Visualizar obra

     Cheguei a Suíza chea de ilusións: un novo país, unha nova casa, novos horizontes e, por riba de todo, co meu home. Casaramos había tres meses na nosa vila da Estrada. Anxo tiña un contrato dun ano para construír un edificio en Lausana, Suíza. Eu non coñecía nada de Lausana, só que falaban francés, así que me dediquei a estudar o idioma durante eses tres meses.
     Cheguei embarazada. Non o levei nada ben e Anxo estaba moi ocupado coa obra. Xa que logo, os primeiros meses en Suíza non foron o que eu esperaba. Non me apetecía nin estudar nin practicar francés, polo que pasei sete meses acenando e sinalando cos dedos para me facer entender. Tampouco nos axudou o apartamento, que quedaba xusto á saída dunha curva en pendente de Mon Repo. Isto quere dicir que cada coche que pasaba debaixo das nosas fiestras, freaba, reducía a segunda e aceleraba para subir a dura pendente. Lausana é unha cidade muda, non hai ruído en ningures; pois ben, estou convencida de que ese punto de Lausana, na curva de Mon Repo onde nós vivimos aínda hoxe, é o máis ruidoso de toda Suíza.
     Cos anos, quedei afeita ao ruído dos coches. Agora é parte da casa, como o frigorífico ou a ducha. Iria xa ten catorce anos e Manolito, o seu irmán, dez. O horizonte foise esvaecendo nas augas quedas do lago Lehman, nesas mesmas onde os meus soños se afundiron ao longo destes anos.
     Ende ben, non son especialmente infeliz. Aínda que os suízos trátannos como cidadáns invisíbeis, recoñecen a nosa capacidade laboral. Obtiven o título de Auxiliar de Hospital e traballo preto da casa como axudante de enfermeira. Iria é unha moza intelixente e responsábel; os seus trazos lémbranme a mocidade que deixamos na nosa terra. Quere moito o seu pai, mentres Manolito tira máis por min. Eu vexo nel a Anxo, denodado para as cousas pequenas pero á busca dunha caxata onde se apoiar á mínima dificultade.
     E Anxo... Anxo deixou de facer honor ao seu nome así que me fixo o primeiro fillo. Por riba do traballo nas obras, coida e amaña o xardín de Monsieur, como el di, e saca a pasear as fins de semana os cans dunha vella señora. Cando chega á casa, Anxo non cheira a can, senón a recendo fresco.
     A Anxo gústalle poñer nomes ás cousas. Non sei como chamaría ao noso matrimonio. Eu non o chamaría matrimonio, quizais asociación-voluntaria-para-vivirmos-máis-barato-e-non-magoar-os-fillos. El tampouco non ten outra alternativa; nosoutros tres somos a súa principal caxata.
     Hai tempo que ten unha caxata secundaria, hai moito tempo. Cada fin de semana lembro aquel extraño encontro na rúa do Bourg. Iamos os catro facer a compra no Migros (supermercado omnipresente en Suíza) da rúa Centrale cando pasou ao noso carón unha rapariga atordada, cos ollos coma un tío-vivo e un tímido sorriso agochado na súa faciana de susto. As nosas miradas xogaron a partida de billar a tres bandas máis rápida da historia e malia que nada pasara, nós sabiamos que todo quedara destapado; ata Iria, aínda moi noviña, decatouse das faíscas que saltaron entre nós (xa queda dito que é unha nena espelida).
     Ollei para el e pregunteille:
     —Quen era esa muller?
     —Quen, Manoli? Ah! Ninguén que che teña que importar, ten unha tenda preto da casa de Monsieur.
     Sabía que non debía nomeala por precaución, pero non puido resistir a tentación de pronunciar o seu nome, como se ela non fose unha parte clandestina da súa vida senón con quen compartía anacos cotiáns.
     —E se a coñeces —insistín eu— por que non a saudaches?
     —Pois porque non a trato —respondeu máis áxil do que eu podía imaxinar. O falar nunca foi a súa mellor calidade.
     —Entón, por que sabes o seu nome?
     —Os empregados do Monsieur teñen falado dela algunha vez.
     Non quixen seguir o interrogatorio para conservar polo menos un chisco de dúbida que fixera sostíbel a nosa convivencia. O que máis doía era ter esa muller para sempre na nosa familia, no nome do meu fillo.
     Nunca entendera por que el non quixo chamar Anxo tamén o seu fillo. E menos aínda por que escollera e impuxera un nome tan impersoal como Manuel cando non temos ningún Manuel entre os nosos devanceiros. Agora xa o sabía: gustáballe tanto que desexaba chamala de cotío malia que fose a través do neno.
     Aqueles cans sen cheiro que paseaba Anxo inseríranse na normalidade familiar coa mesma sinxeleza cá limpeza xeral que faciamos os sábados a Iria e mais eu. Anxo chegaba coma se tal cousa, contando sempre algo concreto da vella señora, cuxa existencia real era un interrogante para min. Ás veces, contaba tamén algo dos cans, ou da choiva, se chovera, ou da calor se lle dera por quentar esa tarde ao sol. Rematadas as nosas tarefas semanais, compartiamos mantenza e televisión.
     O resto da semana resumíase no meu traballo a quendas, nas compras no Migros, a casa, os rapaces e o pano. O pano era o factor variábel das nosas vidas. Xa é sabido que non tiñamos sexo os sábados nin tampouco os domingos, senón calquera día entre o martes e o xoves. O luns andaba canso e o venres habíase de conservar. Eu era o prato do medio.
