Carlos Casares: unha obra de amor a Galicia

 

(Texto íntegro)

 

v1fdominguezromerocarlos.html

                                                            A Kristina e aos seus fillos Håkan e Christian.
                                                            A Xavier Casares.


                                                                      Que cada ano floreza para el unha rosa.
                                                                                               RILKE


Vai nestas liñas un fragmento a penas da biografía de Carlos Casares, da memoria vital do escritor, nun tramo decisivo das nosas vidas: O traxecto da mocidade á madurez; esa vía común percorrida nun contexto social opresivo. Unha fase inicial, -a partir do ano 57, no que deixa o seminario- que remataría coa aparición de Vento Ferido, ou máis exactamente, coa versión ao galego da obra de Saint-Exupéry, O Principiño, publicada en 1972, e consolidaría un primeiro ciclo na vida do escritor.

Rememorar a penas -á distancia de tres décadas- os anos da nosa relación no Xinzo das orixes. Fixar algúns dos instantes pouco ou nada coñecidos da súa realidade complexa. Procurar algunha das claves dos seus prolegómenos creativos, por se nalgo acrescentaran o coñecemento e a comprensión do escritor. Amais de evocar a algúns dos entrañábeis amigos e compañeiros -moitos deles futuros protagonistas dos seus relatos- que o coñeceron ben, e que sería inxusto non recordar. Do moito que del queda, que non só é a súa obra...

O cenario, o Xinzo natal na década dos sesenta. Rente a nós, a face impávida do franquismo, a dureza e o escurantismo daquel "tempo de silencio" , naquela "longa noite de pedra", "ao pé de cada hora". A imaxe, unha roda de amigos, sentados á mesa, na pista do café Antela: Zalo, fumando, e cheo de alegre alborozo, Mingos, cos brazos fincados na mesa, enleado nos seus pensamentos; Mariló, tímida e soñadora, e toda dozura; Xavier Casares, o irmán, -máis novo que nós- irradiando pureza, e Carlos, -coñecedor do peso e a forza e o sabor das palabras- cun lixeiro sorriso malicioso, feito de extrema cortesía... Na megafonía da pista, un dos nosos máis arriscados divertimentos: as cancións antifascistas do bando republicano na Guerra de España...

Anos de convivencia e descoberta. Entre luces e sombras, no acougo da biblioteca do concello de Xinzo, "a nosa biblioteca". De conversas interminábeis, de efusiva alegría e fraterna amizade. Participando dun mesmo espírito, e Irresistibelmente levados pola mesma esperanza. E sempre, xunto ao noso amigo dilecto e verdadeiro irmán, Antonio Rodríguez , o bibliotecario: espirito sensibel e delicado; de unha rara pureza e elevación...

O noso pan literario: En primeiro lugar a lírica galego-portuguesa dos cancioneiros, Rosalía, Curros, Pondal, Castelao, Novoneira... O grande poeta do Courel:

Courel dos tesos cumes que ollan lonxe!
Eiquí síntese ben o pouco que é un home.

Nicolás Guillén, Blas de Otero, Vallejo, Neruda, Juan Ramón, Antonio Machado... E, nun certo momento, Gabriel Celaya, do que recitábamos de seguido, segundo o ritmo e a cadenciosa voz do poeta, un longo poema narrativo, "Momentos felices":

Cuando llueve, y reviso mis papeles, y acabo
tirando todo al fuego: poemas incompletos,
pagarés no pagados, cartas de amigos muertos,
fotografías, besos guardados en un libro...

E, descendo ás orixes, os modelos grecolatinos da cultura europea. Os camiños que levan de Homero a Pavese; de Camões a Torga ou Eça de Queiroz. Os poetas paradigmáticos do simbolismo e os novelistas do naturalismo francés e a novela rusa. (O Emile Zola dos maravillosos Contos a Ninón). Todo Camus e Sartre; Thomas Mann, Valle-Inclán, Kafka... A lírica inglesa, exquisiteces tais como San Juan de la Cruz, Hölderlin e Tagore. Sen esquecer as novas correntes e os xovens movementos radicais xurdidos na década dos sesenta, nomeadamente a xeneración beat. Todo, todo a eito. Marx, Freud e Wittgenstein incluidos:

O peso do mundo
é amor.
Baixo o fardo
de soidade,
baixo o fardo
de insatisfacción
o peso,
o peso que levamos
é amor...

(ALLEN GINSBERG: Canción)

Tamén recordo a súa debilidade polo teatro, que lle atría poderosamente. Lector de autores tan diversos e contradictorios como Eugene O´Neill, Pirandello, Sartre ou Beckett. Mais, non só a literatura, senón, asemade, a pintura, a escultura, e mesmo a música culta.

