A aprobación por referendo en 1980 do Estatuto
de Autonomía de Galicia abriu novos camiños de normalización para a
literatura galega, pero tamén a enfrontou co desafío de
institucionalizar un sistema literario que ata entón transitara polos
esgrevios camiños da dictadura grazas ó esforzo voluntarista, mesmo
militante, daqueles sectores que acochaban un sentimento galeguista. Por
outra banda, a conciencia de estar a vivir unha nova xeira, na que o
futuro se amosaba por construír, tivo importantes repercusións
simbólicas no relativo á autopercepción identitaria da sociedade
galega, en tanto fenómeno autóctono e xerado dende a propia sociedade,
A entrada en vigor da Lei de Normalización Lingüística en 1983
sentaría as bases do emprego da lingua galega en ámbitos públicos,
sendo especialmente importante para o desenvolvemento do sistema
literario todo o relativo á implantación do idioma no ensino.
O principal desafío que se nos presentaba era
conseguir que a literatura superase a limitada condición de práctica
de grupo para ser recoñecida como un patrimonio colectivo, e conseguir
que desempeñase unha función de vertebración social, tan necesaria
nunha sociedade carente de plataformas de organización cívica. E iso
significaba, de entrada, ampliar a base lectora; para acadar este
obxectivo desenvolveríanse ó longo destes anos diversas estratexias. O
tempo iría amosando unhas como máis eficaces ca outras, pero todas
xurdiron dunha inquedanza común: superar de vez o minfundismo dunha
literatura que parecía conformarse co tamaño bonsai. O esforzo
editorial no que se refire á profesionalización do sector, á súa
especialización, así como no aumento de títulos e de tiraxes foi
descomunal. Máis para afrontar o reto era tamén preciso un esforzo de
imaxinación colectiva. Así, axiña se albiscou a urxencia de dinamizar
un xénero consustancial á modernidade, a novela, pulada dende comezos
dos 80 pola convocatoria de dous importantes certames (Blanco Amor e o
Xerais) e que pasaría entón a disputarlle á poesía a súa
condición, ata entón indiscutible, de xénero áureo, pois parecía
que da súa man chegarían novos lectores e, sobre todo, novas
xeracións de lectores, ás nosas letras. Consonte isto, a novela
emprendeu tamén un acelerado proceso de diversificación xenérica,
estimulado dende as editoriais e coa bendición dun sector da crítica e
do ensino que pretendía evitar a fuga de lectores cara a outros
sistemas literarios máis consolidados —nomeadamente, o castelán— que
ofrecían unha suxerente variedade de productos literarios. Hoxe,
vintecinco anos despois da primeira convocatoria do Premio Blanco Amor
de novela, haille que recoñecer ó xénero a teimosía por acadar, nun
tempo record, unha digna madurez, que lle permite hoxe, xa con máis
vagar, ir enfrontándose coas asignaturas pendentes: a última, a
consolidación dun grupo de narradoras, visibles socialmente e
identificables cos seus particulares proxectos artísticos, que superen
de vez a condición que ata entón lles fora adxudicada ás escasas
mulleres que abordaran o xénero: a de honrosas excepcións.
Polo que se refire á poesía, e tras a súpeta
irrupción de poetas nos eidos narrativos que se produciu nos 80, as
augas irían voltando ó seu rego, e o xénero recuperaría o seu
prestixio canónico, refrendado tamén polo ingreso na RAG dalgunhas das
grandes voces poéticas (Luz Pozo, Manuel María, Méndez Ferrín, e
Xohana Torres) que se consolidaban así no seu papel de referentes dunha
xeración poética
—a dos 80— de indiscutible calidade, mais tamén das
voces máis xoves, que irromperían nos 90 reivindicando un espazo
propio (¿literario? ¿institucional?) dende o que establecer un
diálogo cunha sociedade que consideraban, non sen certa razón,
demasiado afastada do feito poético. Así, Galicia inzou de poetas e
poemas, que conquistaron ámbitos dos que levaban moito tempo ausentes:
pubs, facultades e festas populares acolleron a mozos e mozas que
conseguiron que todos nós foramos tamén un pouco poetas. En canto ás
mulleres, xenealoxicamente lexitimadas dende Rosalía para o cultivo do
xénero, farían a súa particular contribución á renovación poética
cultivando novos rexistros ata entón insólitos nelas, tal o erótico
ou o pornográfico.