     Non quería ter máis nenos, nin eu tampouco. Por razóns que non veñen ao caso, para evitar caer preñada, el apeábase; eis o pano. Cando traía o pano, eu sabía que tocaba. Antes de rematar, apeábase e deixaba saír a semente sobre o pano. Aínda conservaba a súa virilidade, o seu corpo forte, o seu pelo louro, a súa fogaxe. Pero eu quedaba sempre insatisfeita, co sorriso frío e o peito mol. Non obstante, agradecía a delicadeza do pano.
     A nosa vida estaba así amañada e así continuaría por moito tempo se algo non o remediaba. Como nota de cor, hei engadir á listaxe de actividades a miña función de conserxe, porque eu, amais de cumprida ama de casa, nai e axudante de enfermeira, tamén era a conserxe do edificio.
     En Suíza, os conserxes encárganse de ter limpo e en orde o portal e as escaleiras, de arranxar as posíbeis avarías do ascensor e dos electrodomésticos, coordinar as quendas de lavandería, velar polo cumprimento das normas de convivencia e calquera outro asunto que poidese xurdir na comunidade. Cada edificio é como unha empresa con quince, vinte, trinta xefes, a maioría suízos. Como é doado de imaxinar, a cousa non se pode tomar de chanza.
     Hei dicir tamén que a conserxería representa unha fonte de satisfaccións para min. A pesar das dificultades que supón o meu traballo, non quero deixar a conserxería por nada do mundo. Primeiro, porque o posto conseguino eu, déronmo a min e a ninguén máis. Segundo, porque sinto o edificio como unha responsabilidade alén da miña casa e algo alleo a Anxo. E terceiro, porque me dá a oportunidade de tratar con suízos sans, que non estean doentes, e dese xeito sentir que formo parte deste país, que realmente vivo nel.
     Ben certo é tamén que ás veces, véñenme unhas ganas enormes de deixalo, aínda que soamente fose para ver onde ían atopar outra conserxe coma min. Precisamente un deses días, pasou algo que veu revolucionar a inercia da miña vida.
     A veciña do terceiro baixou alporizada para me dicir que o neno da veciña do segundo —nós viviamos no primeiro— non paraba de chorar e que tiña que facer algo porque non podía aturalo por máis tempo. O neno apenas tiña seis meses e padecía unha infección intestinal que o faría chorar toda a semana. Eu mesma axudara a atendelo cando ingresara o día anterior no hospital. Por esa razón, non debía explicar a situación á veciña do terceiro para non incorrer en violación do código deontolóxico da profesión, o que, sendo estranxeira, podería supoñer a expulsión do país.
     A única solución razoábel era subir a ver á veciña do segundo. Coñecendo esta xente, tentar que falasen entre elas sería unha sorte de desafío á do terceiro, que viñera decidida impoñer a súa autoridade sobre min. Eu, que xa sabía por que derroteiros decorrería a historia, limiteime a escoitar até o ultimátum, que de seguro chegaría:
     —Xa está facendo que remate este alboroto se non quere que a denuncie á comunidade.
     Alboroto o seu, pensei eu; polo menos, rematara a liorta. Xa podía subir ao sacrificio.
     —Ola, Sophie —recibiume como se lle fose vender un conxelador de 100 toneladas—. Que tal vai o neno?
     —Segue doente.
     —Xa. É que está a chorar demasiado e pódelle afecta á súa doenza. Se che parece...
     —Non hai nada que me teña que parecer. O neno chora porque está doente.
     —Como iso pode sentarlle mal aos seus intestinos, debería deixar de chorar. Se queres, doulle...
     —Se quixese algo, xa o tería pedido ao médico.
     Sabía que remataría cunha frase desa especie. De ningún xeito lle podía falar da veciña do terceiro, porque entón ambas as dúas poríanse contra min. Necesitaba un milagre, e deseguido produciuse por partida dobre: o neno calou, ese foi o primeiro dos milagres, o que me permitiu baixar certamente aliviada para a miña casa.
     O segundo milagre ben merece que me deteña nel. Xusto ao ir pechar a porta, escoitei o ruído típico de xente entrando no portal. Polo dubidoso dos seus pasos souben axiña que o lugar non lles resultaba familiar. As palabras que abrollaron das súas gorxas pertencían a un idioma alleo ao meu entendimento; así que estabamos iguais a desvantaxes.
     A miña responsabilidade de conserxe, e tamén unha pouca curiosidade, fixáronme ao chan. Na espera puiden identificar as voces e movementos de dous rapaces e unha muller nova. Non sei polo que pero, cando comezaron a subir as escaleiras —non colleron o ascensor—, o meu corazón iniciou un trote que, de durar algo máis o traxecto, podería ter rematado en estampida.
     —Ola, son Lola —gustábame esta versión do meu nome e conseguín que se impuxese entre os meus coñecidos. Só Anxo me chamaba Loli.
     —Ola! —responderon os tres ao unísono.
     Cada un levaba unha bolsa plástica e a nai —supoñía que era a nai— levaba dúas. Riron tamén ao unísono. Os tres compoñían unha imaxe fermosísima, tres belezas amosando sen rubor as súas ilusións ante o seu novo lar. Sentínme máis estranxeira ca nunca, estranxeira do mundo.
