Visualizar obra

Unha breve introdución para unha introdución breve

     Cando me poño a escribir sobre García Barros non podo evitar que se me presente diante o rostro de David, o seu fillo, e de Bieito Fernández, o grande amigo de Ken Keirades daqueles "anos mouros". Ambos os dous e as súas profundas conversas amosáronme a paisaxe oculta dunha terra fértil que todo pode dar, pero acochada baixo as malas herbas que medraron mercé dos ventos da meseta que arrasaron os mellores froitos e murcharon os xermolos dunha imprescindible emancipación.
     Os toxos, os fentos, as xestas e as silvas non deixan ver as margaridas que precisamos para saír de dúbidas, as carqueixas que usamos para furar as orellas das nenas co fin de axudarlle a ser belas nun mundo onde todo se valora polas aparencias, as rudas e herba Luísa que nos alivian as dores do corpo, e os narcisos e as violetas que nos confortan a alma. Por isto cando miramos ao noso redor e vemos todo a monte, a nosa primeira reacción é darnos por vencidos, desistir da posibilidade de sacar algo en limpo de tanta matogueira. E así fariamos se non fora que nese momento sentimos unha voz fonda e lene que se achega paseniñamente a nós afastando a ramallada e deixando ao descuberto un trevo de catro follas. Ese trevo levántanos o ánimo cara a busca doutros destes exemplares escasos pero posibles. Perdemos o medo ás espiñas das árgomas e entobamos con paixón no mais frondoso e aínda que rabuñados e cansos, seguimos para diante con máis forza cantas máis voces nos orienten polo escuro sendeiro.
     Xa non están dalgún xeito entre nós, pero sigo contando con eles para levar a cabo esta nova andaina polo vieiro dun testán e contumaz combatente pola propia dignidade, unha loita que mentres outros adiaban para mellor ocasión, el nunca foi capaz de aprazar un só momento. Non me sinto só e por isto non me aterroriza semellante tarefa. David e Bieito veñen a miña cabeza cada vez que quero ollar o modelo que aquí estou a describir. Non preciso facer un retrato do natural porque teño a fotografía que eles me construíron e resulta mais fiel á realidade que a realidade mesma pois amosa o que hai debaixo das aparencias: eles puxéronme ao descuberto a personalidade de García Barros e iso non é algo que se poida apreciar a simple vista por moitos papeis que se lean e arquivos que se consulten.
     Pero non só conto coa súa axuda. Lembro o que relataban as súas fillas, algo incómodas pola súa falla de respecto a un médico ao que lle respondía sempre en galego ata que conseguía ao fin dobregalo e que el tamén o falase, e como celebraba esa vitoria de facer claudicar ao Doutor. Lembro unha tarde na casa de Fernández del Riego que me referiu a pluma inquieta e insubmisa —e quizais algo imprudente ao seu ver— de quen fora compañeiro de prisión naqueles tempos de galeguismo proscrito. E sobre todo lembro a Cecilia, a súa leal "secretaria a distancia" que desde Buenos Aires mantiña aceso o lume do seu corazón de poeta coas súas agarimosas cartas que facían da parroquia de Callobre un dos puntos neurálxicos de información e difusión dunha cultura negada.
     Hai cousas que non se aprenden nos libros. Non vou dicir que este traballo sexa vano e inútil, seguramente darán que pensar algo do que aquí se diga. Non o discuto e por iso quizais mereza o esforzo de escribilo. Pero é preciso experimentar unha vida como a que aquí se conta para ser quen de comprender como hai momentos onde a derrota non é inevitable pero preferible a subirse ao carro do vencedor por todo o que implicaría deixar no camiño. O poder téndenos a súa man e sentímonos alagados e as veces mesmo fascinados pola súa beleza e xenerosidade. Por moito que nos esforcemos en desenmascarar as súas escuras intencións con escritos, manifestos, teses ou monografías, só aqueles que sentiron na súa carne a presión interior dunha forza inmensa que turra dun cara arriba impedíndolle reverenciar aos dominantes como se merecen, só aqueles que experimentaron esa tensión ríxida que ofusca a intelixencia e axita as arcadas atravesadas pola grima ata que desembocan nun impertinente vómito rompendo todo protocolo, só eles serán quen de comprender a personalidade que aquí pretendemos reflectir.
     Afortunados porque non precisan máscara para ser fermosos e a súa beleza non se borra co tempo porque está nun cerne ao que lle gardan fidelidade en tanto os mantén ergueitos.
     Non digo que teñan a razón, só que teñen a verdade. Eles representan a autenticidade, a dignidade, a eternidade, a morte, isto é, o que nunca morre.

A fatalidade de nacer nun lugar e nun momento determinado

     Se a Manuel García Barros lle permitisen opinar sobre as condicións leoninas do contrato que asinou coa vida para que lle concedera a existencia, seguramente tivera que facer algunhas obxeccións relativas a situación na que tería que desenvolver a súa vocación literaria. Pero as cláusulas eran innegociables e de querer nacer, debía facelo no seo dunha modesta familia labrega do lugar de Ulla na parroquia estradense de Berres, un 16 de novembro de 1876. A ruleta do destino tiña deixado de roldar nese momento e nese lugar, a sorte estaba botada, a partir de aí o que fóra tería que conquistarse erguéndose da ditadura do azar e da necesidade. Neste sentido, seus pais Andrés García e Carme Barros mobilizaban todos os recursos humanos e materiais ao alcance dunha "casa" do rural de fin do XIX con obxecto de sacar adiante unha familia de 12 compoñentes en distinto grao de parentesco. A educación, a literatura non formaba parte das prioridades do seu grupo doméstico pero tampouco se pode dicir que pasasen fame, pero de seguro que a conquista do título de mestre presentábaselle a Manuel como unha carreira de obstáculos infranqueables.
     O primeiro atranco é a ausencia dunha escola na parroquia que obrigaba aos nenos de Berres a desprazarse 4 quilómetros todos os días para acudir á da colindante de Moreira.
     O segundo serían as esixencias das tarefas do campo e a funcionalidade dos nenos no conxunto do clan familiar para desenvolver aquelas que menos esforzo e maña precisan pero que resultan imprescindibles para poder dedicar os outros efectivos ás máis duras e
delicadas.
     Ir coas vacas non esixía grande destreza coa vara nin unha extraordinaria forma física, tan só unhas poucas leccións de psicoloxía vacún (as vacas teiman pacer na leira do lado por levar ca contraria e non porque haxa mellor herba) e sobre todo o dominio do golpe de voz que nos aforre ter que desprazarnos para persuadir ás máis insubmisas con outra clase de golpes. Pero, en calquera caso, ir coas vacas era incompatible con ir a escola. Podíase combinar con esculcar niños, armar garamelos ou construír tiratacos, pero non era doado conciliar as vacas e a escola. Mais o reto que isto supoña impuxo a García Barros o desenvolvemento dunha solución autodidacta que facilitou tamén o medre dunha personalidade non tutelada cun criterio propio a cada paso máis autónomo. Gabábase García Barros de ler todo o que caía nas súas mans cando neno, viñera de onde viñera. Non tiña unha lista negra de libros prohibidos nin unha guía de "buenas lecturas". A súa biblioteca mostra que era de bo dente, comía de todo.
     En definitiva, o caldo de cultivo non era o mais axeitado para encetar carreira nas letras pero tamén presentábaselle diante dos ollos unha serie de peripecias vitais tan intensas e ricas que a súa obra non precisaría recorrer a ficción pois en moitos casos a crúa realidade era mais impresionante e entretida que calquera invención. "As aventuras de Alberte Quiñoi", os "Contiños da Terra", os "Enredos",... reflicten testemuños autobiográficos ou aconteceres e lendas que chegaban aos oídos de Ken Keirades por boca dalgún veciño ao que lle ocorreu o caso ou que viu que lle sucedera a un terceiro.
Parece ser que alí mesmo, na súa parroquia, hai un primeiro referente literario que serve de modelo ao mozo ullán, os irmáns Valladares. Marcial e Avelina, os señores de Vilancosta, ademais de señores eran escritores de sona. Marcial, o autor da primeira novela en galego (e en parte en castelán para dar conta da fala dos señores) e Avelina, aventurada na estela poética de Rosalía deberon de causar grande impresión en Manuel tal como se desprende da necrolóxica de Marcial que escrebe para o xornal católico El Áncora no que afirma que xa non poderá escoitar as súas sabias máximas nin os seus consellos saudables, xa non poderá beber máis na fonte da súa "cristiá sabedoría" .
A eles lle dedica unha lembranza na súa poesía A miña Terra:

