Visualizar obra

A Regina

"...¡Probes rapaciños! Asi como percisades unha artesa, n'a que non debe faltar o panciño que, físicamente, ha de facervos homes, o mestre que vos asesiñaron... era a artesa que vos alimentaba o espritu e vos alumaba o cerebro.
Pero, por desgracea, onde antes s'alcontraban grandes mapas e pizarróns pra vosa insinanza, ollaredes agora o xugo i-as frechas que cangan a desangan aos vosos paiciños. Antes todo era ledicia; agora todo é tristura..."

Manuel Daniel Varela Buxán.
(Revista da Unión Estradense.
Arxentina Maio de 1941)

     Hai moito tempo, era eu un neno, o meu mestre preguntoume:
     ¿Monchiño, gústache escribir historias? Eu díxenlle: gústame.
     E el díxome: algún día, cando esteas preparado, contarás a historia da nosa escola.

DIARIO DA PELÍCULA. SOBRE A MONTAXE E OUTRAS CONSIDERACIÓNS.

     Despois de dúas semanas de intenso traballo rematamos a montaxe. Pepe Torres, o montador, foi vendo o copión a medida que rodabamos. Gustavo o director técnico, Carme a secretaria de rodaxe, o mesmo Pepe Torres e o abaixo firmante, fomos aportando distintas ideas.
     A película vai principiar —finalmente puxémonos de acordo— coa secuencia onde, o mestre, mirando pola ventá da escola, escoita na radio, unha loubanza ao xeneral Franco. Namentres a cámara está a amosarnos unha panorámica do ceo de Guimarei, cheo de cometas.
     Creo, sinceramente, que conseguimos integrar a historia no documental, de tal xeito que ao rematar a película un ten a sensación de ter visto unha historia e non é consciente de ter visto un documental. Alcanzamos o sempre difícil equilibrio ficción-documental. Doulle as máis sentidas gracias a todos. Foi un equipo fantástico.
     ¿Que dicir da banda sonora? Cada acorde está perfectamente identificado con cada fotograma. A adaptación do Canon de Pachelbel, feita por Icía, é realmente marabillosa. En canto á fotografía, feita polo xove Nicolás, basta con ver os ceos de Guimarei, nas distintas estacións, para darse conta de que estamos ante un excelente traballo. Da iluminación destacar que cumpre co obxectivo de comunicar ao ambiente o seu significado preciso por medio das luces, sombras, claroscuros...
     Quixemos dar unha visión positiva do que aconteceu, na escoliña de Guimarei, no trinta e seis. Estou de acordo coa aseveración do poeta cando sentencia: "o corazón, se poidera pensar, pararíase". O pensamento positivo. O optimismo intelixente —inculcado polo noso mestre— fíxome volver á realidade do meu pasado para, deste xeito, poder curar o pesadelo do presente e tecer os soños dun futuro que está a agromar.

Bos Aires 24-08-1977

Ramón Sanmartín Ulloa

     Despois de firmar, deixei o diario encol da mesiña de noite. Estaba moi canso. Pero o traballo estaba feito. Sara está a durmir. Deitareime en silencio á súa beira, coidando de non espertala.
     Era a última vez, aínda que eu non o sabía, que ía ter o pesadelo. Coa volta á miña terra —tras cáseque trinta e nove anos no exilio— e coa presentación do filme, desparecerían para sempre, da miña cabeza, as pantasmas do pasado. A promesa estaba cumprida. De novo, vería o ceo de Guimarei cheo de cometas de colores. Elas non eran unhas cometas calquera, eran as nosas cometas, eran as cometas da vida.
     O pesadelo escomezaba sempre da mesma maneira. Don Nicolás, axeonllado, nas abas do castro, bérrame facendo bucina coas mans:
     —Meu querido amigo: ¡a cadeira é súa! ¡Donas e cabaleiros ten a palabra Monchiño! ¡Veña Monchiño, alto e con decisión! ¡Recóllea rápido! iNon a deixes escapar! ¡É a de Sara! ¡Veña rapaz ti es capaz! ¡Isto é moi importante! ¡Concéntrate! ¡Veña Monchiño!
     —¡¿Así que isto é o que lle ensinas aos nenos?! —berrou, cun aceno cómico, rachando o único exemplar de Cinco semanas en globo que tiñamos, un dos homes entraxados.
     —¡Axeónllate e come, roxo de merda! —dixo, narnexando, o outro home entraxado, de pelo crecho.
     —¡Nooon, nooon, non, non o fagan, nooon... ! Eu quíxena coller. Pero non podía.
     Vai moito vento. Caía dende o alto da Torre. Estaba suoroso. Agachado detrás da porta. Berrei. Berrei coa forza do vento da Cardavella. Berrei coa forza da auga da Pinguela. Berrei coa forza da candidez da miña alma ensanguentada. Berrei coma se fora o único supervivinte o día do Xuízo Final.
     —¡Axeónllate e come, roxo de merda! —repetía o home do pelo crecho, cunha Lüger na man.
     Berrei coma un neno ao ver escapar a súa cometa. Eu vino todo. Estaba alí e non fixen nada.
     —¡Fillos de puta! ¡Nooon! ¡Déixeno en paz! —berrei con tódolos meus folgos.
     Leváronno e nunca máis o volvemos ver con vida. Eu estaba agachado, detrás da porta. Tremoroso, co corazón a piques de rebentar. Era o meu mestre. O meu amigo. Eu vino todo e tan só podía berrar.
     —Pssh, pssh, non berres Ramón. Abre os ollos. Xa pasou cariño. É un pesadelo. Veña, Ramón, veña, xa pasou, meu amor. Eu estou aquí. Cálmate. Non berres máis, meu amor, xa pasou, xa pasou.
     Era o mesmo pesadelo de sempre. Pero desta volta máis cargado de bombo. A miña muller, Sara, sabía o que tiña que facer nestes intres. Aloumiñábame coma, hai moitos anos, o fixera Maruxa, a muller do meu mestre. Suoroso e aínda nervioso metía a cabeza no seu peito. Entón todo ía ben. E a normalidade voltaba tamén á escola.
     —A ver, si, ben. Escribes moi ben Monchiño. Segues os pasos de Unamuno, meu amigo. E iso está ben. Moi ben. ¿Monchiño, gústache escribir historias?
     —Gústame —respondinlle eu mirando para a cometa.
     —Pois, algún día cando esteas preparado contarás a historia da nosa escola.
     —Don Nicolás, ¿podo seguir, agora, coa cometa?
     —Pois claro, Monchiño, claro.
     Alí, no seu peito, non tiña medo, sentíame protexido, coma un neno no colo da súa nai, coma as cometas de colores surcando o ceo da Torre de Guimarei. A angustia desaparecía da noite e quedábame, de novo, a durmir. Era sempre o mesmo pesadelo. Toda a vida soñando o mesmo.

