilegalizar a ditadura a nivel interno e externo. A sangue e a brutalidade que permitiu alcanzar o poder eran agora o punto débil do réxime.      Mais o certo é que os outros grupos da oposición á ditadura non compartían esta opinión, mesmo nalgúns casos habería que dicir, que nin sequera o obxectivo de acabar co franquismo. Cando o goberno Giral, no que estaban as tres nacionalidades representadas e todos os grupos políticos, comezaba a conseguir os seus primeiros éxitos, coa retirada de embaixadores por acordo da ONU o 15 de decembro de 1946, xa desde o interior e desde o exilio se estaba a petardear dito gabinete até provocar a crise do 22 de xaneiro do 47 no que se disolve. Os socialistas pactan cos monárquicos competindo cos comunistas a ver quen consigue o favor dos disidentes internos no franquismo. Estes monárquicos utilizan o pacto para venderse máis caros a Franco e ofrécenlle homologar o Estado cos outros reinos Europeos a cambio de conseguir a continuidade da dinastía. Moitos republicanos oportunistas apúntanse ao anticomunismo e poñen ao mesmo nivel ao PCE e a Franco, para nun paso posterior xustificar a Franco. O anticomunismo foi a táboa de salvación de Franco e houbo moitos que alimentaron isto desde a oposición, sendo pois solidarios coa perpetuación do seu poder.      A maior parte dos "anti-franquistas" do interior consideraban que o que se daba en chamar as "efemérides", é dicir, os aniversarios da morte dos represaliados, non é máis que mirar ao pasado e que non serve para nada pois o que virá terá que ser diferente. E en conclusión, o silenciamento cómplice do holocausto favoreceu a continuidade durante tantos anos dun réxime sanguinario.      Os responsábeis dos crimes son os que o cometen. Mais algunha responsabilidade teñen os que non os evitan, non o castigan, ou simplemente, non o recordan e o ocultan.      Fixemos un repaso de como alguén chega a perder a vergonza e comete semellantes barbaridades amparado na impunidade que nun principio lle outorga unha causa abstracta e ideal desconectada da realidade, e como conserva o roubado pola forza grazas ao esquecemento. Mentres se tapen os seus crimes, se cualifique aos seus delirios como unha etapa histórica máis, ou se poña ao mesmo nivel as víctimas xeneralizando a loucura apelando a un suposto clima de fanatismo que invadía a todos, estaremos irresponsabelmente alimentando a aceptación do xenocidio. Isto é, construíndo o consentimento.      Non abonda con ter desexos de matar nin motivos para facelo. O Estado, definido como monopolio lexítimo da violencia, precisa dunha escusa, necesita da lexitimidade para conservarse como tal. O Estado Español xa matou unha vez a cidadáns seus, e pode volver a facelo, só busca ampararse na lexitimidade que lle dea cobertura. E cando me refiro ao Estado non me refiro a un Leviatan abstracto por enriba da vontade humana senón aos grupos de interese concreto que o usan para o seu beneficio particular.      A realidade plural e diversa que había no 31, con distintos matices, segue existindo. O confronto de intereses, con diferente intensidade nuns momentos ou noutros, continúa. Pola outra banda, o Estado, a abstracción chamada España, a súa estrutura xurídica segue sen recoñecer esa realidade e sen canalizar a solución a ditos conflitos de xeito satisfactorio. Ultimamente parece que o estado, ou cando menos os que están detrás del, os que o usan formalmente en aras dun "ben común" que obviamente non existe nunha sociedade dividida, os mesmos que subvencionan a fundacións para mostrar as bondades do franquismo, non fan máis que cargarse de razóns, acumular escusas para construír a lexitimidade dunha actuación cada vez máis represiva. Por iso non lle convén que se saiba as consecuencias deste tipo de accións, non lles interesa que se coñeza o que ocorreu, non vaia a ser que iso persuada a xente de repetilo.      Os investigadores, os que estudaron o acontecido, mais en xeral, as persoas de sentido común, non poden deixar que se oculte por máis tempo o pasado, un país ten dereito a ter memoria. É preciso desenterrar a verdade, soportar a mirada das cuncas dos ollos das caveiras dos asasinados, recoñecer a súa humanidade, sentirse xulgados por eles, avergonzarse polos crimes que cometeu o noso Estado e ao que os seus cidadáns nunca lle pedimos debidamente conta, renunciando a dignidade dos mortos que estercan comareiros e camiños en centos de foxas comúns, en definitiva, é preciso exercer a memoria. Ponferrada, O Bierzo, 2001

© 2006 Biblioteca Virtual Galega