En Vilancosta, no teu
mais costaneiro lugar
ó mundo dous xenios deches:
¡ben te podes gabar!
Dous xenios que no teu seo
se preciaron de nacer
e no teu seo viviron
e nel quixeron morrer.
Dous xenios á quen Galicia
moito debedora lle está
e, co tempo, aínda quen sabe
se os seus afáns premiará.
A Marcial e Avelina
sempre se han de recordar
ata que en Berres non quede
unha lingua para falar...

     É evidente que a presenza de Avelina e Marcial contribuíron á súa opción lingüística pois sería difícil cargar con todas as pexas que lle impuñan as condicións materiais de existencia e os prexuízos que cara os labregos se desprendían, para por riba tentar trunfar nunha lingua desprezada senón axudara o exemplo dos señores de Vilancosta quen romperan con esa imaxe do galego como rosmar de criados non apto para a escrita.
     Mais a inmersión de Manuel no galego escrito é como a dos prudentes bañistas da Lanzada que mollan a punta dos pés, logo a cachola, pasan as mans molladas polas pernas, e sen darse conta unha onda guinda con eles a rolos e xa pingando, rematan por perder o medo a auga.
     Primeiro a poesía, logo os contos. Máis exactamente, as voces de criados e labregos que aparecen nos seus contos. Finalmente a prosa ensaística, o artigo, o manifesto, a novela.
     Primeiro a poesía si, pero é lóxico que os sentimentos se expresen en galego. Despois de todo ¿que sentimos? ¿que entra polos nosos sentidos?: Berres, a Ulla, Galiza. Realidades que non teñen asento no acerbo xurídico dun Estado que as nega (as Constitucións liberais españolas podían resumirse nun só artigo: a realidade non existe).
     A parroquia non existe no papel con recoñecemento xurídico a igual que a Comarca, nin sequera Galiza ten status legal. Nos Boletíns Oficiais do Estado e nas leis só atopamos ao Concello, a Provincia, o Estado. E si quere escribir en prosa xa sabe que estas son as palabras que poderán utilizar. Por isto optou pola poesía que daba máis liberdade:

Adeus Berres, adeus Berres
terriña onde eu nacín;
como as campás de Berres
ningunha toca, para min.

Nas súas primeiras poesías retratase a paisaxe natural e humana que lle rodea. Que ridículo quedaría o seu poema Ausencias se non fora escrito en Galego. Imaxinade a que paraxes nos transportaría outra linguaxe, facede a tradución:

Fuxíronme aquiles tempos
en que tiña o meu encanto
en ver como vai o rio
docemente marmulando
en ver medral-as herbiñas,
en coller rosas nos prados,
en escoitar pol-as tardes
como cantan os paxaros,
en sobir pol-as penedas
botando sermons no alto,
en arromedar da gaita
os sóns dociños e brandos
en facer festas no monte
namentras pacía o gando....
¡Praceres doces de neno
que eran todo o meu encanto!
Agora xa non hai frores,
marmulos, niños nin cantos,
soyo hai sospiros que ó peito
y-as nubes arreboladas
Cupido dou regalo...

     ¿Como pode evocar a infancia labrega con vocábulos de prestado?, ¿como vai expresar as emocións que remexen o interior da súa memoria senón é con aquelas mesmas palabras que abrazaban o mundo do pequeno Manuel? Aquela fala que carrexaba no seu seo as cousas e os sentimentos daqueles tempos? Non sabe igual o viño que durme nos bocois de madeira de carballo que o recluído en frías barricas de aluminio. Moito máis si se adultera con uva foránea. Non, non sabe igual. Nin mellor, nin peor. Simplemente as sensacións que pretende provocar ou rememorar non son as mesmas.
     O uso do galego nos primeiros tempos de exploración da escrita non é unha escolla militante de García Barros, pese ao que isto puidera parecer polo que representaba fronte a enxurrada dominante onde o trunfo literario só era pensable en Español. O uso do galego é soamente un recurso estilístico para darlle realismo aos seus personaxes e autenticidade as súas poesías.
     Se temos que destacar neste momento un elemento que anticipará o percorrido da súa formación intelectual e política, debemos fixarnos na súa absorción de impresións que lle causa a paisaxe que lle rodea. García Barros saborea cada son, cada recendo e cada cor da súa terra natal, pero tamén non é insensible a cada inxustiza, cada carencia e cada dor que lle arrodea. Todos estes produtos da Terra serán os ingredientes cos que el cociñará a súa obra.
     Así que se a García Barros lle brindaran a ocasión de nacer noutro lugar e noutro tempo de seguro que o tería feito, sen dúbida, para exercer sen privacións a súa vocación de escritor. Pero tamén é certo que a súa obra non sería a mesma nin García Barros sería García Barros.

