A televisión alemá transmite o
proxecto máis amplo da historia do cine
Estes días
emítese na primeira canle de televisión alemana a terceira serie dunha
xigantesca epopea que abrangue praticamente todo o século XX. Heimat,
como se chama, representa, cun total de máis de 50 horas de duración,
o proxecto máis amplo da historia do cine. Asemade, ilustra de xeito
moi singular os desastres e alegrías da Alemaña dos últimos 80 anos.
Todo empezou
de maneira máis modesta, pero non con pouca ambición. A primeira
serie, Heimat - Unha crónica alemana, presentada en 1984 e dunha
duración de máis de 15 horas, relataba, mediante a vida da familia
Simon, a historia dunha aldea no Hunsrück, unha serra en
Renania-Palatinado. Nesa rexión naceu tamén o director do filme, Edgar
Reitz, que máis que unha homenaxe á súa terra natal logrou unha
especie de recreación monumental do tema "terra" en xeral. A
película suscitou o entusiasmo do público e da crítica internacional:
"Non só a xoia central do Novo Cine Alemán senón un punto de
inflexión no cine europeo" (The Guardian). Recibiu galardóns como
o Premio FIPRESCI do Festival de Venecia (1984), o Adolf Grimme Preis
(1985) ou o Best foreign Language Film do London Filmfestival (1985).
A segunda
serie, Heimat - Crónica dunha mocidade, sobre a vida muniquesa
dun dos protagonistas da primeira entrega, Hermann Simon, foi acollida
de xeito menos apaixonado polo público alemán, se ben o éxito
internacional quedou patente en numerosas distincións: León de Ouro e
Premio Especial do Festival de Venecia (1992), Premio David Luchino
Visconti (Roma, 1994) e Premio Europa Cinema (Cannes, 1996), entre
outros. O xornal francés Libération falaba do "nacemento dunha
obra de culto" e a Süddeutsche Zeitung comparaba as case 26 horas
desta segunda serie co peso da Busca de Proust e dos Nibelungos
de Wagner. Tanto Heimat 1 como Heimat 2 puidéronse ver,
ademais, en países como o Reino Unido ou Italia. Agora, pois, emítese
a terceira entrega: Heimat - Crónica dun cambio de era, que
abrangue os anos entre 1989 (caída do muro) e 2000 e conta co escritor
Thomas Brussig (Avenida do sol) como co-guionista.
Todo este
proxecto é un fenómeno impresionante que transcende o xénero
cinematográfico. Xa o título parece un reto. A palabra Heimat
significa algo como "terra", se ben vai máis alá. Como
alguén dixo, é o lugar do que un é e ao que desexa regresar, un sitio
máis mítico que real, cargado con moita emoción. Porén, os nazis
abusaron deste concepto para a súa ideoloxía racista de "sangue e
terra" (Blut und Boden). Como, ademais, nos anos 50 se rodaron
moitas películas de escenarios idílicos e historias reaccionarias, que
se denominaron Heimatfilme, o concepto enteiro quedou
desacreditado entre amplas camadas da poboación, sobre todo das que se
consideraban modernas, liberais ou de esquerdas. E ten que ser
xustamente un daqueles mozos que nos 60 se pronunciaron publicamente en
contra desa tradición rancia o que ousa reintroducir a idea de Heimat.
Claro que
houbo, con motivo da primeira serie, debates intensos e, ás veces,
agres entre a intelectualidade alemana da época de Kohl. Acaso finxía Heimat
unha inocencia que negara a nefasta experiencia nazi? Podíase reanimar
un concepto semellante despois do que pasou? A eterna maldizón alemana
parecía botar a súa sombra sobre unha grande obra de arte que, esta é
a realidade, conseguía presentar a xente normal, a que raras veces
aparece nos libros de historia, como protagonistas. Claro que tamén
padecen os acontecementos históricos, pero curiosamente —e malia a
perspectiva microhistórica e individualizada— todo parece inserirse nun
contexto supraindividual que, dalgunha forma, sustenta os individuos,
porque lle dá un sentido á vida de cadaquén.