     Ao despertar, movíame confuso, palpando na busca do diario da película sobre a mesiña de noite. Mañá tiña unha longa viaxe que realizar. Unha viaxe sen billete de volta. Iría con Sara e co meu fillo, Nicolás. Estaba moi canso e moi ledo. Por fin íase facer xustiza. A película estaba rematada. A cometa volvería voar dende o alto da torre, por riba da Pinguela ata a Cardavella e curaría, por fin, a miña alma ensanguentada.
     Abrín o diario da película. Púxenme a ler tódalas anotacións que fora facendo, día tras día, ao chegar á miña casa despois das rodaxes. O diario permitíame ter unha visión máis obxectiva, máis real e sobre todo máis cotián do que estaba a ocorrer.
     Dende un primeiro momento quixen facer unha película biográfica, realista e á vez subxectiva. Non en van, eu, fora alumno de don Nicolás, na escola de Guimarei. A miña presencia, o meu punto de vista (sempre coa voz en off), a xeito de documental, como acontecera nas Hurdes, Tierra sin pan de Luís Buñuel, estaría presente en todo o filme.
     A ficción da película tiña que ser, debía ser, semellante á realidade daquela escoliña do trinta e seis. ¿Conseguiriámolo?
     Sara, dixérame nunha ocasión: —"as películas, Ramón, non son, obviamente, a vida mesma, mais a vida, dalgún xeito, reflíctese nas películas. ¿Ou non?"
     Sara, Andrés, Costoya, o Mocos, eu ... .... todos criamos nos soños e co cine rimos, choramos, viaxamos, vivimos fantasías incribles, e irrepetibles. "As viaxes non rematan xamais —dicía don Nicolás— cando finaliza unha, comeza outra. Así é a vida meus queridos amigos". Quizais por iso, porque no fondo haise que resistir a deixar de ser un neno, sempre ando na procura de historias coas que poder soñar e poder, unha vez máis, iniciar unha nova viaxe. Dende aquela non deixei nunca de inventar guións incribles, porque, ¿que imos facer se non temos soños?
     Gustábame repasar, tódolos días, o diario da película. Era como volver examinar, a vinte e catro imaxes por segundo, a miña propia vida. O meu propio diario. Toda unha vida recollida en trinta e cinco milímetros e en cáseque dúas horas. Non era tarefa doada. Pola tarde rematariamos a montaxe. E viaxariamos a Guimarei, a Galicia, coas cometas da vida na maleta.

DIARIO DA PELÍCULA. PLAN DE TRABALLO.

3ª fase: do 15 de xullo ao 24 de agosto, 1977.
Secuencias 143 a 209 (setembro 1936)
preparación: 15 ao 25 de xullo.
rodaxe: 25 de xullo ao 14 de agosto.
montaxe: 14 ao 24 de agosto.

DIARIO DA PELÍCULA. 26-07-1977.

     Principiamos a rodaxe da terceira fase. Todo vai segundo o previsto. O fío conductor da historia será, nesta fase, a escola.
     Comezamos a filmar unha panorámica dun pobo a uns 65 km de Bos Aires. É o máis parecido que atopamos con Guimarei. A xente de decorados portouse xenial. Estiveron toda a noite traballando arreo para que, coas primeiras luces, poideramos empezar a rodar.
     (Voz en off) O terceiro domingo de setembro é a Romaría da nosa Señora das Dores. Este ano, segundo meu pai, viña unha banda con moita soleira: a banda de música de Sta. Cruz, e asemade, actuaban no campo da festa, os gaiteiros de Soutelo, do veciño concello de Forcarei, que viñan de triunfar alén do mar.
     Durante os tres días de festexo non parabamos de correr tralos foguetes que botaba o señor Báscuas, o fogueteiro. Á saída da misa iamos trala ábsida da igrexa, á horta do cura. Era alí onde caían as canas. Eu, ("iso, iso, Monchiño —dicía don Nicolás cun aceno choqueiro— o burriño sempre diante para que non se espante") Sara e Andrés sempre colliamos máis ca ninguén. O primeiro era quitarlle a tódalas canas, o bramante, un cordel miúdo de cáñamo. Das canas recollidas deixabamos un par delas para ir pescar á Pinguela. E o resto, unhas vintecinco, iamos utilizalas, en facer o que mellor sabiamos facer os rapaces da miña aldea, cometas. Cometas de tódalas formas e colores. Cada unha distinta da outra. A nosa afección debiámoslla ao noso mestre. Iamos á escola de Guimarei, unha escola —como dicía o meu pai— moi distinta das outras.
     —Moncho aproveita ben as ensinanzas de don Nicolás —aseguraba o meu pai— poderás coñecer tódolos adiantos da América. Algún día botarás man deles.

