Visualizar obra

     A Terra Chá, xeograficamente, fórmana unha ducia de concellos ou parte deles. Trátase dunhas terras visitadas polo vento cántabro, de ceos grises, habitadas por pequenas lagoas, cruzadas por mil ríos, sendo o principal o Pai Miño, caudal e poderoso. Era unha bisbarra eminentemente labrega, moi centeeira, con grandes extensións de monte raso. Abundan, nas beiras dos ríos e nas lamas, os abeneiros, salgueiros e abidueiras. Debido ao actual abandono da agricultura, a Terra Chá converteuse nunha xigantesca mancha verde, na que medran toxos, xestas e codesos que rebentan en poderosos amarelos nas floridas primaveras: un mato mesto que mudou a paisaxe tradicional.
     Don Ramón Otero Pedrayo, Antonio Fraguas, Evaristo Correa Calderón, Antonio Peña Novo, Álvaro Cunqueiro, Ánxel Fole e Francisco Río Barja, entre outros moitos, teñen escrito fermosas páxinas que tratan da Terra Chá e de diversos temas chairegos.
     Don Ramón Otero Pedrayo foi, sen dúbida, o grande, lúcido, apaixonado teórico e intérprete da nosa paisaxe. Entre nós hai un antes e un despois de Otero Pedrayo no xeito de entender e sentir a paisaxe. O tema levaríanos moi lonxe, razón pola que nos atemos ao dito por Ánxel Fole, outro dos grandes parciais verbo da paisaxe:

Un non se decata ben cando a paisaxe empeza a ser pra ún un engado, un fei tizo. A paisaxe vese, mais tamén óucese, escóitase. Decimos que se sinte. Inque a ningún labrego lle sentimos decire a voz 'paisaxe'. Este sentimento vai sempre no fondo da i alma.
     Na fala e na música popular galega refréxase iste sentimento da paisaxe.
     Se a paisaxe galega non fora como é, a fala galega non sería asina. Tampouco o sería a música do noso povo. A paisaxe é unha 'efusión' que se mete na i alma sin saber como nin por que. Iste sentimento é unha gracia da nosa sensibilidade. Case sempre melancólico. A contemplación dun solpor non ten precio. Sen iste sentimento da paisaxe nós non seríamos nós.
     Chega á música, á pintura, á poesía. Abrangue o ceo e tamén a terra. Ten meiguice. Anima os ríos, os boscos, as estrelas. Fainos soñar espertos.

O descubrimento da paisaxe, dende o punto de vista estético, foi unha das grandes achegas do Romanticismo. Amiel dixo que a paisaxe é un estado de alma, aseveración xa indiscutíbel. A percepción e o sentimento da paisaxe resultan ser, polo tanto, un fenómeno subxectivo. Mais, para subxectivizalo, cómpre que exista unha realidade exterior obxectiva que cada suxeito pode percibir —e percibe— conforme a súa sensibilidade. Por eso entendemos que hai tantas paisaxes como perceptores das mesmas. Cada bisbarra ten unha paisaxe obxectiva diferenciada, con frecuencia transformada pola man do home e rarisimamente para ben.
Don Ramón Otero Pedrayo, entre outras moitas, deixounos esta visión da Terra Chá:

Subindo o val do Eo, profundo e boscoso, por Meira, surxe de súpeto, tendida en grises de fume, de labranzas, de arboredas, ata o confín do horizonte a Terra Chá coa suxestión dunha aboa matriarcal cuio corazón desborda ternura. Á caída solemne da tarde a impresión é emocionante.

No ano 1955, o profesor Río Barja deixou sinalado que o silencio é unha das íntimas características da paisaxe chairega. Aínda que no ano 1980 o investigador Isaac Rielo Carballo publicou un Cancioneiro da Terra Chá, que contén máis de mil cantigas, coidamos son válidas as observacións feitas por Río Barja:

[...] a Terra Chá non é campo de canciós; aquí o silencio, case cósmico, envolve tódolos seus contornos. É verdade que o cantar agroma ás veces aquí e aló, alegrando a campía; mais non é un motivo constante e o mesmo cancioneiro popular reflicte esa falta, pois ademais de escaso é case sempre importado doutras bisbarras de Galicia.