...e de golpe a inxustiza

     As relacións asimétricas nas que se criou García Barros no rural ullán seguramente se lle presentaban como xustas, ou cando menos como naturais. Pais-Fillos, Señores-Criados, Administradores-Administrados... Todos estes pares se manifestan a ollos do pequeno Manuel como facticidades conxénitas, eternas e inmutables. Era tan lóxico pagar o foro aos amos como que o río pasara de largo na ribeira de Berres, que o Pico Sacro fóra máis estreito na punta que na base ou que o sol nacese sempre por San Miguel de Castro. Podía que non gustase dunha caprichosa decisión do seu pai do mesmo xeito que non gustara da choiva que o mollaba, pero non cría que fora unha decisión ou a treboada inxustas, e en calquera caso consideraba que non estaba na súa man mudar o resultado.
     A inxustiza que sempre estivo aí, comenza a facerse consciente co contraste cunha realidade brutal que lle golpea, mesmo fisicamente, ata que se converte nunha evidente certeza que o desacougará de por vida.
     Ese impacto da evidencia producirase na súa incorporación a filas con 18 anos e como froito da súa experiencia como soldado no Cuartel e como operario nunha empresa alá na inmensa e superficial cidade de Vigo, tan diferente da súa pequena pero profunda Berres natal.
     A desigualdade manifestouse primeiramente ao seu favor. Ir ao servizo militar e mesmo á guerra era unha obrigación formal para todos, pero aqueles que tiñan cartos podían aboar unha cantidade para eximir esta obriga. Non tiña os suficientes para evitar ir a mili mais a familia podía permitirse eludir morrer de enfermidades tropicais ou dun balazo aló no Caribe. A vida naquel entón valía sesenta pesos. Seu pai tíñaos e pagounos a alguén que se ofreceu a ir no seu lugar ao matadoiro (Guerra de Cuba). García Barros non tivo ocasión de coñecer ao seu substituto nin saber que fora del. Algo que sempre lle perturbaba porque era unha mostra do azarosa que chegaba a resultar a existencia humana. Logo houbo cinco sorteos de quintas máis nunca saíu a bola co seu número para ir ao fronte. A vida é unha lotería.
     A desigualdade insistía en darlle nos fociños cada día no Cuartel, en cada recanto, en cada tarefa. Os mandos militares libraban dos deberes máis molestos a quen non quixera luxarse en desagradables ocupacións sempre, claro está, que non tiveran escrúpulos, en cambio, a hora de untalos: "El que éche ahí una perra gorda no pela patatas".
     A desigualdade convertíase en gratuíta cando só buscaba alimentar a propia sensación de superioridade a costa de humillar e desprezar aos demais, crerse elevado a costa de rebaixar aos outros ata o mais fondo da inmundicia: "os probes quintos, que non puideran entender a explicación, feita adrede xa para iso, para que non a entenderan" dábanlle pé aos instrutores ben a repartir labazadas a treu de forma espontánea ou, cando eran máis calculadores e precavidos, pois o precario rancho as veces levaba a soldadesca a un estado que só deixaba opción a bater directamente coas brancas e finas mans dos mandos no esqueleto do recruta, reservaban os puños para mellor ocasión e delegaban no elegante e contundente cinto, mais eficaz, se cabe, pola parte de fibela.
Mais na adversidade tamén se atopan oportunidades de satisfacer a fame autodidacta. O novo capelán precisaba dun mozo que soubera ler e escribir, e o ávido lector e aspirante a escritor non podía ocultar o seu apetito de saborear novos textos e a súa indixencia de papel e pluma, e de canles de expresión da súa obra. Non tardaron en chegar a acordo e a García Barros amosábanlle un amplo abano de lecturas —dentro dos límites da tolerancia relixiosa— para ampliar o seu entón modesto patrimonio cultural e entreabríaselle as portas do mundo editorial.
     A carreira militar e a relixiosa eran os vieiros de mobilidade social que se lle ofertaba aos que nacían na súa clase e no seu entorno. O crego, seu amo, resultara ser dunha parroquia veciña se ben el non tiña coñecemento da súa existencia polo temperán despegue realizado cara outro status que normalmente implicaba tamén un desprazamento xeográfico. Desde esa nova posición podía exercer o abuso ou a filantropía. Nada estaba escrito ao respecto. Neste caso, como noutros posteriores, García Barros tivo sorte e o crego facilitoulle a entrada nun selecto club social e economicamente restrinxido. O seu anti-clericalismo non terá que ver cunha mala experiencia persoal cos cregos no seu conxunto nin pola perda da fe senón —como se verá— pola posición oficial da igrexa contra da República e quizais polo enfrontamento con algún que outro crego en particular.
     É certo que dos militares non sacou moito proveito, quizais só poder asistir a algunha zarzuela logo de prestarse a desfilar polo escenario ao son da Marcha de Cádiz. Mais, non creo tampouco que o seu anti-militarismo proveña da improdutiva relación co exército nin da súa falla de virtudes castrenses. O anti-militarismo puido nacer nese momento pero non chegou a súa plenitude ata o 36.
     Gracias ao capelán tivo acceso á materia física coa que construír a súa obra, pero tamén se lle despregou un universo de relacións humanas con persoas de semellantes inquietudes culturais. A raíz do trato co grupo de amigos do capelán, coñeceu a Xusto E. Areal e ao director do xornal en galego, "A Mouteira", Amador de Montenegro.
Tivo tamén ocasión de entrar en contacto co propietario dunha imprenta, M. Reimóndez, que logo lle ofrecería traballo e que dirixía a revista "Luz y Sombra" na que publicaría as súas primeiras poesías.
Cando regresa do servizo ao Rei, a García Barros preséntaselle a dicotomía de elixir entre a carreira de mestre ou a da profesión do seu futuro sogro: perito agrimensor. O seu pai persuadiuno de que non precisaba estudios para exercer de ningunha das dúas profesións e poñíalle innumerables exemplos de casos que se teñen dado. Máis Manuel decide estudar, o traslado da Escola de Peritos fóra de Galicia axudoulle a inclinarse polo maxisterio.
     Mentres os outros durmían el estudaba, atravesando a pé a distancia entre a súa casa e a Escola Normal de Santiago para facer os exames, logo de catro anos conseguiu ao fin o título da man do pedagogo Vicente Fraiz Andión.
     Pero ser mestre non era a terceira canle de mobilidade social. Sendo mestre, quedaba como estaba ou quizais peor. O soldo de mestre naquel entón oscilaba entorno ás 250 pesetas, se ben algunhas veces a paga demorábase ata catro anos. Así é que en canto o propietario da Imprenta "La Comercial" e propietario de "Luz y Sombra" lle escribiu ofertando traballo, García Barros non dubidou en volver a Vigo.
     Cando chegou, o empresario mudou unilateralmente as condicións económicas e laborais faladas, algo que adoitaba a facer con todos os empregados que ía buscar lonxe e lles recomendaba traer a familia para logo impoñerlle unhas condicións de fame que lle impediran ir a folga por non poder permitirse o luxo de deixar aos seus sen comer.
Mais neste momento aínda García Barros está instalado nunha conciencia das relacións humanas onde os termos de xustiza e dignidade aínda non están suficientemente maduros e concibe os comportamentos dos diferentes actores sociais en termos morais dentro dunha vinculación paternalista entre os oprimidos e os opresores e concibe como virtude a fidelidade e agradecemento destes a respecto dos explotadores.
     Por isto, cando se desata a folga de tipógrafos, García Barros, aínda que xa tiña decidido deixar o oficio, accedeu as súplicas do seu "benefactor": "¿Y tú también te vas?. Deume aquilo certa pena, e case sen pensalo, díxenlle rotundamente que non, que non me ía. E non me fun, quedándome alí de esquirol exposto a que me romperan a crisma... se a tivera."
     Mais esta experiencia brindoulle os elementos para levar a cabo unha das máis logradas radiografías das tripas do sistema capitalista na historia da literatura galega na súas Lembranzas de Vigo:
     "Il casárase cunha señora xa bastante vella, pro con can algúns cartos. E coíles fora con que, deixando o bufete, adquerira a libreiría, ou papeliría, ó frente da cal tiña un dependente, e os talleres de 'Litografía e imprenta'. Metéraselle tras das cexas o ser unha importante fegura comercial e como as cousas non lle saísen como il quixera, andaba o máis do tempo de mal xenio, chegando a coller unha neura que cando lle daba era cousa de fuxirlle, o que poidera facelo. Prós obreiros era inaturábel. Sempre lles estaba roñando, o que non quitaba que os esprotase do mellor xeito posible. 'El comercio no tiene entrañas', era o seu lema. Non lle paraban máis que os que non tiñan outro romedio. Que tamén se iban ó cabo. Pro tiña habelidá pra repoñelos. O seu sistema era mandalos vir de lonxe; de Madrí, de Valladolí, ou por alá... E se podía ser con familia moito mellor. E ó chegaren, as condicións meiante as cales viñeran facíalles ver que non eran tales senón as novas que il lle poña. O comercio non ten entranas. E as dil, se as tiña, serían un pouco mouras. Un detalle sin importanza: fora seminarista".
     Pero a vida é tan inmensa que non cabería restrinxir esta etapa da biografía de García Barros a esta única dimensión, a de proletario explotado. Como viaxante ou comercial da imprenta tivo que ir ensinando o mostrario ao longo de toda Galiza e norte de Portugal, e mentres, de camiño a Celanova ou Maceda, indo cara Baiona ou Muros, ou percorrendo o traxecto de Valença a Caminha... o mozo labrego ullán descubría unha das súas grandes afeccións: ver mundo. Gozaba cada viaxe tanto que toda a súa obra se salpicaba polo impacto que este lle causaba e a súa pluma estremecía contando todo o que alí vía. O curioso é que Manuel pouco mundo viu comparado coa maioría dos seus veciños emigrantes... ou quizais, precisamente por isto, apreciaba con maior intensidade cada recanto que desvelaba. Algún dos relatos de viaxe que destacan na súa obra refírense a lugares que non distan máis de 10 quilómetros da súa casa: A lagoa sacra de Olives, Lembranzas do Pico Sagro... Pero tal como el vive estas peregrinaxes parecera que estivera a falarnos da volta ao mundo. Quizais teña razón Saint-Exupéry cando di que hai xente que aprecia nunha flor o que outros non son capaces de percibir nun xardín enteiro. En definitiva, é unha cuestión de sensibilidade.