A década dos 80 abriríase cun importante paso
adiante na profesionalización do escritor galego, pois nese ano
constituiuse a Asociación de Escritores en lingua galega (AELG). Por
outra banda, ó longo destas décadas irían consolidándose dous
modelos de escritor: o do profesional, é dicir, aquel que viviría
exclusivamente da escrita (por suposto, tamén xornalística) e o
calificado como 'escritor medio' que compaxinaba a creación literaria
con outra adicación profesional (case sempre á docencia ou ó
funcionariado). Foi esta unha tensión que suscitou proveitosos debates
pois se ben ó principio a primeira opción semellaba a ideal, o tempo
iría revelándonos as súas servidumes; pola contra, a liberdade da que
gozaba o escritor non profesional manifestábase cada vez máis como un
privilexio. Pero, en todo caso, que un sistema literario
cuantitativamente reducido coma o galego fose quen de xerar escritores
profesionais foi percibido pola sociedade literaria (e non só) como un
indiscutible paso adiante, de importantes consecuencias na súa propia
autoestima. Como tamén o foi o protagonismo mediático de certos
autores, que os fixo visibles non só a eles senón tamén ó conxunto
do sistema, ós seus productores e instituciones e que, ó tempo,
validaba o criterio dos lectores galegos.
Esta visibilidade mediática non sería posible sen o auxe que nestas
décadas acadaron en Galicia os premios literarios, dotados dun novo
valor simbólico que os convertía para as institucións convocantes
—públicas e privadas— nunha fórmula doada por medio da cal adquirir
lexitimidade galeguista, un valor moi cotizado no mercado dos bens
culturais na nova Galicia que se estaba a artellar. Mais poucos foron os
galardóns que, ó longo destes anos, foron consolidando un criterio e
unha personalidade definidas no actual mapa de premios. Sen dúbida, hai
demasiados, moitos deles de vida errática (convocados ou desconvocados
segundo a cor política ou as posibilidades presupostarias da entidade
convocante), o que determinou a perda do seu valor referencial e do seu
poder canonizador. Secomasí, e malia os excesos nos que se puidese
incorrer en Galicia nestas décadas, os premios seguen a ser mecanismos
eficaces de dinamización literaria e cumpren aceptablemente a súa
función orientadora para o público lector. Pero, ademais, parécenme
unha xusta contrapartida ou, se se quere, o pago dunha débeda de
gratitude que todos nós temos para cos nosos escritores polo feito de
que nos sigan considerando os seus destinatarios preferentes. Lembremos
que a nosa é unha literatura cun teito potencial lector duns tres
millóns de cidadáns (deixando agora a parte a utopía da lusofonía)
e, polo tanto, cunha limitación de partida no que se refire ós
posibles ingresos que se poden obter por dereitos de autor. ¿Non
merecen logo os nosos escritores, de cando en vez, un incentivo
económico?
Un caso un pouco diferente é o dos galardóns de ámbito estatal ou
internacional. Se a literatura infantil e xuvenil galega leva anos
facéndose cos máis prestixiosos (Lazarillo, White Ravens, IBBY...) sen
que isto suscite ningún tipo de espavento, o panorama muda cando
constatamos as expectativas que esperta entre os escritores galegos o
Premio Nacional nas súas diversas modalidades, sobre todo a partir de
que Manuel Rivas o obtivese en 1996 con ¿Qué me queres, amor? e Suso
de Toro fixese o propio en 2002 con Trece badaladas. O feito de que eses
galardóns os consagrasen alén das nosas fronteiras e que lles abrisen
as portas do cine foi contestado por certos sectores que viviron o
proceso como unha sorte de expropiación literaria, pois moitas veces o
tratamento mediático ignoraba o feito de que se tratase de obras
galegas ou, en todo caso, reducíaas á simple categoría de cuota
autonómica, se ben a tirapuxa non sería máis ca unha nova versión,
actualizada, da eterna tensión entre forzas exocéntricas e
endocéntricas. Sen dúbida, o éxito dos devanditos autores foi unha
excelente tarxeta de presentación para outros escritores galegos no
mercado editorial estatal, e estimulou en xeral o afán por exportar os
nosos productos culturais. Mais moitos daqueles que non o conseguiron
contaxiaríanse da síndrome de Liliput contra a que tentarían
vacinarse por medio de inxeccións de proteccionismo e autoestima que
lles axudesen a ignorar o País dos Xigantes, tan frustrantemente
lonxano e tan ameazadoramente próximo a un tempo. A nosa contraditoria
relación coa literatura 'hespañola' segue pexada polo complexo de
periferia, agudizado pola indiferencia do centralismo aznarista que
malamente conseguiu gardar as aparencias dunha tolerancia benevolente e
que deixou anquilosar os avances que con tanto esforzo se foran
producindo na vertebración dun mapa dinámico das culturas estatais.