Na actualidade, como en todo o campo galego, na Terra Chá non canta ninguén. Todo o máis, poderanse escoitar as cancións da radio e da televisión, curiosamente en inglés ou español. Concordamos, pois, co profesor Río Barja cando acrecenta:

Pero este silencio, que podemos chamar humano, atópase compenetrado e mantido por un silencio ambiental, un sentido de calma e pausa en tódolos fenómenos da Natureza. O constante rumor das abidueiras, movidas por un aire suave, e o bruído brincador dos seus mil ríos apacíguanse e amansan para non rachar o maxestuoso silencio da chá.

Este "silencio humano", tan chairego, fíxose para sempre latexo máxico nos versos de Aquilino Iglesia Alvariño:

Coma na herba noviña ou na frol da i-auga
eu quero oír o teu silencio, nena.

Ou aínda:

Lentitude nos seus ritmos, silencio no ambiente, un tono gris, lixeiramente nostálxico, e un aire de femineidade, de sinxeleza e elegancia; tais son os rasgos xerais e característicos que advirte o viaxeiro na paisaxe da Terra Chá.

     Eso é: trátase dunha paisaxe delicadamente feminina e mesmo maternal que nos marabilla e acolle amorosamente. Estamos moi lonxe das gándaras bergantiñás de Eduardo Pondal ou do Courel dos tesos cumes de Novoneyra.

     Na Terra Chá naceron moitos e bos poetas. E seguen nacendo. Debido á limitación deste traballo, que só nos permite enunciar o tema que tratamos, unicamente nos referiremos a poetas que xa non están entre nós e son argumento de eternidade. Dóenos excluír a Darío Xohán Cabana e, maiormente, a Miguel Anxo Fernán-Vello, que, a xulgar por algúns poemas seus publicados ultimamente, estanos a descubrir unha Terra Chá insólita e transcendente.
     Ninguén dubida que a Terra Chá é unha patria poética. Moitos dos seus poetas —entre eles, dos máis importantes e significativos, Xosé Crecente Vega, Aquilino Iglesia Alvariño e Xosé María Díaz Castro— estudiaron no Seminario Diocesano de Santa Catalina de Mondoñedo, onde adquiriron unha gran formación clásica e as esencias máis puras e fondas da latinidade. Eles trouxeron á poesía galega o engado das églogas virxilianas, o equilibrio horaciano, as escuridades das noites de Ovidio no afastado Punto Euxino e a saudade melancólica dos elexíacos. Para nós, os ritmos da paisaxe chairega son os mesmos que os dos hendecasílabos de Aquilino Iglesia Alvariño, música aprendida nos hexámetros de Virxilio.
     Levamos anos sostendo que hai unha "Escola poética da Terra Chá", con personalidade propia; e, dentro dela, perfílase nidiamente a que chamamos "Subescola poética vilalbesa", á que pertencen, ademais doutros poetas menores, Xosé María Chao Ledo (1844-1894), Manuel Mato Vizoso (1846-1909), Antonio García Hermida (1885-1939), Carmen Prieto Rouco (1901-1977) e Xosé Luís García Mato (1924-1980). Sempre tivemos unha irreprimíbel simpatía polos poetas vilalbeses. Mais só nos podemos referir a dous: Xosé Luís García Mato e Xosé María Chao Ledo. Polos seus versos circulan toda clase de ven tos. O máis poderoso é o que vén do Cantábrico bruador, do que Xosé Luís García Mato nos dá noticia exacta:

Pola Terra Chá longal
o vento a zoar
mete medo.
O vento...
enchendo a Terra Chá
do bruar do mar...
........
Como un can doente
a roe-la Chaira
de lexos ven o vento
do mar.
A Chaira arrepiada
enconícase
co medo
e vóltase máis chá.

Sabemos que a voz da Terra Chá é o vento, o que nos semella moito saber. Aínda hai máis. Nun inesquecíbel poema, Aquilino Iglesia Alvariño deixounos esta noticia marabillosa:

...Nos curros de Aldoar
durmiu esta noite o vento coa Oreade.

Os seus bicos sabían a queirogas,
a rosadas e xestas do Valiño
con froles e niños de xemexeme.

Traiguía nas súas maus un sono ledo
de aloumiñar centeos e liñeiras.