O catecismo do labrego

     Na primeira década do século, o mozo Manuel encaixaba perfectamente no catolicismo social, tal como era o estado de desenvolvemento da súa conciencia nese momento. Constara que a inxustiza existe. Como o Deus de Curros Henríquez cando contemplou a súa obra e exclamou: "se este é o mundo que eu fixen que o Demo me leve". En García Barros, hai unha evidente condena moral do entorno que lle rodea. Non lle gusta o que ve. Pero, insisto, é moral, non política. Non se trataba para el, nese intre, que a inxustiza se debera a que o mundo estaba dividido en clases sociais, senón que o problema era que aqueles que ostentaban as máis elevadas posicións non se comportaban coa debida moralidade e xenerosidade cristián cos menos favorecidos.
     No 1906 contrae matrimonio con Carme Insua e cambia a súa Berres natal pola casa familiar da muller no lugar de Pousada, na parroquia de Callobre. Alí, grazas a intercesión do crego, pon a súa primeira escola. Como se dixo anteriormente, isto non supón ningunha mellora substancial na súa situación económica ou status social (lémbrese o dito de "pasaba máis fame que un mestre de escola"), pero asemade tamén mete baza na contenda política local e pronto o veremos ao fronte dun Sindicato e dun xornal adscrito a un dos dous bandos en pugna.
     A comarca da Estrada estaba adxudicada ao Partido Liberal no reparto de zonas de influencia dentro do pacto de alternancia e estabilidade que se mantiña co Partido Conservador. Por isto a confrontación política non era máis que un axuste de contas interno no seo dunha mesma organización que, por outra banda, nun tiña un funcionamento democrático e participativo senón que respondía a un modelo de partido de notables onde as elites facían e desfacían e as bases só se centraban en "pelotear" a algún dirixente para conseguir o seu respaldo. No caso da Estrada o líder alternativo a adular era Gumersindo Otero, o señor do pazo da Mota, e a el dedicaría García Barros algunha das súas poesías laudatorias.
     Isto non quita que nos rife rafes locais se empregaran a fondo a hora de combater ao inimigo e aínda que o sangue non chegou ao Liñares o certo é que os castigos que se infrinxían aos disidentes eran exemplares (discriminar á hora dos contratacións e compras, na distribución das cargas impositivas, no trazado das infraestruturas, nas decisións xudiciais, etc...) . Neste contexto, as elites locais da fracción opositora na que militaba Ken Keirades viron nel a persoa ideal para que lles servira de testa ferro, se as cousas se poñían duras sempre podían dicir: "ahí me las den todas". E García Barros, tamén viu no co apoio destes "señores", a posibilidade de desenvolver a súa vocación de escritor ao fronte dun xornal local e, por outra parte, que os do bando propio fosen tan caciques como os contrarios non ten porque ser un inconveniente a hora de atacar aos adversarios, cos que se despachaba a gusto.
     Atravesaba este conflito interno no Partido Liberal as distintas sensibilidades sindicais agrarias en voga no momento e os de García Barros, inspirados polo cóengo Ramiro Ciorraga, alentaban a corrente do catolicismo social que inspirou a constitución de diversas organizacións sindicais nas parroquias ao lema de "unos por otros, y Dios por todos". Este é o caso da Sociedade Agraria de Callobre que el dirixirá.
     Conflúen pois no grupo do xornal "El Estradense" que el dirixirá os aliñados con Gumersindo Otero e con Ramiro Ciorraga fronte aos partidarios de Miguel Nine e Faustino Ulla, atrincheirados en "La Voz del Pueblo", pola parte contraria. Por riba de todos eles, abranguendo todo o espectro e arbitrando o combate, o Marqués de Riestra, dono da provincia de Pontevedra, ao que ambos os dous polos competían en agradar e mostrar a súa adhesión incondicional.
     Eran tempos de axitación agraria e de busca de solucións a problemas endémicos do campo como é o caso dos foros. Xurdía "Solidaridad Gallega", réplica da triunfante "Solidaridad Catalana", pero sobre todo resposta aos retos específicos do país. García Barros por aquel entón xa se sentía en evidencia diante deste grupo que criticaba aos que coidaban que bicándolle os pés aos grandes caciques íase conseguir un tratamento mellor cara o país. O mozo Manuel dubidaba e pensaba en voz alta: non vai ser que esta aposta polo Marqués, ao que os agrarios da Estrada confiaron a súa defensa, lles deixe co cu ao aire.
     E así foi, a Gumersindo Otero "ascéndeno" a gobernador para Ourense, Ramiro Ciorraga morre no 1908, e a súa facción queda orfa e desamparada. O xornal "El Estradense" que lle tería dado a García Barros tantas satisfaccións pero tamén tantos desgustos, mesmo pasar pola cadea, xa non tiña razón de ser. E a causa labrega estaba en mans de Don Raimundo Riestra Calderón, fillo do marqués, ao que os estradenses encomendaron a súa salvación. O seu bando parecía disolverse na nova situación, os Losada e os Espinosa, os Magán e os Muíños, os Leyes e os Cajide... terían que buscar novo acomodo. Pero desta experiencia quedan no seu haber, sobre todo, a relación con Losada Diéguez e Torres Agrelo, que non tardará en reeditar a alianza nos tempos das "Irmandades da Fala", dez anos despois.
     Polo de agora tivo que dárlle a razón aos de "Solidariedad Gallega" e recoñecer que Riestra lles tomara o pelo.
     Pero xa nacera o "Directorio de Teis" entorno ao que os agrarios se reagrupaban para dar a batalla contra os foros. Ao fronte deles non tardaron en colocarse ávidos políticos provinciais que á sombra de Montero Ríos querían facerse un oco. Outra volta os agrarios puxeron nas súas mans o asunto. Mentres, nas bases, líderes populares como Chinto Crespo, sufrían o desterro e da bisbarra natal viguesa é enviado á Estrada, decepcionado cunha nova traizón dos "políticos": "a un tiroulle o sogro pola lambeta e calou como un peto. Outro, enmudeceu, da noite para a mañá, sen saber que demo de moquillo lle estorbou a fala, e o terceiro, que era o máis encabechado no asunto e o que máis esporriñaba, e que lle chaman Portela Valladares, tapáronlle a boca e mandárono a pelexar cos cataláns". Chinto refírese nos dous primeiros casos a Eduardo Vicenti (xenro de Montero Ríos) e a Prudencio Landín, director do "Diario de Pontevedra".
     E das cinzas dun novo fracaso, xorde outra volta o agrarismo, desta vez da man de "Acción Gallega" e baixo a batuta do crego de Beiro, Basilio Álvarez, que o 20 de outubro de 1912 prende a chama da mobilización labrega no campo da feira da Estrada diante de 20.000 labregos (segundo datos da organización).
     No 1913 unifícase finalmente o agrarismo estradense na "Federación Agrícola de Estrada, Silleda, Forcarey y Cerdedo" coa pretensión de tomar o poder por si mesmos sen confiar máis en ningún dos políticos "turnantes". E cando se fala de poder, referímonos ao poder local.
     De novo topamos nesta xeira a García Barros engarzado na animación cultural da Federación e do seu xornal "Eco de la Estrada". No 1914 trunfa nas eleccións municipais o riestrista Jesús Durán Taboada e a Federación ponlle as súas condicións para que contase coa súa opinión senón quería tela enfronte. A finais de xaneiro de 1915 entrégalle ao Concello as súas queixas e como non obtiveran resposta deciden cercar á Estrada, prohibindo todo comercio coa Vila ata que o goberno municipal accedera. En maio a tensión era tal que se chegou a detención do presidente da Federación e a unha mobilización sen precedentes que será reprimida polas forzas da orde.
     Estando así as cousas, Riestra accede a buscar unha solución pactada deixando o poder local en mans dos agrarios sempre que estes respectaran a súa xefatura a nivel provincial. No seguinte paso Riestra, a través do presidente da Deputación Felipe Ruza e do Gobernador, estrangula ao goberno local dos agrarios obrigándolles a un segundo pacto que os remataría por asimilar no Riestrismo. Dándolle acceso ao alcalde agrario Ramiro Ulloa —fillo do devandito cacique Faustino Ulloa— a un cargo de Deputado Provincial e ao director do "Eco da Estrada", Pedro Varela, á alcaldía.
     En canto ao Deputado do distrito, o marqués, José Riestra, accede tamén a cambiar ao seu fillo Raimundo, que estaba "queimado" diante dos agrarios da Estrada, polo seu outro fillo Vicente, que estaba "queimado" diante dos agrarios de Lavadores, chegando ao mesmo acordo con estes a nivel local ao consentirlles acceder ao goberno municipal (1913) de tal xeito que ambos os dous fillos seguiron a ser deputados pero agora por distritos distintos ao servicio dun mesmo pai que exhibía as súas conviccións democráticas cando lles cedeu o goberno local ao pobo: "donde se manifiesta un estado verdadero de opinión, lo respeto. ¿No dejé a los agrarios de Lavadores que se apoderasen del Gobierno de aquel municipio?".
     Esta situación acendeu os ánimos dunha facción da Federación na que militaba García Barros contrarios a esta actitude pautista e provocouse unha rotura no agrarismo. Isto supuxo para Manuel unha grande decepción cando non ser duramente perseguido e atacado polos que outrora o celebraban como histórico correlixionario.
     Os descontentos do pacto reagrupáronse entorno ao emerxente nacionalismo galego representado polas "Irmandades da Fala" e capitaneados na comarca por Antón Losada Diéguez, o seu camarada de "El Estradense", que volve a editarse agora como voceiro das "Irmandades".
     De novo Torres Agrelo, Carlos Pardo (sobriño do cóengo Pardo Ciorraga) pero agora contaban con sabia nova, entre eles é de salientar o caso de Castelao quen casara na Estrada e acompaña a Losada na súa campaña por Terra de Montes. De novo combatendo en primeira liña, pero agora xa directamente contra a besta de sete cabezas do caciquismo representada polo Marqués de Riestra. Desigual combate que en calquera caso serviu a García Barros para situarse xa claramente no arco da vella do abano ideolóxico como nacionalista.
     Por fin parece que García Barros atopaba asento e rachaba con esa conciencia subordinada que buscaba un "amo bo" que tratara aos labregos con magnanimidade e non acabar cos amos. Semella que García Barros chega a conclusión de que os labregos e os galegos (que é unha forma de ser dobremente labregos) só se poden fiar de si mesmos, salvar por si propios e finalmente auto-gobernarse no seu proveito.