     —Vides vivir neste edificio?
     —Vimos. Asinamos o contrato esta mañá.
     A fermosura da nai resultaba desacougante, aínda que ela parecese ignorar o seu extraordinario engado físico. Vestía roupa deportiva: pantalón frouxo cinxindo a cintura cun cordón, xersei sen mangas, deixando a vista os seus brazos tersos e bronceados, e botíns dos que chamban sneakers, todo en conxuntados tons terra algo máis claros cá cor da pel. Peiteaba o pelo cunha cola alta que resaltaba inda máis as súas precisas faccións.
     —Pois viviremos porta con porta —confirmei eu tentando agochar a miña ledicia—. Sodes vosoutros tres?
     —Oh, non. Devlet, o meu home, virá nun momento coas maletas. Foi deixar o coche no aparcadoiro.
     —Xa —dixen en cun sentimento mixto de renacida curiosidade e certa decepción—. O aparcadoiro éche bastante caro. Podedes deixar o coche preto do Xulgado, está un pouco afastado pero sempre atopas algún oco.
     —Por esta noite vai ben. A partir de mañá comezaremos a coñecer a zona. Boas noites.
     Así foi o encontro con Dania, a miña nova veciña. "Que torpe estiven! —pensei eu—. Nin sequera lle dixen que son a conserxe".
     Ó día seguinte andei nerviosa, case non comín e púxenme a ver a televisión sen saber nin o que daban. Así como ás sete, soou o timbre. Saín feita un foguete pero conseguín determe antes de pasar por riba da porta.
     Era ela, Dania. Cambiara un chisco a súa fasquía: agora recollía todo o pelo nun moño, e notábase que pasara o día limpando. Miroume un segundo e díxome:
     —Ola, son Dania, a veciña nova.
     —Xa sei quen es —non fun quen de lle deixar rematar a frase.
     —Si, ben, estábame presentando. Xa sabes que nos acabamos de instalar e temos algúns problemiñas pequenos. O dono do piso díxonos que para resolvelos, tiñamos que falar co conserxe.
     Poucas veces na miña vida, unha frase me abrira tantas espectativas como aquela, nin sequera cando Anxo me propuxera casar con el.
     —Son eu —afirmei firme e lixeira, e xa a un ritmo normal, engadín cun estúpido sorriso—. Son a conserxe, non o conserxe, logicamente.
     —Non deixa de ser unha sorte. O problema é que teño moita roupa para lavar e necesitaba usar as lavadoras.
     Na maioría das cidades suízas, os pisos ou apartamentos non dispoñen de lavadora. Para lavar, cada veciño segue o calendario da sala de lavandería, onde hai varias lavadoras, unhas cordas de tender a roupa, e ás veces, unha secadora. A razón parece radicar nas normas federais de medio ambiente, que deben ser escritas por unha compañía de alabardeiros.
     —Ao primeiro dereita correspóndelle os sábados pola mañá, pero se estás moi apurada —dixen eu apurada dabondo—, pódoche ceder o meu dereito a usar a lavandería cando haxa un oco.
     —Iso sería moi amábel da túa parte, pero non querería causarche ningún problema ante os veciños.
     —Non hai ningún problema —asegurei mentindo coma unha pillabana—. Podemos ir agora mesmo, que a estas horas non hai ningúen e así pódoche aprender a usar a lavadora e mais a secadora.
     —Es moi amábel... E, como te chamabas?
     —Lola, chámome Lola —respondín desinchándome un pouquiño.
     E así foi que, xa eu máis queda, baixamos por primeira vez ao soto a lavar a roupa da súa familia. Pero non pasou nada; quero dicir, que nin eu lle falei de cousas alén da lavadora e o tendal nin ela deu ocasión para explorar novos eidos de conversa.
     Uns días despois Dania volveu petar na porta. Tratábase nesta ocasión da caixa do correo; en concreto, da placa cos seus nomes. O seu home acababa de instalar unha placa dourada cunha tipografía exótica e unha palabra na cabeceira que non entendín.
     —Benvido —explicou ela con orgullo pouco contido.
     —Escoita Dania —comecei eu—, a plaquiña queda moi bonita, pero tedes que saber que a Comunidade ten unhas normas que hai que cumplir, e que esas normas din que as placas do correo serán de 8 x 4 centímetros, en cor negra e letra branca maiúscula, e que ten que facelas un obradoiro concreto de Ouchy.
     —E que queres que faga agora, Lola? —marcaba as eles coma se engulise un anaco de pataca cocida—. Que queres que lle diga ao meu home?
     Non entendín a referencia ao seu home, pero non quixen preguntar por non ferir posíbeis principios descoñecidos por min. Ela decatouse da miña falla de comprensión.
     —O meu home é artesán ferreiro. E moi bo. Como lle vou dicir que non vale o seu traballo? Como vou retirar a plaquiña? Como vou facer outra placa con alguén que non sexa Devlet?
     Eu cría entender nas súas palabras unha mestura de temor e admiración cara ao seu home, pero errei no meu prognóstico.
     —Síntoo, Dania, pero non podo facer nada.
     —Como que non podes? Ti es a conserxe, non eu. Es ti quen pode facer algo, non eu. Dende logo, non penso retirar a plaquiña.