Fronte a unha existencia que se revela na angustia e se resolve no desespero, a súa natureza, proclive ao entusiasmo, non se deixa levar pola inacción e a frustración: perante o existencialismo marxista de Sartre, que promove a solidariedade humana e o compromiso, opta pola vía do existencialismo espiritualista de K. Jaspers e G. Marcel. E máis adiante, e na mesma liña de continuidade, vislumbra un horizonte de rigor e sentido no manifesto personalista de Jean Lacroix e Emmanuel Mounier, quen salientaría o papel primordial e a prioridade absoluta da persoa humana como ser espiritual en ralación ás esixencias e necesidades de índole material, nese ponto de encontro entre o home e o mundo.

Por mor da difusión na década dos 60 da obra do eminente paleontólogo Pierre Teilhard de Chardin, cómpre salienta-la fonda conmoción que o pensamento deste sabio operou en nós. Aquela fermosa e optimista especulación súa, na que aos dous infinitos clásicos da ciencia -o infinitamente grande e o infinitamente pequeno- engadía un novo parámetro enraizado nos devanditos: o do infinitamente complexo na dirección do pensamento... Que a evolución leva á humanidade ata un ponto crítico de superreflexión ou núcleo amorizante de trascendecia no corazón dun Omega... Aquelo foi para nós -máis por simple intuición que por un cabal coñecemento- a revelación da máis pura poesía; a máis bela sinfonía do home no Universo.

Poucos anos máis tarde, outros sabios, tais como Jean Rostand e Jacques Monod, (O azar e a necesidade), virían a dicir que a filosofía biolóxica de Teilhard de Chardin non merecería deterse nela... E critican a falla de rigor e austeridade intelectual desta filosofía...

Xa daquela, -estamos en 1964- comezara unha afectuosa e fructífera relación co profesor Aranguren. E, xa na traxectoria do galeguismo, viría o libre maxisterio de Vicente Risco; e, sucesivamente, o crucial encontro con Otero Pedrayo e Ramón Piñeiro, os seus mentores intelectuais, por quen sentiría unha grande estima e veneración.

Velaí os referentes, o substrato estético e conceptual de onde emana a palabra; o caudal de que emerxe o sabor existencial do seu Vento Ferido, e moito de canto na súa obra madura é aínda poesía.

É de salienta-la influencia da oralidade antiga na súa prosa de conversador versátil e narrador nato. Esas facultades non fará máis que cultivalas como mellor instrumento de expresión no conxunto da súa obra, e, particularmente, nesas tan peculiares e agridoces memorias, feitas de pequenos e fulgurantes acordos; volvendo sobre as indelébeis pegadas da orixe: reconstruindo, recreando e fabulando o seu mundo; dando forma ás vivencias: esa extensa galería de personaxes, modelos e arquetipos que haberían de encher os relatos de Á marxe.

Pola suma beleza, plasticidade e fluencia do material expresivo, e maila donosura da palabra poética, transcribo unha elocuente e esclarecedora pasaxe de Ilustrísima. -O seu alter ego, o eu idealizado do autor? - Di así:

"Cunha sorrisa nos labios, Ilustrísima continuou o paseo. O sol quentaba forte. O subir e baixar dos sachos nas leiras era agora máis calmo. Desandivo os pasos que xa dera e baixou de novo hasta a ribeira. Por unha fenda entre dous penedos saía unha auga que o bispo conocía ben. Arremangou a sotana hasta a cintura, pisou firme na laxe que servía de chanzo para alcanzar a altura do nacedouro, inclinouse canto puido e púxose a beber de morros. O frescor que lle encheu primeiro a boca e logo a gorxa trasladouno por un instante a unha lonxanía rebuldeira de prados e de fragas. Con esta agradable sensación dentro do corpo, iniciou o camiño de volta". (p. 41).

É -ao meu ver- a súa unha literatura intrínsecamente ética. Unha reflexión encol do progreso, o compromiso e a trascendencia, nun proceso sen fin de renovación e superación. Por outras palabras: toda a riqueza dunha alma complexa fuxindo á consciencia da extrema fraxilidade, da finitude e da soidade radical do home, e ao silencio de Deus. Daí os variadísimos rexistros da súa escrita, como unha catarse da dor e a incerteza.

Anos máis tarde, nun artigo -sobre un libro meu- publicado na Voz de Galicia, (29-03-1984) relembrando aquel tempo, diría o propio Carlos:

"Somos amigos desde os turbulentos anos da adolescencia, cando pensábamos que ser escritor consistía en ler versos de Rimbaud e prosas de Zola no cementerio de Xinzo, polas noites".