Outra das
particularidades de Heimat é o feito de falar a xente do
Hunsrück o seu dialecto e non o alemán estándar. En efecto, na
primeira entrega sobre todo, que se centra na vida da aldea, só as
persoas que veñen de fóra falan deutsch. Os lugareños falan Hunsrücker
Platt, do que nalgún momento (cando Hermann Simon vai á tumba da
súa nai) alguén di que é a lingua que se fala no ceo. Non sorprende
que, na vida real, a rexión enteira se sinta orgullosa da súa Heimat.
Agora todo o mundo sabe que existe o Hunsrück! Tamén en Galiza!
Pero mentres
os protagonistas da primeira entrega son a aldea, os seus habitantes e
sobre todo a familia Simon, a segunda entrega está centrada na persoa
de Hermann Simon, que foxe da estreitez e limitación da aldea á grande
cidade, onde estudia composición e vive os seus primeiros éxitos como
músico. Moi poucas veces volve á casa, de feito prefire distanciarse
completamente da súa familia, que lle quita o aire para respirar. A
recreación que Reitz fai en Heimat 2 da década dos 60, con
todos os seus cambios profundos en cultura e sociedade, resulta
magnífica. O director soubo aproveitar os paralelismos autobiográficos
para crear un alter ego artista e intelectual que representa moi
ben o espertar daqueles anos. A música de Nikos Mamangakis, responsable
da banda sonora das tres partes, reforza esta sensación.
Finalmente Heimat
3: Hermann reencontra o amor da súa mocidade e con ela, Clarissa,
vai vivir a unha casa nun alto con vistas ao Rin, preto da súa aldea
natal. Volve ás súas raíces, por así dicir, con todos os seus
paradoxos entre benestar e mesquindade. A Historia entra plenamente na
vida de cadaquén: desde a embriaguez da unificación ata a inseguridade
do cambio do milenio. Porén a felicidade non dura. Ademais, por
imposición da canle de televisión responsable cortáronse dúas horas
e pico con respecto á versión de cine (de once horas e media),
estreada no último Festival de Venecia. O efecto desta desaprensiva
intervención: hai rupturas, saltos e non todos os fíos narrativos se
entenden ben. Este carácter desvertebrado, curiosamente, representa
algo como unha metáfora da situación actual no país, onde decote
parece que se perdeu o norte. E a perda do contexto supraindividual que
gorece o individuo —un dos temas desta terceira serie— inflúe incluso
na forma artística do filme.
Un dos segredos do éxito de
Heimat é a
mobilización de experiencias e lembranzas colectivas. Os espectadores
ven máis que unha película, é a súa propia vida a que se converte en
tema e obxecto estético. Edgar Reitz, o director que deixou a súa
terra e non pensa volver a ela porque, como confesa, a estas alturas
necesita a liberdade da grande cidade, foi capaz de crear esta saga
excepcional onde o mundo rural é un dos protagonistas e que conta xa
cunha numerosa comunidade de afeccionados. Talvez teña razón aquel
escritor galego que dixo: "O país vívese con máis forza cando se
está lonxe". O feitizo de Heimat, daquela, tamén pode indicar que
este lugar, no fondo, estea perdido.
Que é o Hunsrück?
O Hunsrück sitúase entre os ríos Rin e Mosela. Trátase dunha zona
rural e tradicionalmente pobre. No XIX moitos dos seus habitantes
emigraron ao Brasil, concretamente a Rio Grande do Sul e Santa Catalina.
Hai vinte anos eu mesmo coñecín un cura de alí, con antepasados do
Hunsrück. Falábame no seu dialecto, moi semellante ao meu, que se
conservara no Brasil ao longo de cen anos.
Quen é Edgar Reitz?
Edgar Reitz naceu en 1932 nunha aldea do Hunsrück. Estudiou filoloxía
alemana, dramaturxia e historia da arte en Múnich, familiarizándose
paralelamente cos labores de cámara, montaxe e producción de cine.
Xunto a Alexander Kluge e outros foi, en 1962, un dos asinantes do
Manifesto de Oberhausen, co que se iniciaba o Novo Cine Alemán, que
máis adiante acadaría sona internacional con directores como
Schlöndorff, Herzog ou Fassbinder. Fixo numerosos filmes e traballou
como profesor de cine e productor. Entre os galardóns que recibiu como
artista están o Bundesverdienstkreuz (a maior distinción da RFA, 1993)
e o EUROFIPA d'honneur pour l'ensemble de son ?uvre (Cannes 1996). |
BVG
Atrás