     Vinme totalmente sorprendida, e tamén confundida, pola actitude de Dania, e mesmo pensei por un intre que tiña a intención de loitar polo posto de conserxe. Non souben o que responder.
     —Pois tela que retirar, non hai outra opción.
     —Iso xa o dixeches antes.
     Desta volta, non souben o que responder e non respondín.
     —Ben, xa veremos o que pasa.
     —E foise con cara de pau para a súa casa.
     Aínda que estaba afeita ás discusión cos veciños, non agardaba que algo así me fose ocorrer con Dania. Quedei desasosegada e como desenganchada do fío vital. Tanto que, ao chegar Anxo, conteille o que me acontecera.
     —Que lle dean polo quinto —sentenciou.
     Que-lle-dean-polo-quinto constituía o xeito que tiña Anxo de rematar calquera situación que decidise dar por rematada. A frase viña dunha historia que lle contara seu pai sobre un amigo seu. O home tropezara cunha boa señora, quen ao sentirse amolada, espetoulle:
     —Mire ben por onde anda, e iso que ten catro ollos.
     O amigo do seu pai usaba lentes, evidentemente, e gastaba certa dose de ironía.
     —Cinco, señora, cinco.
     —Pois que lle dean polo quinto —rematou a señora que gastaba algo máis ca ironía.
     Desta volta, non achantei co remate tradicional e insistín, ante o que Anxo, xa bastante farto, apagou o televisor e, mirándome por fin, espuxo a súa opinión:
     —Mira, Loli, a cousa está ben clara. O turco ese, o mouro ou o que veña sendo, será un animal de moito coidado e seguro que lle dá boas malleiras á moura. Eses sonche todos iguais, por Alá, e alá vai unha ostia, por Alí, e outra hostia para alí!
     E botou tremenda gargallada para celebrar a súa ocorrencia.
     Aínda que noutras ocasións me tería calado, nesta atopábame tan devecida que volvín insistir como a besta que turra cara ao matadoiro:
     —Pero que bruto es. Non creo que Dania se deixe poñer a man enriba.
     —Non-creo-que-Dania-se-deixe-poñer-a-man-enriba —repetiu o Anxo en ferinte ton de mofa. Ti cres que, por non levar veo, xa vai ser coma unha suíza? Gostaríame verte cun home coma un deses mouros.
     Vencérame unha vez máis, e mesmo así, aínda que poida parecer mentira, do último comentario obtiven un sinal positivo: Anxo lembraba que Dania non levaba veo, o que quere dicir que fixera caso ao que lle contara había uns días.
     A pesar diso, cos xuízos que vertera sobre os novos veciños, a quen nin sequera coñecía, botaba quilogramos de aceda fel enriba da agradábel sensación de me saber escoitada nalgunha ocasión.
     Eu tampouco non coñecera o home de Dania e abofé que morría de ganas de coñecelo.
     Ao día seguinte, en chegando á casa despois do traballo no hospital, Iria deume o recado de que ela preguntara por min e que se mostrara contrariada ao non me atopar.
     Meditei o que facer mentres tomaba unha mazá, aínda cos zapatos postos —nada máis chegar a casa adoito quitar os zapatos como merecido agasallo ao meu corpo—, terminei a mazá e dirixínme a modo á casa da veciña. Supoñía que me atopaba fronte ao segundo asalto do combate principiado o día anterior. No fondo, tamén gardaba unha certa esperanza de que tivese recapacitado durante a noite, non sei, sempre pensei que a noite era un período máxico para estas xentes. Petei na porta máis tranquila do que eu mesma imaxinara, e axiña saíu Dania.
     —Ola, Lola —volveu engulir patacas cocidas. Moitas grazas por chamar á miña casa.
     —Coido que me chamaches ti antes, non si? —dixen eu á expectativa.
     —Chamei, queríame desculpar polo meu comportamento de onte. Conteillo a Devlet e el fixome ver todo o mal que actuei contigo e aconselloume que che pedira perdón canto antes. Devlet ten razón: a miña obriga é pedirche perdón e fágoo de corazón. Rógoche que me perdoes, Lola.
     Volvín comprobar a incríbel habilidade de Dania para me deixar sen fala.
     —Perdoarasme, Lola? Por favor, faríasme moi feliz se quixeses ser a miña amiga...
     En quince anos de estanza en Suíza, non me propuxeran nunca nada tan fraternal. Por segunda vez dende a chegada dos novos veciños, puiden escoitar o baladear do meu corazón e sentir a rixidez da miña médula.
     —Por favor, Dania, non me tes que pedir que sexa a túa amiga; será un honor para min —e deille unha aperta movida por unha forza indefinida aparecida de socato.
     Estaba disposta a me demostrar a sinceridade dos seus desexos, así que me convidou a pasar e comezou a me contar a súa vida. Eu, esquecendo os meus deberes domésticos, prepareime a escoitar con toda atención.
     Eran alxerianos, así coma as súas familias, agás unha avoa de Devlet procedente da rexión kurda de Turquía. Coñecéranse na Universidade onde estudiaban enxeñería dos metais; el rematou a carreira pero Dania houbo deixalo nos últimos cursos por diversas razóns. Aínda que alxerianos, o seu sentimento de identidade xacía na rexión de Cabilia, que levaba loitando pola súa autonomía dende a independencia de Alxeria no ano 1962.