Nacionalismo: Cando ao fin se lle chaman as cousas polo seu nome

     Todo este proceso vivido desemboca en García Barros no nacionalismo. Esa patria sentida pero non recoñecida, eses problemas que se sofren pero que non se nomean, esas necesidades que se teñen pero que non se visualizan, en definitiva, esa dignidade de ser considerado un ser humano ao mesmo nivel que os do centro e deixar de ser concibido como homínidos inferiores, destinxidos pola distancia dun modelo ideal de cidadán Español ata degradarse en caricaturas ridículas que poboan as sátiras das zarzuelas e sainetes con que se divirten os cortesáns.
     Unha lingua que xa non será para el "Castellano mal hablado", senón un idioma que ten o mesmo rango que o Español, o Francés, o Inglés.... Non hai linguas superiores nin linguas inferiores porque non hai falantes superiores nin inferiores. En definitiva, a súa toma de conciencia da inxustiza levoulle a afociñar de súpeto coa nai de todas as inxustizas: a idea da supremacía duns pobos ou razas, isto é, a naturalización das desigualdades sociais.
     A militancia nas "Irmandades" tamén volve a tornarse frustrante cando nas eleccións de 1918 comproba que a besta de sete cabezas, o gran Cacique, é invencible no seu terreo: as eleccións. Nas votacións prodúcense fraudes de todo tipo que serviu para roubarlle a vitoria aos nacionalistas e só lle fará arrincar a Riestra o seguinte comentario a respecto da actuación dos seus partidarios: "Pues si eso hicieron esos señores, solo me resta quedarles muy agradecido".
     Esta situación axitou un debate interno dentro do nacionalismo que habería de derivar nunha rotura entre o grupo dirixido por Risco, Vilar Ponte e Losada fronte a "Irmandade da Coruña", e a creación da "Irmandade Nacionalista Galega" (ING) da cal Risco será o seu Conselleiro Supremo e que en vez de presentarse directamente ás eleccións —nas que deixaron de acreditar— aspira a ser un lobby de presión que lle permita ir colocando nacionalistas en postos clave de cara a bascular a xestión a favor do país, e en vender o seu apoio a outros candidatos a cambio da inclusión no seu programa de propostas da ING (disolución das Deputacións e Autonomía para Galiza).
     De novo atopamos a García Barros no seo da Irmandade Nacionalista Galega, apoiando a outro candidato anti-riestrista, Pérez Viondi, e como redactor xefe dun novo xornal, "El Emigrado", que tamén será unha arma de combate anti-caciquil.
     Alí comeza a publicar os relatos que o farían célebre e moitos dos que logo se editarán en Contiños da Terra. Ademais, como xornalista, comentará moitos sucesos do rural estradense e reflexionará sobre os problemas do campo. Tamén terá que facer de polemista no plano teórico ao verse na obriga de fundamentar o nacionalismo fronte ás críticas que lle chegaban, mesmo desde filas de antigos rexionalistas como fora Waldo Álvarez Insua, quen se asustaba diante da radicalización dos seus herdeiros galeguistas.
     No 1923 "El Emigrado" era de feito un voceiro da ING e ademais de publicar o programa deste partido acolle a miúdo nas súas páxinas plumas de destacados militantes do partido como son Vilar Ponte, Risco, Losada e Lustres Rivas.
     Pero as reiteradas derrotas de Viondi polas falcatruadas caciquís de costume empuxou ao grupo de "El Emigrado" a perder definitivamente a fe no sistema democrático da Restauración e cando se produce o golpe de Primo de Rivera, baixo unha proclama anti-caciquil, as principais figuras da ING e os do grupo da Estrada, póñense a disposición do novo réxime coa confianza de que ao fin ían conseguir os seus obxectivos políticos mínimos (Mancomunidade das Deputacións nunha protoautonomía galega).
     Risco entra na Deputación de Ourense, Losada e o estradense Torres Agrelo na de Pontevedra, Vilar Ponte no Concello da Coruña. Na Estrada, o director de "El Emigrado", Otero Abelleira, entra tamén na corporación municipal.
     Ao cabo dun ano os nacionalistas danse conta de que volveron a ser estafados. A mancomunidade prometida a cambio da súa colaboración non chega a consumarse senón, pola contra, o que se ofrece é unha re-centralización administrativa e represión da cultura galega e de toda forma de liberdade de expresión o que a García Barros tanto enfurecerá.
     Ao cabo este grupo conclúe que é a única superación do réxime da Restauración será pola democratización a través dunha República e non por unha Ditadura co parabén da Monarquía que reproduce os vicios caciquís dos partidos "turnantes" e por riba coarta todas as liberdades para criticalos.
     Mais estas "vacacións forzosas" —como lle chamaba Castelao— permitiron aparcar o combate político e dedicarse con máis intensidade as tarefas culturais toleradas que a el tanto lle agradaban (Coros, Teatro, Festas Escolares, certames literarios...).
     O xornal "El Emigrado" é testemuña das actividades de animación escolar e renovación pedagóxica desenvoltas neses anos e nos que García Barros tivo especial protagonismo. Destaca neste sentido a Festa dos Pereiriños promovida polo Sindicato Agrario de Pardemarín que era un encontro anual entre a escola e a sociedade, a emigración e os que ficaban aquí, o sindicalismo agrario e a administración.
     Pero había algo que estaba prohibido conciliar: cultura e política. Para poder desenvolver as actividades antes mencionadas precisábase previamente facer profesión de fe de apoliticismo. O nacionalismo, termo de claras connotacións políticas que mesmo na ING que se caracterizaba por "culturalistas" fronte aos da "Irmandade da Coruña" non deixaba de asociarse a un programa e a un partido determinado, é un termo proscrito na ditadura. Fronte a esta situación óptase por desenvolver o rótulo mais neutro de galeguista.
     O galeguismo é un sentimento que pode atravesar a todos os grupos políticos e ideolóxicos formalmente organizados de tal xeito que resulta mais cómodo como atributo a hora de traballar ao servizo do país cando as circunstancias adversas. Volver pola súa lingua, a súa economía, as súas institucións... mais que non se note moito. De calquera xeito, é un paso atrás a respecto do 1923.
     García Barros identificase nestes momentos como galeguista. Cando xa conseguira pórlle nome ao seu sentimento e conceptualizalo teoricamente para poder sometelo a discusión racional cos demais, chega a Ditadura, e volve a recollerse o despregue verbal do nacionalismo das "Irmandades" nun galeguismo silencioso, isto é, unha realidade sen concepto, un sentir sen expresión, unha alma sen corpo, unha idea sen partido. Son cousas do ambiente, incluso, xa a altura de 1924, un xornalista orgulloso do que escrebe, acaba por ocultar a súa identidade e asinar os seus artigos como KEN KEIRADES para evitar ser imputado polos delitos de opinión que inevitablemente tería que cometer se quixera contar a verdade. El será quen vos queirades que sexa, aínda que todo o mundo saberá en diante e para sempre de quen se trata: Manuel García Barros.