A Oreade (¿non estará neste nome a orixe do verbo "orear"?), unha das ninfas gregas —concretamente dos montes— e Aldoar, un pequeno lugar da parroquia natal de Iglesia Alvariño. A Oreade, dicimos, para durmir co vento chairego traía, como inestimábel ofrenda "un sono ledo / de aloumiñar centeos e liñeiras". ¿Cabe meirande e máis fermosa humanización da paisaxe?
Temos que volver de novo a Vilalba para escoitar como o vento, nas árbores, canta nos poemas de Chao Ledo, maiormente no titulado "A volta da primaveira" (os chairegos en particular e os lugueses en xeral dicimos "primaveira"), subtitulado polo seu autor como "imitación de Ovidio". Son vintecatro versos que abondan para consagrar a un poeta. Para nós é dos máis fermosos poemas —senón o máis— da "Subescola poética vilalbesa":

O brando Favonio xa sopra na veiga.
O merlo asubía fervendo de amor.
A doce ruliña xa brúa na chousa.
Xa atruta nos soutos o cuco traidor.

Os nenos xa collen as lilas i as maias
na veira do río, no monte, no val.
Xardís son as veigas i os altos penedos.
Xardín delicioso volveuse o toxal.

A cabra relouca nas brañas pacendo
ó doce da abella monótono son...
Roseiras, ourego, perfumes, cantares.
¡Que Dios te bendiga garrida estación!

O noso labrego sorrindo ademira
os agros inmensos que veñen e van;
os agros inmensos que chucha Favonio,
os agros inmensos i as combas que fan.

Ei, Musa, desperta, ruliña graciosa.
Pasaron as neves, Abril xa chegou.
Na beira do río pulsémola lira,
as maias xa bailan; xa o merlo cantou.

Cantémolas veigas, cantémolos montes,
cantémolos ríos e as voltas que fan;
cantémolos agros, ruliña graciosa,
os agros inmensos que veñen e van.

     Se non nos trabucamos, o poema está formado por hendecasílabos, o ritmo propio e que mellor lle acae á Terra Chá, nos que foi mestre Aquilino Iglesia Alvariño.
     Como se sabe, Favonio é un vento do poñente, suave e moi agradábel. Favonio, voz e ordenador de paisaxes, fai o milagre: que asubíe o merlo todo amor, que se queixe a rula e que mesmo o cuco traidor musicalice os soutos, mentres os rapaces apañan lilas na ribeira, no monte e no val. As cabras pacen e reloucan polas brañas escoitando o rombar das abellas. O labrego, sorrindo, participa nesta inmensa alegría, mentres admira, pasmado, as grandes centeeiras, unha lembranza xa, quizais desaparecidas para sempre. O poeta acada, a forza de repeticións —tal unha breve ladaíña— unhas impresionantísimas imaxes de enorme plasticidade visual e sentimental: "os agros inmensos que veñen e van, / os agros inmensos que chucha Favonio, / os agros inmensos i as combas que fan".
     Os agros ondeando, facendo combas como as marabillosas ondas dun mar de verde, un gozo para os nosos ollos e un ritmo máxico para a nosa intimidade. Estamos nunha paisaxe iluminada, como dicía José María Castroviejo, na que as veigas e os penedos se fan xardín. E tamén: "Xardín delicioso volveuse o toxal", visión que pasará á poesía de Noriega Varela que, na época da súa estadía na Graña de Vilarente, frecuentaba Vilalba tendo grande amizade, entre outros, con García Hermida e Carmen Prieto Rouco, á que lle dedicou o soneto titulado "Primavera". Na composición "As froliñas dos toxos", de Noriega Varela, atopamos estes versos:

¡Nin rosiñas brancas, nin claveles roxos!
Eu venero as froliñas dos toxos.

Dos toxales as tenues froliñas
que sorríen, a medo, entre espiñas.

.........
¡Oh do ermo preciado tesouro:
as froliñas dos toxos son de ouro!

    Podemos concluír dicindo que os poetas vilalbeses transmitíronnos a visión e o sentimento da paisaxe da Terra Chá con fidelidade, transformada —fermoseada— poIa palabra poética. Xa Antonio Machado nos ensinou que ás palabras de amor lles sentaba ben algo de esaxeración.
     Con todo, nos poetas vilalbeses, o paisaxismo non é o máis significativo da súa obra. A súa creación poética pódese caracterizar como: conservadora, bilingüe, localista e costumista (moitos dos seus versos son poemas de circunstancias); o seu medio de comunicación foi a prensa vilalbesa e, na maioría dos casos, os seus versos publicáronse con formato de libro postumamente.