     Eles vivían en Tizi Uza, a capital de Cabilia; ambos os dous participaban nas actividades dos grupos autonomistas, segundo a súa versión, sempre de xeito pacífico e incluso respectuoso coa integridade de Alxeria.
     Os degoros de Cabilia proviñan das súas orixes bérberes e dunha historia, cultura e idioma propios, cuxo recoñecemento se convertera nunha reivindicación permanente fronte ao poder central de Alxer. Mais o Goberno nunca cedeu nin mostrou vontade ningunha de negociación. Para eles, os cabilianos eran alxerianos e por iso tiñan a obriga de aceptar a cultura e o idioma únicos de Alxeria.
     Á necesidade de recoñecemento da identidade bérber engadíase a miseria que se acumulaba ao longo do territorio, amais das restricións á liberdade que impoñían as últimas leis que se estaban a promulgar no país.
     Para protestaren contra a nova lei de comunicación, convocárase unha manifestación en Tizi Uzu que Dania e Devlet axudaron a organizar. A convocatoria pronto se espallou por todo o país, de xeito que rematou tornándose nunha marcha cara á capital, Alxer.
     Na marcha participaron medio millón de persoas e foi salvaxemente reprimida pola policía. Morreron oitenta e cinco manifestantes, sesenta deles mulleres. Coñecíase a especial xenreira da policía alxeriana contra a muller e esta horrenda estatística veuno confirmar unha vez máis.
     Unha Dania chea de carraxe uníuse a un amplo grupo de mulleres que, amoreando toda a súa ira, prepararon unha nova manifestación na que somente participarían mulleres. Malia as presións e coaccións de policía e políticos, a manifestación reuniu en Tizi Uzu a máis de trinta mil mulleres baixo o lema "Vlac Smah", que quere dicir "Non hai perdón" no prohibido idioma bérber.
     A proclama leríase dende o chamado "campamento da vergoña". Así se coñecía a casa onde se tiveran que agochar vinte mulleres para deixar de seren aldraxadas, malladas e incluso violadas pola razzia machista de homes da vila que se dicían defensores da honra e a tradición. Unha representación destas mulleres, falsamente acusadas de prostitución, compartía a cabeceira da manifestación coas líderes do Movemento Feminista de Cabilia, entre as que se atopaba Dania.
     Emocionábase Dania ao lembrar o intre de chegaren á sede do Ministerio de Xustiza, eses minutos máxicos nos que as trinta mil mulleres foron sacando os panos da cabeza coas cores da bandeira de Cabilia, erguendo as súas mans para que fosen abaneados polo quente ar africano.
     En contra do que a maioría esperaba, a manifestación transcorreu sen incidentes importantes. O peor chegou días despois: nunha semana, desapareceron catro das mulleres que salientaran durante a súa organización. Unha noite, recibiron na casa de Dania unha concisa chamada, de só tres palabras: "Fuxide axiña, agora". Deixaron todo e tres días máis tarde estaban en Zurich. O relato parecía rematar así e doutra volta quedei sen saber o que dicir:
     —Grazas por compartires a túa historia comigo. Agora, teño que facer a cea para Anxo e os nenos.
     Quedaran moitas preguntas no ar: Que pensaba que lles podía ter ocorrido se permanecesen no país? Que pasara coa súa casa e as súas cousas? Como puideron fuxir do país e chegar ata Suíza? Como tomara Devlet ter que deixar o seu traballo de enxeñeiro? Como está Alxeria nestes tempos? Como se sente ela sen poder facer nada polo seu país? Que tal lles fora en Zurich? Como fixeran para aviarse na fala do alemán? Por que viñeran para Lausana? Centos de preguntas. Tamén quería terlle contado a miña propia historia, aínda que parecera insignificante ao carón da súa. Pero non lle dixen nada máis ca:
     —Grazas por compartires a túa historia comigo. Agora, teño que facer a cea para Anxo e os nenos.
     Os nenos amañábanse sós, pero Anxo esperaba que a cea estivese preparada cando el chegase á casa.
     Non durmín queda pola impresión de non ter estado á altura das circunstancias. Dania contárame unha historia colmada de emoción, valores e situacións épicas e eu deixáraa reducida á cea de Anxo. Así que tan pronto quedei ceibe de obrigas, fun petar a súa porta pregando ao Ceo que ela estivese na casa... soa a poder ser.
     —Ola, Lola —díxome cun lene sorriso.
     —Dania, quérome desculpar polo apuro co que me fun onte da túa casa, pero Anxo estaba a piques de chegar e...
     —Claro, enténdoo.
     —Apeteceríache tomar un biscoito galego? Chámase bica, que en galego vén sendo como un bisou pero feminino —volveu sorrir. Faise con millo, que abonda moito por Galicia dende que o mandaran os conquistadores dende América.
     Torceu o aceno. A orixe americana do millo non lle fixo ilusión ningunha.
     —Quero dicir dende América do Sur. Nós, os galegos, emigramos tanto a Europa como a América do Sur, Arxentina, Venezuela, Brasil... En Brasil falan portugués, un idioma que noutro tempo foi común aos galegos, e de feito, chamábano romance galego-portugués.
     Sentíame en débeda con ela por todo o que me contara o día anterior e intentaba pagarlle unha cota.
     —Nós somentes emigramos a Europa.
     —Ben, que dis da bica?
     —De acordo, acepto se me deixas facer un té ao estilo bérber.