República e Estatuto: Cando o labrego se asoma á súa emancipación

     Decididos que da monarquía corrupta non había xeito de conquistar a soberanía para Galiza, apostaron todo pola república que se idealizou como o réxime no que se lograrían de súpeto todas as liberdades, tanto as dos individuos como as dos pobos.
     O grupo de "El Emigrado" participa activamente na constitución do Centro Republicano da Estrada e na axitación anti-monárquica. Por suposto, xunto con Perfecto Porto, Fondevila e Otero Abelleira, figuraba o nome de Manuel García Barros, no combate pola república e a autonomía.
     Constitúese unha confluencia entre grupos autonomistas e republicanos que desemboca na ORGA (Oganización Republicana Galega) e na que figuran antigos dirixentes das Irmandades e da ING como Antón Vilar Ponte, xunto con galeguistas da emigración que participan desta plataforma e na que se integran os estradenses nas súas distintas evolucións: Partido Republicano Galego, Acción Republicana e finalmente Izquierda Republicana de Manuel Azaña.
     Paralelamente se constituíra o Partido Galeguista cara o que García Barros despregará as súas simpatías e finalmente a súa adhesión, pero os compromisos co grupo local de "El Emigrado" adscrito a "Izquierda Republicana" e as súas diferencias cos galeguistas estradenses de tendencia máis conservadora, levarao a militar na organización española se ben como estratexia explícita para forzar no seu seo a consecución do Estatuto de Autonomía para Galiza. Logo o seu compromiso quedaría roto e "Izquierda Republicana" debería —ao seu xuízo— rachar tamén calquera vencello Estatal. Mentres o que andaba escachado era el, o corazón pedíalle unha cousa e a cabeza ditáballe outra. Alí estaba de corpo presente en IR mentres que a súa alma viaxaba a carón do PG.
     Por outra banda, García Barros neste momento xa tiña adquirido unha forte carga ideolóxica progresista que lle levaba a seguir as bandeiras da emancipación social universal que despregaba o republicanismo e o laicismo español máis avanzado. Mais a súa actividade política fundamental neste período será a loita polo Estatuto na cal compartía trincheira cos militantes do PG no Comité Pro-Autonomía da Estrada do cal era o seu secretario.
     Coa proclamación da república, A Estrada é un fervedoiro de iniciativas políticas, culturais e económicas. Chegáronse a editar 6 xornais de diferente signo ideolóxico. Coros como "Airiños da Ulla" do que García Barros será un animador fundamental ou grupos de teatro rural serán un reactivo da vida cultural estradense. A creación do Instituto de Segunda Ensinanza e outros proxectos pedagóxicos e científicos coa presencia na vila de xente do "Seminario de Estudos Galegos" como o xuíz Fermín Bouza Brey ou o mestre Antonio Fraguas, foron un revulsivo para a investigación arqueolóxica e histórica deste concello.
     García Barros xunto con Antonio Fraguas serán protagonistas tamén dunha Comisión pro- Monumento a Pardo de Cela na Estrada que pedirá fondos ao longo de todo país para lembrar a quen foi un último nobre insubmiso a Castela.
     O bienio negro de trunfo dereitista (1934-1935) supuxo unha parálise de todo este dinamismo. Pero logo, co Fronte Popular, todas forzas progresistas e galeguistas se agrupan para tomar o poder e levar a cabo finalmente o referendo do Estatuto de Autonomía ao que García Barros dedica todas as súas enerxías. Mesmo pon as súas alumnas de S. Pedro de Ancorados a repartir a propaganda casa por casa.
     Como xornalistas, ademais do seu labor en "El Emigrado" destaca a súa presencia como columnista en "El Pueblo Gallego" e "El País" de Pontevedra. Na prensa da emigración como "Celtiga", "Galicia", etc... de Arxentina e "Eco de Galicia" de La Habana. No voceiro do PG, "A Nosa Terra", e en multitude de revistas e xornais aos que acudía este inquieto opinador para batallar polas máis diversas causas. Gustáballe meter baza sobre todos os asuntos e os seus artigos non gardaban as veces as habituais normas de cortesía cando a carraxe lle ofuscaba fronte a unha inxustiza manifesta.
     Manuel García Barros forma parte dun nutrido grupo de mestres progresistas dispostos a desenvolver unha grande transformación na dinamización pedagóxica do rural para dotar a todos e todas das mesmas capacidades para desenvolverse no mundo, recursos culturais e hábitos de discusión para converter a poboación en cidadáns, para consolidar a feble e precaria democracia que viña de nacer. Non pode haber democracia sen demócratas. Era necesario un sobre-esforzo para garantir o futuro.
     A reacción e os privilexiados, os señoritos e parasitos sociais, comprobaban día a día como ían cedendo terreo a medida que a xente perdía o medo, conquistaba a autoestima, desenvolvía a súa independencia económica. Conflitos coa igrexa como o arrastrado durante moito tempo entre o crego de Rubín e o Sindicato de Pardemarín, ou entre o crego de Guimarei e o Sindicato desa parroquia, á altura do 1931 empezaron a derivar en tráxicas consecuencias. Así, o grupo de "El Emigrado" acusa ao crego desa parroquia de pagar a un sicario —o "petenero"— para asasinar ao xornalista republicano Brea Abades. Pero será no 1936 cando toda a borralla de oportunistas sen escrúpulos aproveitou a cobertura que lle deu o golpe militar para axustar contas co mellor e máis san da sociedade galega en xeral e estradense en particular.
     Cando aínda non remataran os festexos da vitoria do Estatuto longamente buscada e ansiada, cando se ía por en marcha a institucións autónomas e demostrar o que sería o noso país gobernado por si mesmo e no seu beneficio. Os militares, a igrexa e os señoritos coa inestimable axuda de Hitler e Mussolini e a inhibición de Gran Bretaña e Francia, asaltan o poder no Estado Español. Ceban a súa rabia fundamentalmente cos mestres e intelectuais: ¡Morra a intelixencia! Berraba Millán Astray.
     O Capitán Bernal, deu orde á Garda Civil da Estrada de tomar a vila aínda que tivera que incendiala. Como agradecemento hoxe ostenta o nome dunha das rúas principais. A corporación municipal republicana é detida e acusada de defender a democracia e a liberdade, logo dun xuízo esperpéntico, foi fusilada, como agradecemento por entregar a súa vida polo seu pobo, aínda hoxe o goberno municipal se nega a que se cumpra a súa última vontade de que lles dediquen unha rúa co nome "Mártires da Estrada" para a súa lembranza.
     Había varios tipos de mortos, os que asasinaba a Garda Civil (entraban no cuartel e nunca aparecía o seu corpo), os que asasinaban os falanxistas (eran paseados e aparecían en calquera cuneta), os que asasinaba "legalmente" o goberno sedicioso (eran fusilados logo dunha farsa de xuízo onde os avogados defensores eran os propios militares golpistas) e por último, os asasinados no fronte ao que eran mobilizado forzosamente todos os mozos (matábanos á chegada de informes onde os denunciaban como "roxos").
     García Barros estivo a punto de pertencer aos da segunda categoría. Pero os arribistas que se subiron ao carro do "movimiento" tiñan a vantaxe de ser extraordinariamente corruptos e o inconveniente de que non tiñan principios. Aproveitar a vantaxe permitiu salvarlle a vida ao conseguir a familia xuntar a suma suficiente que permitise subornalos. A primeira vez (guerra de Cuba) foran 300 pesetas o que custara salvar o pelexo, 30 anos despois, a vida subiu —nunca mellor dito— e o prezo foron 20.000 pts.
     Tamén había outra alternativa e no canto de pagar, cobrar; en lugar de sufrir persecución, ser venerado; en vez de ser humillado, ser recoñecido; trocar ser proscrito por ser promocionado. O único que tiña que facer García Barros era virararse e aportar o seu prestixio como aval do novo réxime, "¡Ahi, Señor Manuel!", —dicíanlle os falanxistas— "si fuera de los nuestros...". Aínda que ben pensado e coñecendo como o coñecía, a súa familia tívoo claro, só había unha opción: comprar aos verdugos.