E engadía estas palabras de Zola, extraídas dos Contos a Ninón:

"Gústanme os cementerios cando o ceo está azul e vou a eles coa alma desnuda, como a unha cidade santa na que todo é amor e perdón".

Contra a noitiña, e despois de pechar a biblioteca, collíamos, polo atallo do Adro, cara ao Barrio de Abaixo, nese cruzamento de rúas que vai dende a Praza ata o fondo da vila, onde abrían as hortas e os radiantes carreiros que levaban á veiga. Alí, na acolledora e cordial atmósfera das tascas do Benito, do César e o Meco, -de obrigada frecuencia- departíamos co grupo dos nosos maiores. Entre eles, -e alén dos xa citados- Acacio, Xoan Manoel, Nito, Acevedo, os Romero, os Peaguda, Paíno, Martín, Lisardo... De cando en vez aparecía por alí o admirado Camilo Dios, e tamén o poeta Bernardino Graña, quen, daquela exercía de docente na Vila.

Polas noites, -ate as tantas- as asiduas veladas no café do Marucho. Alí, nun recuncho apacible afastado da porta, en amable conversa, xa nun clima máis propicio ás confidencias e aos íntimos desabafos. E onde xa matinábamos sobre o ben que debería dar en galego O Principiño, de Saint-Exupéry.

En Ourense -onde, por veces, levamos una vida un tanto bohemia, chea de episodios pintorescos- frecuentábamos as animadísimas e delirantes tertulias do café Miño e do Cortixo, onde asiduamente aparecían o poeta Antonio Tovar, o xenial pintor Xaime Quesada, de forte e orixinalísima personalidade, o tamén pintor Xavier Pousa, home cheo de encanto e simpatía, Acisclo Manzano, escultor de xenio, o periodista Arturo Lezcano, Ruco, lle chamábamos con agarimo; e artistas de gran relevo como Virxilio Fernández, Xosé Luis de Dios, Ortiz Alonso, Arturo Baltar, Manolo Vázquez e moitos outros escritores e artistas que se esvaen da memoria.

Foi nesa altura a data dunha das nosas primeiras intervencións públicas. Segundo as reseñas de prensa que conservo, e que polo seu interese e valor testemuñal dou aquí en castelán, tal como apareceran, e era obrigado naqueles tempos:

En "Faro de Vigo". (5 de xaneiro de 1965).
"Recital poético de Antonio Tovar, Carlos Casares y Francisco Domínguez.
Ayer tarde, a las ocho, en el local en que se ha organizado simultáneamente la exposición colectiva de Quesada, Manzano, de Dios y Vázquez García, "Os artistiñas", se celebró un recital poético en el que intervinieron los poetas Antonio Tovar, Carlos Casares y Francisco Domínguez. Asistió numeroso público al recital".

En "La Región" de Ourense. (5 de xaneiro de 1965).
"En la exposición colectiva. Brillante recital de tres poetas orensanos.
Ayer tarde, a las 8, en los bajos del "Hotel Roma" con motivo de la exposición colectiva que allí se celebra, ofrecieron un recital los poetas orensanos Antonio Tovar, Carlos Casares y Francisco Domínguez. De Tovar no vamos a decir nada, pues su obra y persona son sobradamente conocidas y gozan de estima popular. Leyó seis poemas de su libro "La Lanzada".

Carlos Casares, en su segundo recital en Orense, dio lectura a una trilogía, que obtuvo el premio nacional de poesía universitaria, así como cuatro poemas inéditos, dentro de la habitual línea que hace concebir muy serias esperanzas sobre el papel que va desempeñar dentro de la joven generación de poetas gallegos.
Lo mismo puede afirmarse de Francisco Domínguez, hombre de la Limia, descubierto para nosotros a través de sus siete poemas, "Preludios" aún sin publicar, en los que tradujo un apasionado fondo humano, revelador de una innata inspiración lírica.
El público, que abarrotaba la sala, aplaudió durante varios minutos a los autores de una poesía que contadas veces llega a la gente en su auténtico vehículo expresivo: el recital. El verso oído, no leído".


É a partir de aquí que comeza a ser coñecido en círculos cada vez máis amplos, o que lle outorga unha aura de escritor de talento e a toma de consciencia do seu propio valor.

En Compostela, onde cursa estudios de filoloxía románica, traba unha fonda amizade cos xovens poetas Arcadio López Casanova e Salvador García Bodaño, dos que fala con verdadeiro entusiasmo e admiración.