     Os grandes poetas da Terra Chá que forman unha triloxía máxica son: Xosé Crecente Vega (1896-1948), Aquilino Iglesia Alvariño (1909-1961) e Xosé María Díaz Castro (1914-1990).
     Crecente Vega foi, ao longo de moitos anos, o autor dun só libro: Codeseira, publicado no ano 1933 cando en Galicia estaban as vangardas en plena fervenza. Codeseira, na época, foi considerado polos mozos como un libro vello, e mesmo anacrónico. Gracias ao magnífico traballo de Ricardo Polín e Luz María Durán, A poesía de Codeseira (edición crítica e estudo), galardoado co XI Premio literario Ánxel Fole, a poesía crecentiana comezou a ocupar o posto ao que ten dereito no panorama da lírica galega. Ricardo Polín, despois dun inxente e difícil traballo, clasificou e estudiou a obra, ata o de agora inédita, de Crecente Vega, que completa e enriquece notabelmente o coñecemento do poeta.
     Crecente Vega deixounos unha poesía rica e apaixonante, de temática rural, mais non ruralista, que se identifica co vivir labrego da súa bisbarra nativa. É unha poesía que, malia a ser sinxela, non é nada simple e nela reflíctese a experiencia e a asimilación dunha cultura moi anterga.
     Ánxel Fole, un apaixonado, devoto e emocionado lector de poesía, nun artigo publicado o 21 de novembro de 1958, en El Progreso, de Lugo, titulado "Terra Chá... e ben trovada", escribiu estes acertados xuízos referidos a Crecente Vega:

Era un poeta sinxelo e verdadeiro, un inspirado cantor de cousas elementais. Sin escuela, sin 'ismos', sin moda. Nada novedoso. Canta naturalmente como os paxaros. Sinte necesidade de cantar no grave e melodioso galego dos seus eidos nativos [...].
Cantor do campo, da terra e das cousas máis que da paisaxe. Porque a paisaxe require máis complicación: a 'sabia' pincelada, a descripción, a metáfora. A poesía da paisaxe, como a sua literatura, é madurez persoal e histórica. Unha poesía labrega non é nunca cabalmente paisaxística.

     Coidamos que é así. De todos os xeitos, a publicación dos inéditos crecentianos abre uns horizontes sorprendentes e amplísimos para a comprensión total da súa obra poética.
     Os elementos paisaxísticos que atopamos en Codeseira están referidos á "codeseira" —é dicir, ao eido dedicado a codesos— que lle dá título ao primeiro poema e ao libro. A codeseira está xemendo nun ermo desamparado chamado a Folgueira. A personificación da codeseira é moi completa: ten brazos e pelo, recende a bravío e padece coa friaxe. O poeta evoca esta codeseira porque nela alindou o gando. Se non fose por esa circunstancia, ¿estaría nos versos crecentianos? Para Crecente Vega a terra vale polo que ten de utilitario: recoller moito millo, trigo, patacas e herba para manter ben a facenda.
     Quizais as referencias paisaxísticas concretas que atopamos en Codeseira sexan o soneto "Anoitecer" e as composicións tituladas "Chorimas" —con claros antecedentes en Noriega Varela— e "Cantar do vento lixeiro", anque non son as únicas.
     O profesor Río Barja baséase nos versos crecentianos para ilustrarnos sobre a lentitude dos ritmos chairegos:

Esta lentitude da que está enchoupada a Terra Chá semella suxetar e canalizar tódolos factores cósmicos; o vento sempre presente na chá ou a choiva, constante e implacable, resólvense sin agresividade nun monótono fluír, que apreixan con frecuencia os seus poetas. Así se expresa Crecente Vega, o delicado poeta da Chaira:

—A min práceme a rosada
porque refresca a campía.
—E a min porque cai amodo
sin abanar as herbiñas.

—A min práceme o ventiño
porque as follas fai cantar.
—E a min porque as acariña
cáseque sin lles tocar.

Esta calma de tódolos seus ritmos está agudizada co pasmo case místico do silencio.