DIARIO DA PELÍCULA 28-07-77.

     Os titulares do periódico salientan o gol da victoria marcado, no tempo de desconto, polo pichihi da segunda división da liga española, Alfonso Castro. Asemade destacaban o partidazo do xove porteiro, Francisco Buyo. O equipo que adestra Luís Suárez, o Deportivo da Coruña, viña de gañar en Bos Aires un amigable contra o Boca Juniors. Delio Ramos, o actor nado en Arteixo, que da vida a don Nicolás, pasou a noite de esmorga, contándolle a todo Dios o gholazo que metera Alfonso Castro, "por toda a puta escuadra tío, por toda a puta escuadra". O Gustavo entona o mea culpa e di que non volve contratar a siareiros do "Depor". Risas e bromas. Un pouco de maquillaxe e un café de pota fan milagres. Don Nicolás está preparado. Iniciamos a rodaxe con tres horas de retraso.
     —¿A quen lle toca de expoñer hoxe? —preguntou, don Nicolás, coas gafas na punta do nariz, ordenando unhas follas soltas dun amigo seu, un tal Luís Amado Carballo.
     —¡A min! don Nicolás —respostou, o máis farragús, foncho e mixiriqueiro de toda a escola, indo cara á cadeira.
     —Pois ben, meu querido amigo, a cadeira é súa. E a continuación dixo: donas e cabaleiros ten a palabra Costoya.
     Antes de entraren nos pormenores do traballo, Álvarez Costoya, fixo unha pequena introducción:
     —Ben, como todos sabedes, hoxe tócame a min falar da nosa aldea...
     Foi entón cando Andrés quixo despuntar como poeta e fixo rir a toda a clase. Está ben a case toda, porque Costoya e don Nicolás non riron.
     —Eh, Moncho, Moncho —dime Andrés amosándome a súa pizarra. ¿Que che parece?
     Eu estaba a ler na pizarra para min. Cando, de súpeto, o "Mocos", soletreou en alta voz:
     —¡Cos-to-ya, Cos-to-ya, non me to-ques a po-lla!
     Foi tal o rebumbio que se montou que as risas chegaron ata a Pinguela e se non foron máis alá foi pola pronta intervención de don Nicolás.
     —Así que gústalle a poesía. Pois moi ben, a partires de hoxe, Andrés, lerá vostede tódalas poesías. En canto a vostedes —don Nicolás dirixiase, agora, ao resto da clase— máis lle valería rirse coa xente e non da xente. Señor Bermejo, a vostede xa non sei que dicirlle.
     Antón Bermejo, o Mocos, gañara o seu alcume ao pouco de empezar o curso. Fabricou unha xeringa coa póla dun sabugueiro e logo de introducila polo nariz e cargar o seu viscoso líquido, golpeou con tal forza o cichote que, a masa verdella, foi parar ao teito da escola. ¿A que non se imaxinan enriba de quen caeron os mocos? Pois acertaron. Cos-to-ya, Cos-to-ya, non me to-ques a po-lla.
     Álvarez Costoya, chamaba a tódolos rapaces da clase e preguntáballes:
     —¿Onde naciches Sara?
     —¿Que onde nacín? Ti xa o sabes Costoya.
     —Veña Sara. ¡Contesta!
     —Está ben no lugar da Torre.
     —¿E ti, Moncho?
     —Eu na Cardavella.
     Álvarez Costoya ía apúntando no pizarrón tódalas respostas: Torre, Torrevella, Painceira, Costa, Algalia, Campos, Gudín, Cruz, Cardavella, Rial, Devesa, Portela, Cruz, Igrexa, Portela, Francés. Cando tivo tódalas respostas, lanzou a palabriña que caeu, entre nós, como se fose un foguete, dos que bota o señor Báscuas trala saída da igrexa.
     —Pois ben, a suma de todos estes lugares é a nosa aldea: Wimerao.
     —¡¿Wimerao?! —exclamamos todos ao unísono.
     Bueno, neste libro, —dicía Álvarez Costoya cun libro na man— afírmase que Guimarei ven de Wimerao. (Tratábase dun vello exemplar, que tiñamos na biblioteca, como gustaba de chamar don Nicolás, á pequena estantería. Era o volume sete da Historia da Santa Metropolitana Iglesia Apostólica de Santiago, obra de López Ferreiro)
     Con todo o que se montou esa tarde, Costoya, tivo que deixar o modus vivendi, a segunda parte da súa exposición, para outro día.