Ese complexo apréciase moi ben no que sucede na traducción da
literatura galega a outros idiomas, convertida (probablemente de xeito
inconsciente) polos propios autores na pedra angular refrendadora da
súa calidade, ignorando ou querendo ignorar ata que punto moitas veces
a porta da traducción se abre pola man da casualidade, dos acordos
empresariais ou das relacións públicas. Carentes por completo dunha
estratexia institucional ben deseñada e planificada que promova a
traducción do libro galego, tal e como fan outros países (Francia,
Cataluña), os nosos escritores terán que seguir servíndose do
salvaconducto que para eles supón a sona da que gozan os seus
predecesores, e cruzando os dedos para seren os escolleitos polos
erráticos criterios do azar. E se observamos o reverso da moeda, o
panorama non cambia: ¿que autores doutras expresións lingüísticas
podemos ler hoxe en galego? Poucos e incompletos. Todos as louvables
tentativas editoriais de consolidar coleccións de traducción
reveláronse infructuosas por careceren de algo básico: un plan
nacional que defina a curto e medio prazo cales son as necesidades e
cales as prioridades; quen, como e para quen traducir, e cal pode ser o
apopio institucional a este plan. Ante esta carencia os editores
lanzáronse a unha voluntarista carreira por tapar ocos que co tempo se
amosou igualmente inútil. Urxe un exercicio de honestidade e de
realismo que
—por exemplo— se beneficie da competencia do público
galego para ler en español, o que nos permitiría rivalizar con ese
mercado aproveitando os seus déficits. Porque ¿ten sentido que o
español siga a ser o idioma máis traducido ó galego? ¿ten sentido o
esforzo económico que supón traducir El Quijote ó noso idioma?
Cómpre botar man da imaxinación e converter os nosos catalogos de
traducción en espazos suxerentes, que atraian á nosa lingua a lectores
que atopan neles propostas orixinais e, en certa maneira, alternativas.
Se nos resignamos a que a nosa política de traducción sexa a copia
clónica da de literaturas máis fortes e consolidades, estamos
condenando a lingua galega, como lingua de expresión literaria, á
segunda división.
Da man do xornalismo chegarían nestas décadas aires novos, e novos
públicos, ás nosas letras, convertidos os xornais en correas de
transmisión, en vasos comunicantes que equilibran
—pero tamén potencian— a esquizofrenia fenomenolóxica na que vivimos. A relación
entre prensa e literatura, tantas veces vista como adúltera, recibe
hoxe os parabens de case todos os sectores sociais, que aplauden a
maridaxe. A narrativa galega aposta así por derrubar de vez as difusas
lindes que separan a realidade da ficción para explorar ese territorio
neboento e fronteirizo no que
—disque— os galegos sempre nos movimos con
soltura. Nese espazo a actitude do lector actual, afeito coma está a
que a realidade dependa de quen a conte, abala entre a dos que apostan
por un escéptico relativismo e daqueles que manteñen vivo o remol
dunha fe resistente na palabra que caracterizou secularmente á nosa
cultura. Por ese invisible fío de Ariadna que comunica o visible e o
invisible, por esa delicada arañeira que sustenta a nosa identidade
complexa, polimorfa, mesmo contradictoria, avantan hoxe os nosos
escritores, pexados pola responsabilidade de conseguir que a rede de
palabras non rompa. porque, de iso acontecer, caeremos no voraz baleiro
do 'non ser'. Ese, o da supervivencia, é o gran desafío da literatura
galega. A nós, os lectores, incúmbenos a responsabilidade de
garantila. Porque depende, fundamentalmente, de nós.
|
BVG
Atrás