     E así pasamos dúas horas, até que tivo que ir buscar os seus fillos, falando das nosas vidas. Ela contoume de Cabilia, unha rexión montesía cunha paisaxe diversa estremeira co Mediterráneo, onde as abas dos montes turran no seu traxecto final para se converter en abruptos cantís. Faloume de lugares únicos que lembraría despois en posteriores conversas, como Beni Yenni, un conxunto de vilas cativas con sona polas súas xoias de ouro e prata, ou do val de Suman, unha marabillosa charca, dicía, que se atopa de camiño para o Sahara.
     Eu, non sei por que, faleille da mestura de faccións que un se atopa cando esculca a alma dun galego, e do noso gusto polo entroido e a Santa Compaña, polas foliadas e polas carpideiras, polo terruño ou pola mourindade, e que, quizais por todo iso, hai xente que non sabe se subimos ou se baixamos.
     —Eu téñoo ben claro: ti ías cara abaixo pero agora andas no relanzo á espera de volveres para arriba. Paseino moi ben, Lola, e gustoume a bica, pero teño que ir recoller os nenos da escola.
     —Eu tamén o pasei ben. E gustoume o voso té.
     Quedaba un pouco de té frío e medio biscoito. Acompañeina ata a porta, que non tivemos que abrir, porque nese intre chegou Anxo, máis cedo do acostumado.
     —Anxo, e ti a estas horas?
     —É que, isto... xa sabes, os cans. Que hoxe teño que os sacar porque o Monsieur, que diga, a Señora, pois está indisposta. Veño a me dar unha ducha lixeira, pero non quedo para a cea. Eu son Anxo, o home da casa.
     Pasara "o home da casa" por case todos os estados nos que se pode mover un ser humano: sorpresa, turbación, nerviosismo, oufanía, euforia e humor, porque o do "home da casa" dixérao Anxo entre curtas gargalladas.
     —Moito gusto de te coñecer. Eu son Dania.
     —Dania, Loli faloume tanto de ti!
     O degoro, o novo estado no que entrara Anxo, aparecía en escena da man dos seus ollos escintilantes. Esperteino.
     —Dania tense que marchar a recoller os seus fillos. E ti queríaste duchar, non si?
     —Si, si, claro. Deica pronto, Dania. Agora xa sabes onde vivo... onde vivimos.
     —Adeus. Adeus Lola, vémonos mañá.
     —Vémonos.
     Anxo non marchou. Preguntou cando virían os rapaces e, despois de consultar o seu reloxo, colleu o pano e fomos para o noso cuarto. Cando rematamos —bueno, rematou— pergunteille:
     —E os cans da señora?
     —Por un día que mexen na casa non vai pasar nada —respondeu coa mirada posta no teito.
     A partir de entón, Dania e máis eu tentabamos coincidir nas nosas horas de lecer para estar xuntas nalgunhas das casas, para facermos a compra ou para pasearmos polo parque de Mon Repos. Ademais, ela botábame unha man coa conserxería e eu botáballe unha man a ela cos dous nenos. Dicíame decote:
     —Non sei como dabas feito.
     E eu sempre respondía da mesma maneira:
     —Con paciencia.
     Levabámonos estupendamente, malia algunhas cousas que non entendiamos unha da outra. A ela non lle cabía no maxín, por exemplo, que tivesemos dous coches, un pequeno en Lausana e outro meirande na Estrada. Por máis que lle explicaba que en Galicia estabamos a construíu unha casa grande, de dous andares de trescentos metros por andar, unha finca de seis ferrados e un garaxe onde cabían dous tanques, ela non comprendía que tivésemos un coche parado once meses do ano. En realidade, tampouco non entendía para que construírmos unha casa nun sitio onde dubidabamos se volveriamos vivir.
     Eu non entendera ben porque fuxiran de Zurich. Dania explicárame que a xente era racista, que miraban mal os nenos e que tiveran que deixar de ir a sitios públicos como bibliotecas, piscinas ou polideportivos. Que alí, Devlet non podía dicir que era enxeñeiro, porque só lle daban traballo se recoñecía que a súa preparación se cinguía a tarefas artesanais ou obreiras.
     Pero, polo que eu vira, en Lausana tampouco podía traballar de enxeñeiro, e ela presentárame a profesión do seu home como artesán dos metais. E ao das piscinas ou bibliotecas tampouco non lle daba eu importancia, contando con que nós nunca foramos a un sitio deses dende que chegaramos a Suíza. Por iso sorprendeume aquel día:
     —Hoxe non podo saír ao parque. Imos toda a familia á piscina de Pully. Queredes vir?
     —A Pully? É bonito Pully, non si?
     —Oh, precioso, aínda que a min gustoume Lutry aínda máis. Garda o equilibrio perfecto entre as casas, os xardíns e a auga do lago.
     —Non coñezo Lutry.
     Lutry estaba a uns dez quilómetros de Lausana. Pully estaba máis preto, nos propios arredores da cidade, e tampouco foramos nunca. Pero iso non llo dixen, porque me daba vergonza.
     —Se está a tiro de pedra, como dicides vós.
     —Xa, iremos un destes días. E como é que ides á piscina? Que pasará se... Ben, xa me entendes.
     —Non pasará nada. Xa foi Devlet un par de veces para coñecer a reacción da xente e non percibiu nada estraño. Agora iremos tranquilos toda a familia. Lausana non é Zurich.