DIARIO DA PELÍCULA 01-08-1977.
(Filmación exteriores e interior escola. Semana Santa 1936)

     Matinei toda a noite. Téñoo claro. Quero comezar a escea cunha panorámica de Guimarei e unha imaxe do ceo chea de cometas. Si, por suposto, a voz en off. O único fondo debe ser o da banda sonora e o da banda de ruídos.
     —Todo preparado, xefe —dime Carme, amosándome con repentenexo, a claqueta co número de plano e secuencia.
     Lémbrome que o venres, antes das vacacións da Semana Santa estivemos mirando toda a tarde un almanaque que, don Nicolás, colgara na parede ese mesmo día. Estaba emperrado en que observaramos con que frecuencia aparecía a lúa chea, o cuarto minguante, a lúa nova e o cuarto crecente. E nós mirabamos atónitos para o almanaque. Pero non para as lúas de don Nicolás senón para unha cometa azul e branca cunha fermosa cola prateada. Era preciosa. Voaba por riba dun río.
     —¡Corten! Ben. Moitas gracias a todos, seguimos mañá.
     —Ramón, penso que temos un verdadeiro problema co ceo —díxome Gustavo cun aceno de preocupación.
     —¿A que te refires?
     —Este non é o ceo de Galicia. Estamos en Bos Aires, tío, e este non é o noso ceo.
     —Terémolo que arranxar cun filtro ou cunha sobreimpresión ou eu que coño sei. Gustavo ti es o director técnico, ¿Non? Pois resólveo ti. E non me chames tío. Foder. Sabes que non o soporto, Gustavo. Non o soporto.

DIARIO DA PELÍCULA. 02-08-1977.
(Continuación rodaxe. Semana Santa 36)

     A cámara segue ao mestre por toda a clase:
     —Pois ben, meus queridos amigos, existen moitas crenzas populares sobre a influencia da lúa nos cultivos e nas mareas. Despois das vacacións enseñareivos a calcular mentalmente, tendo as datas dun mes concreto, cando será lúa chea nos dous meses seguintes.
     —¿Algunha pregunta?
     —¿Cando aprenderemos a facer unha cometa como a do almanaque?
     —Cando resolvades o enigma da Semana Santa.
     —¡¿Enigma?! ¿Que enigma?
     —O enigma da Semana Santa, meus queridos amigos. Quero que investiguedes que criterio rexe a elección da data, cada ano, da Semana Santa que, como ben sabedes, é variable. Si, Monchiño, si, podedes investigar por equipos.
     Andrés mirou para min e eu mirei para Sara...
     —Nós xa temos equipo, don Nicolás —dixo Sara cun aceno de seguridade.
     —Tendes de prazo toda a semana de vacacións. Se algún grupo consegue descubrir o enigma, amosareivos a arte de construír cometas.
     Estaba tan concentrado, lendo o diario, que me fastidiou o son do teléfono.
     —¡Papá ao Teléfono! ¡Chámante de Galicia!
     —Un momento. ¡Xa vou!
     A noticia non tardou en chegar a Galicia. Ramón Sanmartín Ulloa, Monchiño, regresaba a Galicia. Voltaba ao seu Guimarei natal, ao berce dos seus devanceiros, ao berce dos seus recordos. Ían alá trinta e nove anos. E aínda tiña na súa retina as colores da súa primeira cometa. Era azul e branca, cunha cola moi longa...
     —Xa o teño —dixo Sara— escoitade: a Semana Santa ten que ver coas lúas. ¿Non?
     —Si Sara, iso xa o sabemos —dixo Andrés con rintintín.
     —E algún día deses hai lúa chea. ¿Non?
     —Pero que lista es Sara, iso tamén o sabemos —dixéralle eu.
     —Pois ben o domingo de resurrección e o primeiro domingo de plenilunio tralo equinoccio de primavera, xa que a lúa chea tarda catro
semanas en volver. Rapaces, temos a solución ao enigma.
     —Pois seguimos sen entender.
     —Está clarisimo o enigma da Semana Santa está na lúa chea. Por iso sempre é posterior ao 21 de marzo e anterior ao 19 de abril. ¿Ou non?
     Corrimos á escola e falamos con don Nicolás. A solución do enigma puxémola no taboleiro, xusto debaixo dunha frase escrita en color vermella, que dicía: "dos ideais humanos, ¿haberá algún superior ao que propugne a paz entre os homes, sexa calquera a súa color, casta e crenza?"
     Nin que dicir ten que pasamos toda a Semana Santa construíndo cometas.
     —¡Papá ao teléfono! ¡É conferencia!
     —Gracias Nicolás.
     —Hola, Andrés, ¿Que tal amigo?
     —Moncho, escotei a noticia pola radio, volves a casa Moncho. É marabilloso.
     —Mira, estiven pensando que a presentación do filme, podería ser no Principal. ¿Ti que opinas?
     —¿No principal? —repetín como se me estiveran ofrecendo a lúa para ir de fin de semana—. Pero ¿non caera parte do tellado o inverno pasado?
     —Si, pero estamos mirando de xuntármonos a finais desta semana para arranxalo.
     Queremos poñer todo como estaba antes. Contamos coa axuda do Concello. ¿Que che parece Ramón?, ¿Ramón?, ¿Ramón?, ¿segues aí?... ...

DIARIO DE PELÍCULA. 08-08-1977.

¡Merda! O meu Cauny Prima, quince rubís, marca as cinco menos dez. Chego tarde á rodaxe. Pido desculpas. Rodaremos mañá. Veño de participar, como ponente, na Semana Cinematográfica, que tódolos anos por estas datas organiza o Centro Galego de Bos Aires. A conferencia versou sobre O Desarraigo social na segunda postguerra. Fixen unha análise das películas da época. O seu valor documental é excepcional. Tamén tiven que falar das cometas da vida. Esta noite pasan, Roma, cittá aperta (1945) de Rossellini e Ladri di biciclette (1948) de Vittorio de Sica. Se quere Sara deixarémonos caer por alí.