E volvemos a Ánxel Fole, un dos máis entusiastas lectores que tivo Crecente. Ánxel Fole opinou que a poesía crecentiana ten son de frauta de buxo e que lembra o canto monótono, teimudo, do grilo na codeseira.
Non podemos escribir o nome de Aquilino Iglesia Alvariño sen emoción. Foi o noso mestre e xeneroso amigo o mesmo que Xosé María Díaz Castro. Para nós Aquilino é o gran cantor e intérprete das paisaxes chairegas que tan emocionadamente contemplou dende o seu Seivane natal, nas brañas de Abadín dende as que se divisa toda a Terra Chá. Non cabe dúbida de que se sentía chairego. Velaquí o seu claro e fermoso testemuño:

E o río todo calmo e todo verde,
todo cheo de oucas e de bidos
brancos e tremelosos. E o calado
medrar do fume calmo das lareiras
da Terra Chá nativa, entre os vilares.

A afirmación non pode ser máis clara e rotunda: "a Terra Chá nativa". Os topónimos chairegos esmaltan como alfaias os seus poemas. Así:

Nas pradelas de Outeiro viras roseiras de auga.
Gurgullaba o silencio por cen toupeiras craras.
Ai o sol polas veigas
con froles amarelas!

Estamos en Santa María de Outeiro, na parroquia natal de Crecente Vega. Só nesas pradelas máxicas e miñotas pode gurgullar o silencio. ¿Onde senón? O silencio e as flores amarelas de veigas e pradelas, e as do mesmo sol. ¿Hai flor máis amarela que unha raiola de sol caendo en prados e lameiros? Mentres:

Nas veigas de Moimenta os poltros novos
correrán entre a herba e o restroballo
das froles que lles chegan ó fuciño.

     E no medio dos trigos —¡ouh milagre!— nacerán brazados de cantares.
     Aquilino Iglesia Alvariño é un poeta moi completo. A paisaxe, con ser importante na súa poesía, é só un dos elementos que a conforman. Todo o apartado de Cómaros verdes titulado "Cabrifollos e oucas" resulta ser o tratado máis fondo, fermoso e fiel das paisaxes da Terra Chá. Nel está expresado todo o que cómpre dicir, e do xeito máis perfecto, das paisaxes chairegas. Para dar unha lixeirísima idea do seu contido teriamos que reproducir enteiros os poemas.
     "Os montes" é unha composición exemplar. En primavera eran de cor de rosa e recendían

[...] cando as brañas e as uces froleaban
seus grobiños trembeques e miudos.

Mais no inverno:

Agora, de verdá, son duros montes
pardos, calados, sós, case perdidos,
de xistras e de vento agallopados.

De cara a Meira a serra é doce aínda
azul de lonxanías. A do Teixo
e a do Cadebo, aló por Castro Verde,
brilan —xa case nubes— coma vidro
coa alegría da neve renovada.

..........
Ceibas por entre deles agallopan
pras caivancas de Quende e de Galgao
as greas de Xan Paz de Cadabedo.

As de Carreiras van por Samarugo,
Cabreiros, Candamil e Santaballa.

Cómpre sinalar o poder eufónico e evocador destes topónimos. E comprobar, asombrados, como con tres nomes se pode acadar un hendecasílabo tan musical, suxerente e perfecto: "Cabreiros, Candamil e Santaballa".
E o comezo da composición "Os prados":

Pola beira do Miño, ai, meu amor,
e aló pola Rigueira e Pastoriza,
que grandes son os prados entre bidos
de cabeleiras de ouro tremelosas.

Que ledo vai o río patuxando
e como se remansa e se demora
por entre os prados verdes silencioso!

A i auga é moura e case non se move
por entre as sombras de ouro da ribeira
que estremelan moi finas raioliñas.

Referíndose a este poema, Miguel González Garcés escribiu:

Nomes xeográficos, elementos e descripción moi ben feita da paisaxe, clara, xusta, limpa e con dominio da lingoaxe e do verso. Axudará a coñecer e amar a Galicia.

O poema "Abedoeiras" (tamén se chaman abidueiras, bidos, bídalos ou budios) para nós é unha marabilla que sempre nos asombra. A abedoeira é a árbore máis abundante, a máis característica da Terra Chá, a que mellor define a súa paisaxe. Este poema de Aquilino ten o seu antecedente inmediato no fermoso soneto de Noriega Varela "Ora é unha abedoeira..." que comeza así:

Trocouse en arboriño (foi noutrora)
e aparece nos ermos orballada,
porque gusta das lágrimas da aurora,
xoiñas fulgurantes...

A isolada

ora é unha abedoeira, mais xa fora
Ninfa, tal vez, ou Princesiña, Fada
ou a Meiga mais linda e argalladora
que inquietou ós brañegos de Labrada.