     Aquela noite tiven con Anxo a primeira discusión en anos.
     —Anxo.
     —Que queres?
     —Cantos anos levamos en Suíza?
     —Eu que sei, dez ou así.
     —Quince, levamos quince anos.
     —Pois quince serán.
     —E cantas veces saímos de Lausana?
     —Polo menos, dúas ao ano.
     —Salvando as que imos para Galicia.
     —Non sei, algunha, supoño.
     —Ningunha.
     —E?
     —Como que e?!
     Irritoume. A bile que tiña acumulada e reprimida durante estes anos, a presencia continua e imperceptíbel da tal Manoli, e a rudeza gratuíta de Anxo, fixéronme perder o autocontrol e berrar.
     —Es un fillo de puta e un cabrón!
     Por un intre pensei que me ía zorregar, pero contívose, coido que se acovardou. A súa mirada agre tornouse a seguir nun aceno de atormentamento, de quedar á tenza da miña vontade. Non tirei proveito da situación; pola contra, compadecinme del.
     —Como me podes falar así? Paso o día traballando e, cando chego á casa, a miña muller incítima a saír de novo.
     —Se non é por min, Anxo, é por nosoutros dous e polos fillos.
     —Eles xa teñen dabondo con estudaren, que, aínda que non digo nada, sei que as notas ben podían ser mellores.
     Enervoume de todo e desta volta perdín o tino.
     —Iso si que non cho permito. Os nosos fillos son ouro de lei, traballadores, educados, xebres de bos, a pesar de que o seu pai é un cabrón!
     E marchei dando unha boa porrada na porta.
     Atopeime soa na rúa, imaxinando o que estaría pasando polos miolos de Iria e Manolito e o que podería estarlles contando Anxo. Deseguida convencinme de que Anxo non lles diría nada, simplemente quitaría a camiseta, abriría unha cervexa e prendería o televisor. Dispúxeme a xeirear, que outra cousa podía facer? Dirixínme á mantenta cara ao parque onde paseaba con Dania, á busca dun chisco de luz. E atopeina, abofé que atopei a luz: aprendería a manexar o coche e así sería libre para me mover por onde me guiaran os meus desexos! E por suposto, faríao sen lle dicir nada a Anxo.
     —Sabes o que resolvín onte? Aprender a conducir.
     —É unha idea estupenda! Axudareite.
     Encantábame o entusiasmo medido que amosaba Dania con algunha das miñas cousas.
     Foi doado afacerme ao ensino maino e suave de Dania, malia que os moitos anos do Renault 10 non contribuían ao éxito das clases. Sempre me gustara estudar, así que non foi difícil pasar os exames teóricos. E, cunha monitora como Dania, tampouco podía fallar na parte práctica. En dous meses obtiven a cédula de conducir.
     —Vés comigo mañá á Policía de Estranxeiros? Informáronme na Escola que teño que asinar uns papeis segundo me comprometo a cumprir coas normas de circulación e todo iso.
     —...Mañá non podo.
     —Pero se quedaramos hai un momento en irmos xuntas ao Migros.
     Dania miroume pensativa e comezou a falar devagariño:
     —Lembras que unha vez me preguntaches por que nos mudaramos a Lausana?
     —Perfectamente.
     —Foi por uns atrancos que tivemos coa policía de estranxeiros de Zurich. Uns días despois de mercarmos un televisor e unha radio, recibimos unha notificación para nos presentar en comisaría. Eu non sabía que se trataba dun mero trámite obrigatorio para emigrantes, porque nós temos carta de emigrante, non de refuxiados como pediramos. Devlet tentou vir comigo, pero non lle deron permiso para se ausentar á hora convida. Daquela tiven que ir soa. Estaba inqueda. Á segunda pregunta idiota —preguntáranme para que quería unha radio se xa levaba o televisor— perdín os nervios e chameilles parvos ou algo así. Entón, colléronme polos brazos, pero eu ceibeime e marchei cuspindo no chan. Ao día seguinte, viñeron dous xendarmes á nosa casa a deixaren unha nova citación. Desta volta, tivemos que ir os dous. Emprazábannos ben a pasar un mes de traballos sociais na comunidade ou a ter que deixar Zurich durante un ano. Acusábannos de ensuciar bens públicos.
     Pensei que novamente as miñas palabras se ían refrear xusto cando máis necesarias eran. Por sorte, despois dun intre de dúbida, abrollaron con certa timidez:
     —Nós tamén recibimos as visitas dos policías de estranxeiros, dúas veces: cando mercamos o televisor, coma vosoutros, e despois de que un garda de tráfico parara a Anxo porque o tubo de escape do coche facía algo de ruído. Non pasou nada porque nós non protestamos. Gustaríame telo feito.
     Comecei a usar o Ford de Anxo cando estaba segura de que el non o botaría de menos. Puiden ir cos nenos a Pully, mesmo á piscina, e tamén a Lutry. Como nada pasaba, arriscamos un pouco máis e viaxamos a Vevey con Devlet e Dania, aínda que nós voltamos antes ca eles. Todo ben, así que planeamos a nosa seguinte escapada a Montreaux, e despois iriamos a Neutchatel, e a Xenebra, e a Berna...