DIARIO DE PELÍCULA. 09-08-1977.

     Todo o equipo ao completo. Non falta ninguén. Pido, de novo, desculpas pola ausencia do día anterior. Mans ao choio.
     A claqueta realiza a súa misión, e a rodaxe comeza á hora prevista:
     Polas festas da nosa Señora das Dores (continuamos coa voz en off) toda a aldea foi ver a película ao cine Xolda, coñecido, de sempre, como o Principal. Todos traballaramos moito. Guimarei en pleno estaba alí. Fora tal a expectación levantada que mesmo chegaba xente doutras parroquias. Don Nicolás tiña todo preparado, un amigo seu do Comité Provincial Pacifista, Antón Guijarro, deixáralle a cinta. Don Nicolás fora un dos pais, xunto con Guijarro, do "Proxecto Pacifista". O seu único obxectivo era conseguir a Paz Universal, (case nada) estreitando os lazos de fraternidade e solidariedade humana.
     Neste contexto xorde a Agrupación Pacifista da escola de Guimarei. A Agrupación estaba rexida por unha comisión formada polo meu pai e pola nai de Andrés. Tres nenos (Sara, Andrés e eu) actuabamos como representantes do grupo e don Nicolás era o coordinador. No preámbulo do Proxecto aludíase ao artigo 48 da democrática e exemplar constitución da República, que ordena que o ensino se inspire en ideais de solidariedade humana. A primeira actividade que realizamos foi escribir en vermello unha frase que pegamos no taboleiro da escola.
     A segunda actividade foi a proxección da película. Duraba 27 minutos e titulábase Las Hurdes (Tierra sin pan) —dixéralle o señor Báscuas, o fogueteiro, ao meu pai. Os carteis anunciando o filme fixerámolos, nós, na escola.
     Foi a primeira vez que chorei no cine. Ao principio tentei disimular para que Sara e Andrés non se decataran. Pero eles tamén choraban. Todo Guimarei chorou. Ata o ceo estivo chorando dous días e dúas noites seguidas. Nin os máis vellos do lugar lembraban algo semellante. Escotei como o señor Báscuas, o fogueteiro, lle dicía ao meu pai que había que argallar algo para axudar a esa xente.
     —Pepe, ten que haber algunha forma de axudar a esta pobre xente —balbuciu o señor Báscuas— mentres secaba as bágoas dos ollos.

     Estaba tan ensimismado, matinando na película, que olvidárame por completo da conversa telefónica con Andrés:
     —¿Ramón segues aí? ¿Estás ben, Moncho? —berraba Andrés ao outro lado do fío telefónico.
     —Si, si estou aquí. Perdoa Andrés, levo un tempada de moito traballo —xustificouse Ramón co seu amigo.
     —Dicíache que: ¿Que che parece facer o estreo no Principal?
     —A min paréceme estupendo. Sería unha dobre homenaxe. Don Nicolás sentiriase orgulloso de todos nós...
     —¿Como se vai titular a película? ¿Sábelo xa?
     —Si, seino dende hai moito tempo Andrés. Vaise titular... ¿Lémbraste do almanaque que tiñamos na escola?
     —O da cometa azul e branca coa gran cola sobrevoando o río. ¿Como non me hei de lembrar?
     —Pois a película será: As cometas da vida.

DIARIO DE PELÍCULA. 09-08-1977.

     Unha tarde á semana ocupabámola en construír distintos bedrellos. Deste xeito cando estabamos aburridos, sobre todo os máis habelenciosos, inmediatamente arranxabamos unha zoadeira. Era moi doado. Arrincabamos un botón dos grandes da chaqueta ou do abrigo dalgún compañeiro, tirabamos por un fío da chambra dalgunha compañeira, pasabámolo polos buratos do botón e xa tiñamos a chilindrada feita. Dabáselle primeiramente coa man unhas voltas ao redor de si e ao tirar para fóra polo cordel cos dedos, a zoadeira zoaba.
     Ao longo do curso fomos construíndo unha xeringa de sabugueiro, unha escopeta de millo, unha rolincha, un estraloque, unha carreta, un muíño de aspas, uns zancos..., ata que chegou a Semana Santa. Foi entón cando nos iniciamos —como dicía don Nicolás— na arte de facer cometas.
     —Pois ben, miña querida amiga —dicía don Nicolás—, a cadeira é súa. Donas e Cabaleiros ten a palabra Sara Campos Figueiras. Veña Sara, alto e con decisión.
     E Sara lía:

     —En sesión pública y solemne, Ia Sociedad Geográfica de Londres concedió a Samuel Fergusson y a sus dos compañeros Ia medalla de oro, recompensando Ia exploración más notable del año 1862. Este fué el fin de tan arriesgada expedición. Ricardo Kennedy marchó a Edimburgo, con su famosa carabina. Samuel Fergusson y José Wilson reanudaron su acostumbrada vida, pero fueron desde entonces dos amigos. FIN.