Comentando a composición "Abedoeiras", un crítico afirmou:

A prosopopeia desrealiza. A descripción moi fermosa en endecasílabos. Quizais cheguen mais a nós as abedoeiras, e a súa beleza, por este poema. Non é pouco.

Pemitídeme que ceda á tentación de transcribir enteiro o poema "Abedoeiras" de Aquilino:

Pastoriñas dos montes, nas caivancas,
ó longo dos regatos e nas veigas.

Nelas se esperta o vento do mencer
e espéllase o ouro nelas no solpór.
En nebra enmaruxadas, á mañá
choran bágoas sin ollos, case estrelas,
sobre a i-auga do río inda dormido.
E estremélase toda na ribeira
a súa carne de neve verdegada.

O verde das súas follas, ouro agora,
vaise despindo ó vento dos menceres.
Encoiriñas na noite, tremelantes,
son coma lúas vivas xunta ás fontes
e ó longo dos regatos de auga nova.

A súa carniña é lisa coma a seda
ou neve nova en álbore callada.

Entre elas, non amantes, irmaus foscos,
negros, barudos, laídos ameneiros,
empáranas á tarde na súa sombra.

Elas todas de luz e aire a penas,
orfiñas, nas caivancas, poI-os montes,
soñan con noites brancas de nevada
e coas lúas amigas de xaneiro.

Temos que facer referencia ao poema "No me esquezo de vós" que nos leu o propio poeta no café España, de Lugo, no ano 1949, ou quizais no 1950. Aínda levamos resoando dentro de nós a voz amiga, grave, lenta e inesquecíbel de Aquilino Iglesia Alvariño. Esta composición contén unha descrición maxistral da paisaxe chairega:

[...] no me esquezo de vós, longas ermanzas
da miña terra de uces e queirogas.

Terra pobriña, leda de muíños,
e de ríos calados, cheos de sombra,
e pontellas de laxe sobre os ríos,
onde os nenos se miran debruzados.

¡Ai, quen me dera agora, meu amore,
nesta tarde de vento e sol quebrado,
polas grandas de Silva e do Mosteiro,
aló contra San Cosme de Gondel!

¡Quen me dera en Fonfría, Ermunde e Lúa,
terras bravas que un día agallopei
nun cabalo roán de quinas brancas!

..........
¡Que ben cantan de volta da esfollada
os mozos de Duarría e de Ansemare,
na Terra Chá, lanzal de abedoeiras,
leda de ríos calmos coma sono!

Francisco Fernández del Riego fixo unha acertada e intelixente síntese do significado da paisaxe na obra de Aquilino Iglesia Alvariño:

[...] unha paisaxe que non é só a luz, ou a cor, ou a forma, ou o rumor, sinón unha unidade integradora. Todo o paisaxístico que do verso transcende, abrangue ó home, os montes, as prantas, o ceo, as augas, os animás...; pero tamén algo máis: algo inasequible, inaudible, inefable, o que é lume, esprito, gracia, que estando tras e dentro das cousas, compre sentir, intuir tan so.

Dos grandes poetas chairegos, Xosé María Díaz Castro foi sen dúbida o que menos topónimos utilizou na súa poesía. Como especificou o seu gran biógrafo e estudioso, Alfonso Blanco Torrado:

[...] a diferencia dos poetas da Chaira, case todos mais localistas neste eido [refírese á utilización de topónimos], Díaz Castro trata de abstrae-la xeografía da sua infancia nunha linguaxe mais universal.

Máis universal e tamén moito máis abstracta. Entre os topónimos usados por Díaz Castro están Porto Muíño (no río do Porto, entre o lugar de Vilariño de Os Vilares e Buriz), a Corda, Arxán, Parga, Pastoriza, Cuba... e pouco máis, se é que hai máis. Todo o contrario do que acontece con Iglesia Alvariño, tan determinante na consolidación e maduración da obra poética de Díaz Castro.
Podemos afirmar que, en Díaz Castro, a paisaxe está moi interiorizada e que se resolve nun telurismo e nun franciscanismo moi evidentes. O poema "Esmeralda" pódenos servir de exemplo:

Herba pequerrechiña
que con medo sorrís
ó sol que vai nacendo
e morrendo sen tí,
¿por que de ser pequena
te me avergonzas tí?
¡O Universo sería
mais pequeno sen tí!