Xa entón tiña posta toda a sua vida na escritura: o camiño eleito.
Escribe os primeiros poemas. E, simultáneamente, traballa no manuscrito do seu primeiro libro: os doce breves contos de Vento Ferido, escritos entre 1964 e 1965, e que xa anunciaban ao consumado novelista de Ilustrísima.

Nese mesmo ano de 1965, fomos invitados a paticipar nunhas xornadas de confraternidade galego-catalanas: a Exposición de Arte Galego instalada na Sala de Exposicións das Artes do Libro , no antigo hospital da Santa Cruz de Barcelona. Datas memorables, que deixarían en nós unha impresión inesquecibel. Lembranzas que embelece a distancia e o tempo...

E xa, de regreso a Galicia, o noso paso por Madrid. Despois de unha demorada visita ao Prado, e aínda baixo o feitizo dos demos do Bosco, viría un inesperado encontro con Eduardo Blanco Amor no café Gijón. Se mal non recordo, foi Valentín Paz Andrade quen fixera as presentacións.

Moitos anos despois, nun extenso artigo publicado en "La Voz de Galicia", de data 23-setembro-1979, -baixo o epígrafe "A ledicia de ler"- titulado "Celso Emilio Ferreiro" no que daba noticia da morte do poeta, rememoraba Carlos, maxistralmente, aquelas datas:

"No inverno de 1965 participamos xuntos nunhas delirantes xornadas de confraternidade galego-catalana. Hospedáranos nun local que aínda conservaba sobre a porta o rótulo do seu antigo destino: "Administración municipal de mingitorios públicos", xusto ao lado da "Ilustre cofradía de portantes del Santo Palio". Aquelo fixo as delicias de Celso, que diante dos seus sorprendidos colegas cataláns pronunciaba a dirección da nosa residencia accidental cunha solemnidade e unha gravedade inimitables, como se estivera falando do Ritz ou do Palace. O absurdo da situación fíxoo gozar como a un neno. Ademáis de Méndez Ferrín, Basilio Losada, Francisco Domínguez Romero (poeta e gran amigo, recluido hoxe no seu silencio fisterrán), Virxilio, Acisclo Manzano, Xaime Quesada, Xavier Pousa e outros escritores e artistas, andaban por alí xentes e personaxes que mesmo parecían saídos dun esperpento... Foron días de troula e de viño, con longas e fermosas noites para a conversa. Deles habería de tirar Celso un rico anecdotario".

E a viva pulsión da lebranza. A sensación da liberdade, no ano emblemático de 1974, o da Revolução dos Cravos... Unha breve viaxe ao país irmán, polo Nadal daquel ano: -o da queda do fascismo en Portugal- aínda presente nas rúas de Vila Real e de Chaves o alborozo, a euforia e o fervor revolucionarios.

Esa data sería -tamén- a do afastamento natural do curso das nosas vidas.

É xa unha obviedade evocar o asenso e a aura afectiva creados en torno do escritor, froito da súa irresistibel capacidade de conmover e seducir; de tornar fascinante a realidade; mais tamén pola irradiación da súa extraordinaria personalidade, esencialmente comunicativa, o seu ánimo recto e natural modestia. Amais da súa proverbial habilidade de conciliar a tensión de contrarios.

Bo e xeneroso, dedicounos á miña dona e a min, o seu primeiro libro, Vento Ferido. Moitos anos despois, e co mesmo título dediqueille eu un pequeno e sentido poema*, no que aludo á rúa do Adro, en Xinzo, na que morei longos anos, da que gardo a nítida imaxe do noso primeiro encontro, caloroso e aberto: "Sei que fas versos", me dixo. Xa amigos.


Érguese hoxe cimeira ante nós a súa obra. Unha das máis ricas e plenas da narrativa galega contemporánea. Unha obra de amor a Galicia, na que latexa amorosamente o Xinzo das orixes; o seu eixe do mundo. Amais do seu gran labor intelectual e institucional pola reestructuración cultural da nosa terra, á que dedicou os seus mellores esforzos, a súa loita incansabel pola dignificación da nosa lingua e da nosa identidade galaica.

O que fora nas palabras, nos xestos, segue a ser na súa obra: un exemplo de escritor e galego: o insigne escritor galego Carlos Casares, nas letras galegas de hoxe e para sempre.


                                                                      La Ribera, 9 de maio de 2002


VENTO FERIDO*

                         A Carlos Casares

Ás veces o vento
semella que fala
dos meus,
os que eu amo,
da miña outra patria.

É a voz que fai eco
no eterno silencio
da rúa do adro.

 

 

 

 


logoDeputación logoBVG © 2006 Biblioteca Virtual Galega