     Lía cunha voz clara e alta, o último capítulo de Cinco Semanas en Globo. Mesmo asemellaba un anxo. Cando pronunciou a palabra FIN, don Nicolás, saltou da súa cadeira coma un resorte, para contarmos que a palabra FIN debía desaparecer da República das Nosas Letras.
     —Cando Samuel Fergusson, meus queridos amigos, rematou a viaxe non chegou ao final da mesma senón ao principio dunha nova viaxe, dunha nova aventura.
     O discurso non era novo para nós. Formaba parte dunha frenla do mestre que el autodenominaba teoría do Optimismo intelixente. "Ante un vaso mediado, o optimista intelixente, —escribira, don Nicolás, no xornal El Emigrado que dirixía o seu amigo Manolo García— veríao medio cheo, non medio baleiro".
     —Se non utilizamos a palabra FIN. ¿Que hai que poñer cando remata un libro, un conto ou calquera historia —preguntou, moi atinadamente, Álvarez Costoya dende o fondo da clase.
     —Pois abonda simplemente cun ata á próxima viaxe —contestoulle don Nicolás— iso é máis optimista, máis positivo. ¿Comprende Costoya?
     Dende aquel día a palabra FIN foi condeada, para sempre, con 25 votos en contra e un a favor (o de Costoya) ao ostracismo da República das Letras.
     —Ben. Continuemos. A sociedade Xeográfica de Londres ao contrario da nosa agrupación pacifista —aseverou don Nicolás— non é nin mixta nin laica. ¿Cal é o significado destas verbas, amiga Sara?
     Sara estaba, agora, a buscar no diccionario de don Marcial Valladares as novas verbas.
     —Mixto/a: —lía Sara con voz suave— que comprende individuos dos dous sexos.
     Laico/a: que é independente de toda confesión relixiosa.
     —Moi ben Sara, volva ao seu sitio.
     A escola fixérase cos cartos que mandaran os nosos emigrantes.
     —O que España non fixo por nós, Monchiño, fixérono os nosos emigrantes.
     Na escola de Guimarei non só liamos e faciamos contas senón que tamén cultivabamos na horta, estudiabamos a historia da casa forte, coñecida como a Torre de Guimarei, estudiabamos os muíños da Pinguela... ... Eran bos tempos. Pasabámolo moi ben e aprendiamos moito.
     —Ben, como aínda temos tempo, antes de saír ao recreo, imos ler a poesía. ¿A quen lle toca hoxe? —preguntaba don Nicolas con sorna.
     A quen lle ía tocar. Ao poeta da clase. Daquela Costoya esbozaba un lixeiro sorriso.
     —A min don Nicolás —respostáballe Andrés.
     Tocáballe ao meu amigo Andrés. O único que me podía facer competencia na arte de facer voar as cometas dende o alto da Torre e o único que me podía facer competencia na arte de engaiolar a Sara, a nosa común amiga.
     Todos sabiamos o que don Nicolás ía dicir a continuación. Era típico nel, cada vez que un de nós tiña que resolver calquera problema, recitar unha poesía, ler un conto, contar algunha aventura ou amosar a última cometa construída...
     —Pois ben, meu querido amigo, a cadeira é súa. Donas e cabaleiros ten a palabra Andrés Casal Durán. Veña Andrés alto e con decisión. Tómese o tempo que lle faga falta.
     —A poesía é de Luís Amado Carballo. E di así:

Rube o foguete ás outuras
facendo sega de estrelas
¡dourado outono de gachos!
¡colleita de luces secas!

Como pedradas os tira
o labrego fogueteiro,
escahando con estrondo
o vidro do outro ceo.

Beira do río, os tellados
empúrranse a coller canas,
e con medo de rapaces,
engorripan as espadas.

Non queipo do val caíran
xa serodios, os luceiros,
como os acios de albariño
nas vendimas do setembro.

Aló, no lonxe da ría
o aldeán vento mareiro,
botando escumas de foulas,
arremeda ao fogueteiro.
(De Proel)

Cando falaba do fogueteiro todos estabamos a pensar no señor Báscuas. Era o mellor fogueteiro que había na zona. Contaban que tiña un ollo de cristal por mor dun foguete que lle estalara na cara. O señor Báscuas tirárase enriba del para que non lle estourara a un neno que andaba a procura de canas para facer cometas.
O ceo do poema non podía ser outro que o de Guimarei. O río era sen lugar a dúbidas a Pinguela. As canas eran nosas. Cando don Nicolás dixo aquelo de algunha pregunta, tiven tentado de preguntarlle: ¿Cantos foguetes botaran? Para, dese xeito, poder botar contas das canas coas que podiamos contar para facer cometas.

DIARIO DE PELICULA. 10-08-1977.