Nos versos da composición "Vísperas" a personificación dunha festa —romaría do Carmio de Porto Muíño— chega a lindes insospeitados: o río está deitado como un boi remoendo, o ameneiro chora na noite e as súas bágoas fan pequenos ceos de estrelas, a festa chega ao río e pérdese bailando entre bimbios e xesteiras ata acenderse nos vidros da aldea. O ameneiro chora soñando. E acontece o prodixio:

A Virxe pasa a mau polo lombo do río...

Xosé María Díaz Castro, cunha economía expresiva maxistral e un asombroso poder de suxestión, acadou na súa obra poética unha síntese de paisaxismo, intimismo e o que podemos denominar 'telurismo cósmico', do que é un claro exemplo o breve poema "Polpa dorida":

¡Ei, terra verde e Mar de Orballo,
polpa dorida se as hai!
¡Ás túas portas perdín todo
cheiro alleo de terra ou mar
e agora, ó caer no teu colo,
oio pacer a canto hai!

     O achado poético é sorprendente: "Oio pacer a canto hai". E abonda.

     Os grandes poetas da Terra Chá pódense encadrar na corrente poética que os críticos chaman "paisaxismo humanista", que incluiría tamén a Noriega Varela. Para o profesor Méndez Ferrín:

Haberá de ser Iglesia Alvariño, que representa a pasaxe entre a xeración de 1925 e a de 1936, o que configura de xeito definitivo as liñas tópicas deste grupo de poetas de distintas xeracións (como os neotrovadorescos e mailos imaxinistas) aínda que todos eles arraizados nas sobrias e altas terras lucenses. O clímax estético da actitude poética ruralista atinguirase coa aportación de Xosé María Díaz Castro, un dos cumes da poesía galega posterior a guerra civil.

     Intentaremos, pola nosa banda, unha simplificación para rematar.
     Como coidaba Manuel de Paderna —poeta popular, profundador, alguacil de concello, cansacamiños e, malia a ter industria aberta, noso barbeiro de cámara, que diría Álvaro Cunqueiro—, simplificar case nunca é clarificar senón empobrecer. Con todo procuraremos especificar cál é, ao noso xuízo, o sentimento que neles espertaron os seus nativos eidos.
     Primeiramente, cómpre sinalarlles como antecedentes remotos a influencia da poesía latina, debido á súa estadía no seminario de Mondoñedo, no que se formaron. Resulta significativo que dous deles, Crecente Vega e Iglesia Alvariño, foran catedráticos de Latín.
     Como antecedentes próximos, é notoria na súa poesía a pegada que lles deixou Leiras Pulpeiro e, maiormente, Noriega Varela, ambos delicados e fondos poetas da paisaxe.
     Hai que salientar a extraordinaria calidade e riqueza idiomática destes poetas, a súa formación filolóxica e o seu gran dominio da forma, sen aventurarse en experimentacións vangardistas, anque incorporaron á súa poesía —Aquilino e Díaz Castro— as conquistas formais máis válidas do seu tempo.
     Xosé Crecente Vega, como ben sinalou Ánxel Fole, máis que un poeta da paisaxe foi un cantor do mundo rural. Na súa poesía, a paisaxe está xeralmente en función dos traballos e os días dos labregos.
     Aquilino Iglesia Alvariño é, por excelencia, o gran poeta da paisaxe chairega. Utilizou maxistralmente os topónimos e acadou uns poemas descritivos —incluso, como no caso de Crecente Vega, de enorme valor etnográfico— cheos de emoción e de poder evocador verdadeiramente modélicos.
     Na poesía de Xosé María Díaz Castro atopamos unha paisaxe inequivocamente chairega, interiorizada e abstracta, moi depurada, ateigada de franciscanismo e telurismo.
     Tres grandes poetas para un mundo inmenso e fermosísimo que se chama Terra Chá.
     Máis nada.
     Teño dito.

* * * * * * * * *

Permítaseme para rematar —esquecendo brevisimamente o protocolo— expresar o meu fondo pesar pola traxedia causada polo petroleiro Prestige, unha das meirandes catástrofes que "ollaron os séculos", como dixo o clásico, perfectamente evitable. E mostrar a máis absoluta solidariedade cos nosos mariñeiros, con tódolos galegos, con toda a xente, con tódolos mares e co mundo enteiro.

Non á guerra
Nunca máis

A Terra Chá: Poesía e Paisaxe
	(Texto íntegro)

A Terra Chá: Poesía e Paisaxe