Vivir debaixo da lousa

     Non tiña opción, efectivamente, e aínda así, manténdose firme e sen claudicar, non deixaba de sentirse culpable por estar vivo. Cantos colegas seus como os mestres Cortés Fernández, Bernardo Mato; os xornalistas Lustres Rivas, Blanco Torres, Xoán Xesús González, Víctor Casas e seu adorado Johán Carballeira. Todos eles eliminados das máis diversas maneiras. Nos xornais que conserva na casa vai poñendo ao pé de cada artigo dun dos caídos a seguinte anotación: "asasinado".
     Outros calificativos aparecen ao pé de artigos asinados por reconvertidos ("desleigado"), e ao referirse a si mesmo e as loitas pasadas na defensa dalgún dos chaqueteiros que agora medran a sombra do novo réxime, caso do Viondi polo que combatera fronte a Riestra nos anos 20, fai o seguinte comentario: "que inxenuo era eu daquela".
     Canto perseguido precisase do seu apoio contaba co seu conforto a pesares do risco que isto supuña. Na súa casa de Callobre acocháronse entre outros o poeta Castro Dono, secretario do PG da Garda, Xosé Mª Sánchez Brea, director do xornal "La Vanguardia". Sobrevivindo cada xornada baixo á ameaza de que puidera ser a última, polo día, disfrazados de xornaleiros —como fixera o Deputado Alonso Ríos para rispar das gadoupas da morte— pola noite lendo á luz das velas a Voltaire, Rousseau, Diderot, Holbach, Mably, Pastor de Pellico, Glootz, Courrier, Garibaldi, Saint Just, Lamartine, Renan.... calquera que axudara a manter ergueita a confianza na humanidade e na súa capacidade para razoar.
     Daqueles primeiros tempos, do 1939 nada menos, é algún dos seus ensaios filosóficos como Divagaciones sobre lo discutible y lo indiscutible. Es español. Logo dirá: - mira como estaban as cousas que ata eu cheguei a escribir en castelán cousa que nunca pensei facer - pero ao envialo aos amigos non deixaba de facerlle a seguinte advertencia: - se isto cae en malas mans fusílanme.
     En Español, como ao principio. Pero parecía como si fixera deixamento de todo o que non fose soster a posibilidade da racionalidade comunicativa e a defensa do diálogo fronte á violencia, fronte a lei do máis forte. Os seus ensaios daquel entón son unha defensa da argumentación contra a imposición, da palabra contra a espada, pero non só por razóns éticas senón mesmo científicas pois para este mestre que aspira á conquista do saber, unha verdade que só se mantén coa intimidación e o terror non pode ser fiable.
     Labrego vido a mestre, con moito esforzo e que finalmente con 50 anos conquista praza en posesión —con tempo suficiente para que lla quiten, como comentará— non só lle priva o réxime fascista do seu medio de vida senón da súa profunda vocación de apre(he)nder, de coñecer e ensinar, de descubrir cada día un mundo novo que mostrar aos demais. Aos seus 60 anos atópase como ao principio, ou peor que ao principio. É a traxedia de estar vivo nun sistema onde ser un mesmo é un suicidio.
     O dilema como escritor será retraemento ou colaboración. ¿Que facer?. Si non se escrebe nada nin nada se fai... perdese todo. Si se escrebe algo por mínimo que sexa pode ser usado para avalar ao poder e dar unha falsa imaxe de pluralidade.
     O director de "El Emigrado" e o seu grande amigo Otero Abelleira, segue ao fronte do xornal uns anos máis aínda que xa intervido polos falanxistas. Escrebe sobre a mellora técnica da agricultura e outras achegas para axudar aos máis desfavorecidos, logo, na súa casa, pecha as contras e xanelas, baixa as cortinas e atranca as portas, reúne a súa familia, e en voz baixa, todos os domingos, collidos da man, cantan o himno galego. Esta precaución non impediu que tivera que pasar polo Lazareto de San Simón coa ameaza da morte botándolle o alento na caluga.
     Despois de pensalo moito, García Barros opta en principio polo retraemento, e apesares das continúas ofertas que recibe négase a colaborar na prensa e mirará con suspicacia aos correlixionarios galeguistas que aproveitan os escasos marxes de tolerancia que deixa a ditadura para colar na prensa artigos na defensa da cultura galega.
     Outra vez a cultura, o espírito,... pero para Ken Keirades a alma xa non pode desprendérselle do corpo. Está de tal xeito adherida que para subtraela habería que arrincala á forza extirpar o corpo. Cando lle informa que alguén quer representar a mística Virxe do Cristal de Curros a el lle parece insuficiente, hai que representar O Divino Sainete, obra de sátira relixiosa que levaría ao paredón aos actores. Cando lle contan que se está a escribir unha Historia de Galicia por iniciativa dos galeguistas do interior, non pode menos que dubidar que se poida poñer a morte de Alexandre Bóveda, a loita polo Estatuto, Pardo de Cela, as "Irmandades".... ¿Que clase de historia mística vai consentir o franquismo?. Escríbelle a Bieito Fernández: "Estamos en tempos de loita e a literatura de combate vai mellor que a de lirismos románticos".
     El confía en que no exilio poida seguir acesa a chama do nacionalismo, alá está Castelao co que se pon en contacto, Suárez Picallo, Alonso Ríos, o seu Ramón de Valenzuela querido... Comeza a enviar cousas para publicar na Arxentina e contacta cunha moza andaluza que se converteu ao galeguismo nas clases de Eduardo Blanco Amor. Chámase Cecilia A. de Abril. Ela faille de recadeira para conseguir presentar a súa obra As aventuras de Alberte Quiñoi a un Concurso literario do Centro Galego da cal é finalista. No 1952 logra a reedición en Buenos Aires de Contiños da Terra.