     O listón solto, golpeou a pequena pizarra na que se sinala o plano e a toma. A rodaxe comeza xa:
     Un ceo cheo de cometas. Don Nicolás está a mirar pola ventá, ten a radio prendida.
     "El general Franco ha sido nombrado Jefe de Ia Nación por Ia unánime voluntad de todos los españoles y en Ia forma electoral que vale más que todas: Ia tácita y fervorosa adhesión de Ias almas y de los corazones de España entera. Ha sido elegido, en una palabra, por don de simpatía. Una sonrisa espontánea y amable, en un rostro abierto y leal. He ahí el caudillo y el Salvador. Franco, cruzado de occidente, elegido Príncipe de los ejércitos en esta hora tremenda, para que España cumpla los designios de Ia raza latina. Y sea España Ia que aplaste el Anticristo de Moscú, y Ia que haga prevalecer Ia Cruz sobre Ia hoz y el martillo......."
     —Hai que foderse. Un sorriso espontáneo e amable —balbuciu entre dentes, don Nicolás, mentres desenchufaba a radio.
     Foi, entón, cando nos mirou a todos fixamente e con voz pausada e melancólica empezou a falarmos (Importante, comentar con Pepe Torres a posibilidade de que empece neste
mesmo momento a soar o Canon de Pachelbel):
     —Hai un momento, antes de entrar á escola, Monchiño, estaba xogando, na torre, coa súa cometa azul e branca, rompéuselle o fío do nobelo e deixou que se escapara. É de supoñer que pensastes que ao fin e ao cabo unha cometa non é mais ca unhas canas e uns papeis de colores, ou que do mesmo xeito que fixestes unha, podedes facer outra. Pois ben, meus queridos amigos, quero que saibades, que non hai dúas cometas iguais e que a vida está chea de cousas sinxelas, miudezas inesquecibles, como as cometas, que se deixamos que se perdan unha vez, xa nunca máis as recuperaremos. Aínda que, por suposto, as súas colores, as súas formas e os seus marabillosos e maxestuosos movementos, poden pervivir, para sempre, nos vosos miolos. Lembrade sempre que os mellores voos, as mellores viaxes, non se fan coas cometas senón coa imaxinación e esta, ao igual que a memoria, non se pode deixar escapar, nin ninguén, lembrade, ninguén vola pode roubar.
     Ben, e agora, é hora de saír. Recollede todo e ata mañá. ¡Non vos esquezades de facer os deberes !
     —Don Nicolás, ¿parécelle que siga a escribir con moito punto e seguido?
     —Paréceme moi ben, Monchiño, moi ben. E agora vaite. Espero unha visita.

DIARIO DE PELÍCULA. 13-08-1977.
(Filmamos no interior da habitación de Monchiño e no interior da escola)

     Estou moi amoucado —escribe, Monchiño, no seu diario— hoxe pasou algo importante na escola. Non teño gañas de escribilo. Vou durmir.
     —¡Corten! ¡Corten! —berrei coa forza dun lóstrego— ¿Como é posible que Monchiño tivera sono despois de vivir a súa peor experiencia?
     Gustavo, arqueou as cellas, non daba crédito.
     —Como se nos escaparía este cazapo —dixo Gustavo sen atopar ningunha explicación.
     Suspendimos a rodaxe ata a tardiña e tivemos unha reunión de urxencia. Pepe Torres solucionou rapidamente o problema. Monchiño non durmiría, escribiría no seu diario todo o que acontecera aquela tarde na escola.
     —E poderiamos rodar —engadiu a secretaria de rodaxe— a escena de don Nicolás e os dous falanxistas na horta da escola, mesturando a narración do diario feita polo propio Moncho e o diálogo dos falanxistas co mestre.
     O son da claqueta escóitase con forza. Estase a rodar. (Voz en Off)
     Estou moi amoucado. Hoxe pasou algo importante na escola. Esquecíame, o meu ben máis preciado, a envexa dos meus amigos, o meu pasatempo preferido. Petei na porta e entrei correndo. Don Nicolás, estaba na pequena horta, ao lado da arrondieira, na aula de agricultura como gustaba de chamar, falando con dous homes entraxados. Ao recoller a cometa, do meu pupitre, xirei para saír. O corazón comezou a latirme moi rápido. O home do pelo crecho, apuntáballe orgulloso, á cabeza coa pistola regulamentaria do exército alemán, unha Lüger, cargada con 8 cartuchos de 9 milímetros parabellum.
     —¿Así que isto é o que lle ensinas aos nenos? —dixo, cun aceno cómico, rachando o único exemplar de Cinco Semanas en globo que tiñamos, un dos homes entraxados.
     —¡Axeónllante e come, roxo de merda! —repetía unha e outra vez, narnexando, o outro home entraxado, de pelo crecho coa Lüger na man.
     A cámara está a amosarnos un plano detalle. Don Nicolás sangra por un oído e come as follas dun libro. Os dous homes entraxados locían as insignias da falanxe. Estaban ledos. Moi ledos. E agora imos levarte de excursión.
     Eu vin todo, de querquenas, dende detrás da porta. Estaba mudo. Morto de medo. O corazón a piques de rebentar. Cando marcharon permanecín alí, calado e quieto alomenos tres horas, logo botei a correr. Corrín coa forza do vento da Cardavella. Corrín coa forza da auga da Pinguela. Corrín coa inocencia da miña alma ensanguentada. Corrín coma se fora o único supervivinte o día do Xuízo Final. Corrín coma un neno que ve escapar a súa cometa. Eu, Moncho Fernández Ulloa, non berrei. Deixei que se levaran ao meu mestre. Eu non fixen nada por el. Xamais llelo contei nunca a ninguén.

DIARIO DE PELÍCULA. 14-08-1977.