    Montreaux estaba a uns trinta quilómetros, polo que decidimos comer de bocadillo e marchar cedo para pasarmos a meirande parte da tarde. Manolito divertíase coa nosa aventura e amosábase encantado de poder facer trasnadas a carón da súa nai. Iria disfrutaba das viaxes pero eu sabía que os seus silencios eran a sanción que me impoñía pola clandestinidade das nosas accións. Despois de Montreaux, falaría con ela de muller a muller.
     Non tiven a oportunidade. Chegamos cansos por ter que ir á carreira de acó para acolá. A chave da casa deu só media volta e eu lembraba tela pechado ao marchar. Alguén entrara na nosa ausencia e Anxo tiña todas as papeletas.
     —Onde está o coche? Onde está o coche!? —berrou tolo.
     —No garaxe —respondín co riso ben agochado tras dos cadrís. Iris e Manolito quedaron na sala.
     —Non estaba cando eu cheguei, e tampouco as chaves.
     —Velaquí as tes.
     —E que carallo fas ti coas chaves do coche!? —dixo volvendo facer unha demostración da súa capacidade pulmonar.
     Os nenos achegáronse a min e apertáronse entre eles.
     —O mesmo que fas ti cáseque todos os días: metelas no buraco do arrinque para poder mover o coche.
     —Pero ti estás tola!... Se nin sequera tes o carné.
     —Ti que saberás se eu teño carné ou non? —decateime de que tiña folgos dabondo para me enfrontar a Anxo e vencelo. Pedín aos nenos que nos deixasen sós e sentei.
     Escoitei a saliva de Anxo baixando espesa pola gorxa. Mantiña a boca entreaberta e a faciana coruscante. Sen selo, de socato o seu corpo parecía un bandallo.
     Falei arreo máis dunha hora, das súas idas e vindas, das súas voltas e revoltas, do seu desleixo connosco, da súa abulia, da súa continua brusquidade, das súas parcas palabras, da miña desesperación. Non lle falei da tal Manoli.
     El dixo:
     —Loli...
     E non soubo o que máis dicir.
     O día seguinte era domingo. Erguinme cedo e espertei os nenos. Cando rematamos de nos aviar, acordou el. Pregunteille:
     —Vas necesitar o coche? Se non o necesitas, nós imos coñecer Xenebra.
     —Non, eu non o necesito, pero se esperades un pouco, en dez minutos estou listo e xa imos todos xuntos.
     O lago Lehman chega até Xenebra, onde o teñen enfeitado cunha sorte de chorro moi vistoso. É unha cidade rica. Cada casa, cada rúa, cada tenda, zumega cartos a cachón. Non é unha cidade para nós. Pero a mín gustoume toda ela, agás a Catedral; calquera das nosas, Lugo, Tui, Ourense, Mondoñedo, é máis solemne, máis maxestuosa, por non falar de Santiago, claro está.
     Á volta atrevínme a dicir:
     —A semana que vén podemos ir a Neutchatel.
     Non fomos esa semana. O luns veu Anxo xantar. Díxonos que falara con Monsieur e que el recomendara Friburgo, unha vida á mesma distancia que Neutchatel pero con máis engado, soleira e avoengo. Nunca pensara escoitar esas palabras saíndo da gorxa de Anxo.
     Pola tarde, tan pronto puiden, chamei a Dania e conteille o que pasara. Para a miña sorpresa, Dania botou algunha bágoa durante o relato.
     —Teño algo máis que che dicir, e xa sei que pode soar precipitado. Pero necesito tomar esta decisión; pídema o corpo e quero que ti sexas a primeira en coñecela, Dania. Sei que marcharás algún día, xa sexa para Cabilia ou para outra cidade de Suíza, e, dende logo, aínda non recuperei a confianza en Anxo. Mais coido que a miña vida xa non necesita cortinas de fume. Dania, mañá mesmo deixo a conserxería.
     Ben podería ter rematado aquí esta historia, pero daquela sería un final falso. Porque o auténtico final tivo lugar o xoves seguinte, o día no que Dania e Lola compartían o cuarto de lavadoras.
     Lola chegara do Migros e, tras deixar as bolsas da compra no vestíbulo da casa, petou na porta da súa veciña. Non estaba, así que decidiu aquelar os paquetes e baixar a pór a roupa a lavar. Xa nas escaleiras, decatouse de que a atmosfera traía algo estraño, de que o ar portada partículas alleas á normalidade.
     Parouse antes de entrar. A porta estaba aberta, as sabas mal prendidas, algunhas medias soltas, outra roupa no chan e, entre dúas saias enrugadas, dexergábase un anaco de perna de pel tostada e brillante.
     O arquexar de Lola cubría calquera ruído que puidese haber no contorno. Antes de abalanzarse encol do corpo agochado de Dania, viu, trala brétema das súas bágoas, a parede branca cunhas letras negras que rezaban: Vlac Smah, "Non hai perdón". Unha corda rodeaba o seu pescozo, e os seus ollos mortos tiñan cravada a mirada na fiestra. Ao seu carón, o pano da cabeza coas cores de Cabilia que usaba adoito.
     —Dania, Daniaaaa !!
     Un ano despois, Lola abría a porta da súa casa da Estrada. O día viña fresco e anubrado, ameazaba a choiva. Mirou o amplo terreo en pendente onde se mesturaban as pedras de cuarzo co verde da herba. Retirou o pano da cabeza e deixou que o vento frío de Galicia abanease as cores da bandeira de Cabilia.