     Pero o retraemento non é solución cando se está a exterminar unha lingua e unha cultura propia. Ao final opta por participar nalgunhas oportunidades que se lle presenta para defender o idioma. Así, nese ano 52 a redactar o texto do cartel das festas de Callobre con pregaria á Santa Margarida incluída tal como fixera en 1948 e tamén no de San Xorxe de Cereixo, e a pesar de ser anti-clerical militante a estas alturas por agora aínda estaba permitido orar no noso idioma. E o galego ben vale unha misa. Incluso ideou un modelo de organización clandestina de falantes de galego por si as cousas se poñían aínda máis dura.
     O caso é que combinaba a labor público coa súa actividade cada vez máis intensa de difusión secreta. Como lle dixo a Garda Civil ao seu fillo cando o detivo acusado de rebelión militar aos oitenta anos: "- su padre no hace más propaganda porque no puede".
     O "abuelo" —como lle chamaban os outros presos— compartiu residencia con outro ilustre galeguista, Francisco Fernández del Riego. E todo por unhas cartas que interveu a policía.
     A verdade é que García Barros conseguiu co tempo desenvolver unha boa rede clandestina de comunicación. Farto de que lle leran o correo e aínda que escribía en clave, non lle agradaba que lle puxeran anotacións por riba os "supervisores" na súa correspondencia privada do tipo: "mira que escriben estes marranos". Nesa rede cumpría un importante misión un seu sobriño, Andrés Martínez, que tiña unha profesión, a de viaxante de SINGER, que lle facilitaba o labor de pomba mensaxeira.
     Escribía con papel de carbón a máquina para poder distribuír varias copias dos seus traballos. Nese labor contaba coa colaboración de Xosé Porto Matalobos e Mario Blanco e os seus destinatarios eran a editorial GALAXIA, a Academia Galega, Otero Pedrayo, os exiliados...e un descoñecido que chegou a facerse o seu mais grande amigo a hora de compartir confidencias prohibidas, Bieito Fernández, quen fora membro da organización arredista Sociedade d´Arte Pondal de Buenos Aires, que editaba o xornal A Fouce.
     En vista de que en Galiza pouco se podía facer decidiu cultivar as relacións internacionais (Venezuela, Cuba, México, Arxentina, Francia, Gran Bretaña....) e publicar polo mundo adiante en boletíns de centros galegos (Caracas en 1953), voceiros dos exiliados ("A Nosa Terra" da Irmandade Galega de Arxentina) ou revistas culturais ("Vieiros" do Padroado da Cultura Galega de México).
     Sen saír de Callobre tiña contactos en todas as esquinas do planeta e ata a súa casa de Pousada comeza a chegar algúns dos artífices da reconstrución do nacionalismo que andan a recoller os restos do naufraxio. Este é o caso do mentor do grupo Brais Pinto de Madrid, o seu grande amigo Ben Cho Shei, ou o caso dun dos fundadores da UPG, Luís Souto.
     En marzo de 1957 é nomeado membro da Real Academia Galega a proposta do presidente, Sebastián Martínez Risco, Leandro Carré Alvarellos e Manuel Banet Fontenla. Mario Blanco é quen lle leva a noticia. Nese momento estaba podando na viña.
     Enriba da escada, mentres degolaba as pugas, algúns días erguía a vista e contemplaba ao lonxe unha vila que medraba entre unhas brétemas que facían variar os matices das sombras deste escenario onde tivo lugar algunhas das traxedias e comedias locais e nacionais nas que tivo un papel relevante. Alí foi o último mitin dun Castelao que morrera no exilio lonxe da terra pola que loitara; as mobilizacións labregas que un día puxera contra as cordas a Riestra ao empuxe do verbo incendiario dun Basilio Álvarez que faleceu en EEUU no esquecemento e na penuria; alí naceron xornais que tanta sona tiveron por toda Galiza e mesmo pola diáspora como "El Emigrado"; alí púxose en escena representacións teatrais como a Carta da Habana que escribira en solidariedade co pobo cubano e dignificación do idioma galego como tamén as actuación do coro "Airiños d´a Ulla"; esa cidade espectral que as veces emerxe das brumas foi o foro de grandes debates políticos e sociais.... ¿Que queda de todo isto? —pensa mentres tece a enramada e arromba as follas que non deixan chegar o sol aos acios— ¿De que valeu toda unha vida?. Volve baixar a vista, e ata unha das ramas da vide que parece que quere esquerdar un pouco. Non se lle pode deixar medrar atravesada porque logo non hai maneira de volver as pólas ao sitio.
     A viña..., sempre preguntaba pola viña cando estaba prostrado na cama. Os seus achegados ocultáballen que unha estrada a levara por diante. Unha vez que a súa obra As aventuras de Alberte Quiñoi fora amputada para poder ser presentable diante do réxime e publicarse despois de 30 anos de agardar na artesa, xa que tivo que aceptar finalmente esta mutilación no seu leito de morte a cambio de conseguir vela publicada, se ben a edición ía chegar tarde. A súa familia non lle daba conta da sorte da vide por aforrarlle a dor de saber que estaba sepultada baixo o asfalto a última das cepadas que enxertou para que a Terra expresase os seus sentimentos e amosase a súa autenticade, beleza e gratitude; alimentando as mans que lle deron forma e proporcionándolle sentido a vida dun labrego que despois de tanto sementar non puido ao fin gozar da debida colleita.
     Un 12 de abril de 1972 co obxectivo de poder estar ataviado e listo para o 14 celebrar o día da República coincidindo co seu enterro, García Barros acorda que "... ao fin hai que se ir", e vaise.