     Moitos nervios e tensión. Hoxe é un día especial. Rematamos a rodaxe. Tardamos cáseque seis horas en preparar a última secuencia. Delio Ramos asemella un cadáver. Ultimo os detalles co axudante de dirección.
     —Comezamos cun plano xeral —Carme López, a secretaria de rodaxe, está a falar co cámara, baixo a atenta supervisión de Gustavo, o director técnico— que colla dende o carballo ata a casa do mestre. Seguimos cun travelling que cubra a saída do fogueteiro da casa do mestre. Primeiro plano de Maruxa na cociña. Plano detalle dos ollos de Maruxa. Gran plano xeral. Gran primeiro plano de Moncho. Plano americano para a mirada de Maruxa ao mestre. Primeiro plano do mestre. Plano americano que colla a Maruxa e a Moncho. Rematamos cun gran plano xeral do ceo de Guimarei. Moi atentos aos cambios, ¿Vale?
     O señor Báscuas, o fogueteiro, sae da casa de don Nicolás, o mestre. Maruxa quedaba axeonllada na cociña, estaba tan desconcertada, só pensaba que ía facer coa cea. O Señor Báscuas respirou profundamente.
     —¡Me cajo na tós! Era un bo home —repetía, unha e outra vez, o señor Báscuas.
     Cando por fin llo permitiron ver, Maruxa, entrou naquela habitación. Ía agarrada ao meu pai. Estaba pálida. Ningúen falaba. O señor Báscuas, o fogueteiro, prendeo un pito. "¡Me cajo na tós!. Era un bo home"...
     O seu cadáver aparecera, maniatado, nunha sorralleira do resío, á beira da Pinguela, moi preto da Cardavella. Pegáranlle dous tiros na cabeza e outros dous no bandullo. Era a sinatura dos falanxistas.
     Eu busquei os ollos de Maruxa, queríalle dicir todo o que sabía, que a culpa fora miña, por non berrar. Pero non podía. Daquela os seus ollos miraban á cara do seu home. Estaba branco, os ollos pechados, a boca torcida e algo aberta esbozaba un lixeiro sorriso. O meu mestre estaba morto. Maruxa miroume con bágoas nos ollos, apretoume contra o seu peito e díxome: "Non o esquezas nunca Monchiño. Non o esquezas xamais. El sempre estaba a falar de ti. Queríate como se foses o fillo que nunca tivo".
     Dende aquel día o pesadelo da cometa repetiuse, unha e outra vez, durante trinta e nove anos... ...

     —Hola Ramón. ¿Recoñécesme?
     —¿Antón? ¡Antón Bermejo! —como non ía recoñecer ao Mocos— fuches ti. Ti liches, en alta voz, aquelo tan gracioso de Costoya, Costoya non me toques a polla.
     —¡Ramón! —chámame Sara dende a porta do Principal— todos agardan por ti.
     —Boas tardes e gracias a todas e todos por estardes aquí, no Principal. Hoxe falando, con algúns de vós antes de entraren, lembrabamos algunhas anécdotas de hai trinta e nove anos. Venme á cabeza, agora, cando visionamos, neste mesmo cine, chamado daquela Xolda, Las Hurdes de Luís Buñuel. O cine presentaba daquela, cando falou don Nicolás, o mesmo aspecto que presenta neste momentos. Hoxe tócame a min, presentar a película. A película que imos ver a continuación é a vida, é a historia do mestre de Guimarei, don Nicolás, e tres nenos, Monchiño, Sara e Andrés e as súas relacións no ano 1936.
     As escolas dos emigrantes, a guerra incivil, a emigración, o mundo do cine, dos nenos, dos soños, das viaxes, das ideas, das cometas..., toda a nosa vida, está presente nesta película. Trátase dunha homenaxe, deses tres nenos e de todo Guimarei, ao seu mestre. Eses tres nenos, estamos un pouco cambiados, tras cáseque trinta e nove anos; pero abofé que conservamos o mesmo espíritu inquedo e libre que antaño nos transmitiu o noso mestre.
     E xa para rematar quero dicirvos que eu, Ramón Fernández Ulloa, o voso Monchiño, trabúcome moito na vida e no cine. Nembargantes sei cando choro e por que, cando río e por que, e sei cando o público vai chorar e cando vai rir. Con esta película estou a pagar, alomenos en certa medida, unha débeda que tiña co meu mestre, con todos vós e comigo mesmo. Ben, e agora, meus queridos amigos e veciños, déixovos coas cometas da vida. Moitas Gracias.

     As luces apagáronse, entre multitude de aplausos, mentres comezaron a soar, moi lentamente, os primeiros acordes do Canon de Pachelbel... Na grande pantalla estase a ver un ceo cheo de cometas.
     —É inconfundible —murmura unha señora da primeira fila— trátase do ceo de Guimarei.
     Na grande pantalla, don Nicolás está a mirar pola ventá, ten a radio prendida. Os rapaces veñen do recreo.
     —Hai que foderse. Un sorriso espontáneo e amable... ...
     —Ramón —dime Sara colléndome a man— pois para ser de Bos Aires quedou ben o ceo. ¿Ou non?
     Segue soando o Canon de Pachelbel...

AS COMETAS DA VIDA (1978)

35mm/ 119'
DIRECCIÓN: Ramón Sanmartín Ulloa
GUIÓN: Ramón Sanmartín Ulloa e Sara Figueiras Campos.
PRODUCCIÓN: Ulloa, Films. S.A.
FOTOGRAFÍA: Nicolás Sanmartín Figueiras.
MÚSICA: Icía Negro, "Adaptación do Canon de Pachelbel."
AXUDANTE DIRECCIÓN: Gustavo Penas.
SECRETARIA DE RODAXE: Carme López.
MONTAXE: Pepe Torres.
DECORADOS: Arantxa Gómez.
VESTIARIO: Florentino Figueiroa.
XEFE DE ELÉCTRICOS: Martín Moar.
MAQUILLAXE: Silvio Agra.
INTÉRPRETES: David Insua, Anusca Estévez, Delio Ramos, Marcos Sieiro, Elia Alonso, Uxío López, Renata Velázquez.
ESTREO: setembro, 1978. Cine Principal (R/ Serafín Pazo, A Estrada)

Ata a próxima viaxe

ACLARACIÓN DO AUTOR

Este relato é unha historia de ficción.
Os personaxes —agás os nomes dos compoñentes
do Deportivo— ao igual que os feitos, son froito
da invención.

As cometas da vida
	(Texto íntegro)