Visualizar obra

Algures escribín, ou soñei que escribín, que publicar nunha lingua minoritaría é tarefa de heroes ou de ilusos. Non sei se aínda penso o mesmo. Se cadra o que agora penso (habería que llo preguntar ó meu eu máis entusista que adoita expresarse con máis liberdade) está nun camiño intermedio entre os dous adxectivos. Vou tratar de os levar polo camiño das miñas cavilacións, non sempre rectos (1).

Para comezar contaréilles unha anécdota que me aconteceu hai algo máis de seis anos, en febreiro do 1997. Foi en Bruxelas, onde teño establecida a miña residencia laboral (afastado dos amigos e as raíces, planta que vive do aire). O caso é que o escritor portugués José Saramago daba unha conferencia invitado polo un grupo de esquerdas do Parlamento Europeo. Os meus colegas portugueses, que sabían da miña querencia por Saramago avisáronme do evento e alí fun, disposto a escoitar a un mestre na arte da escrita. (daquela aínda non era Premio Nobel, aínda que o seu nome, en competición con Jorge Amado e Lobo Antunes tiña sonado para corporizar o galardón que a Academia Sueca lle debía á lingua portuguesa, nunca antes premiada). Saramago espuxo en liñas xerais a súa visión do mundo e da literatura, non por coñecida menos interesante de escoitar de primeira mán. No debate, que foi animado e curto (como sempre que un ten diante un personaxe que lle ineteresa), atrevínme cunha pregunta entre inocente e cargada de intención. A cuestión foi tal que así: "Eu son un escritor galego, e como tal escollín escribir en galego, a língua do meu pobo. Vostede dixo na súa intervención que o obxectivo dun escritor ten que sen acadar o máximo de público posible, para poder cambia-lo mundo, con dignidade na arte, pero sen renunciar a escribir para todo o mundo. ¿Non haxa unha contradicción entre escribir nunha língua minoritaria e chegar a un máximo de lectores? O consello que lle pido é que me diga se, o seu parecer, debo seguir escribindo en galego".
A resposta do insigne escritor con rostro de tartaruga aristotélica soprendeume un pouco, aínda que de saber eu da súa intransixencia centralista, se cadra non lle la tería formulado. Saramago díxome que "na Península Ibérica existían dúas linguas literarias, o portugués de Portugal e o español que correspondería ó que non é Portugal. Que si quería ser escritor de verdade, xa que logo, tiña que escribir en español, pois eu era galego, certamente, pero español na fin, e que o de escribir en galego sería para min sempre unha frustración".
A resposta dóume que pensar, como non podería ser doutra maneira, pero aquí sigo escribindo na lingua proletaria do meu pobo, a que falo porque si, porque me gusta, como diría en atinado poema combativo Celso Emilio Ferreiro. Eu regaleille un exemplar do meu "O Paso do Noroeste (2)", convenientemente adicado e que con toda seguridade el no ía ler nunca, e el asinoume un exemplar de "Ensaio sobre a Cegueira (3)", que eu lera con delectación, coa seguinte adicatoria: "Dun galego do sur a un portugués do norte", que non se correspondía, aparentemente, co seu discurso centralista e que abría unha porta a esperanza. Eu era, para él un portugués do norte. As contradicións, como diría Cortázar, o fuel das nosas vidas.

Hai días, no pousadoiro de ideas que é o cuarto de baño, mentres me esforzaba en artes do menos reputado, comecei follear un libro de Vikram Chandra (4), un escritor hindú relativamente coñecido e que escribe, como moitos outros do seu paí (5), directamente en inglés. A historia non por ter resonancias de coñecida é menos interesante.
Resumiréina como segue: "Os deuses da poesía e da morte baixan a unha casa na India na procura da alma dun mono ferido. Chegan a un acordo: o mono debe contar unha historia e se mantén entretida á súa audiencia, debe vivir. O resultado é un mosaico de historias tradicionais indias e de historias modernas, que engancha coa tradición como xa descubrirían de contado de "As mil e unha noites", nunha celebración da arte de contar.
Isto vai ben para comentar dúas cousas. En primeiro lugar para refuta-la idea de que un escritor, por ter nacido nun lugar determinado, deba de restrinxir a súa actividade creativa a unha lingua única. O natural é que así o faga por proximidade léxica, por referentes, por facilidade mesmo, pero ninguén lle pode negar a un artista (e os escritores o son) a posibilidade de utilizar diferentes rexistros linguísticos, mesmo diferentes normativas ou ningunha (6). A segunda é a de que xa todo está escrito ca variante engadida de que os modelos importados non teñen lugar na literatura dun país. É verdade que esta novela se asemella na superficie (na idea central, non no fío argumental nin no desenvolvemento) ás "Mil e unha noites", pero a similitude remata aí. As historias da tradición da India do século XIX mestúranse na pluma de Chandra con historias do New York máis actual sen que haxa faia nin ruptura que provoque un terremoto ou unha desgracia elemental.

III

O terceiro escritor do que lles quero falar é Christian Garcin, que escribiu unha novela preciosa desde o meu punto de vista chamada "Le vol du pigeon voyageur" (7). Non lles vou contar a trama da novela, pero si o punto de partida. Trátase dun escritor que se gaña a vida como xornalista eque toma dúas decisións para marcar un antes e un despois na súa vida.
A primeira decisión é non escribir máis (non participar desa inflacción ridícula, sostén) xa que ten a mesma idade que tiña Kafka cando morreu e non ten producido nada digno de ser recordado. É necesario saber renunciar a tempo para non acumular frustracións, argumenta. A segunda decisión ten que ver coas viaxes. No fondo non sirven para nada, explica, nunca se transporta nada que non sexa un mesmo, cos seus problemas e as súas imperfeccións, coas súas angustias e contradiccións.
Por suposto como é ben un escritor, vai ter que viaxar malia a súa resolución e vai ter que escribir, contradecindo a súa meditada e reactiva resolución. Cando un é scritor o é para sempre, posuído dunha pulsión que lle impide parar (8).
Contradicción pois entre ser escritor e deixar de escribir, ser escritor de viaxes e deixar de viaxar, tomar unha decisión, se cadra lóxica, e confrontarse coa realidade, a de ser escritor malia as censuras ou a ausencia de éxito comercial.

Anotei, na fin, tres contadiccións, que lles resumo: A primeira a de escribir nunha lingua minoritaria, cando o obxectivo do que publica (non necesariamente do que escribe) é facer da escrita a súa profesión, ou sexa a súa fonte de ingresos (9). A segunda é a de escribir o xa escrito ou utilizando modelos (e no último estremo rexistros linguísticos) importados, cando a ortodoxia falaría de non mover unha coma da tradición e dos clásicos. A terceira, na fin, é a da esencia mesma do escritor vocacional, que é un artista e ensaia formas e modos, rexistros e posibilidades, confrontándose acotío coa censura ou a frustración de non poder vivir dignamente do seu labor. Estas tres contradiccións, e disimulen a simplificación do pensamento de Marcuse, centránse nunha única, a contradicción entre a realidade e o desexo. A realidade é un país debastado por la aculturación propiciada polo poder, que, de sempre, prefire animais sumisos, pola uniformización baseada na estupidez televisiva, polo desarme ético dunha sociedade onde todo vale e os máis listos son os que máis rouban, unha sociedade políticamente incongruente que mantén no poder a quen destrúe a súa esencia, a quen a humilla e aferrolla coartándolle a liberdade de elección, a liberdade de ser el propio. O desexo é precisamente o contrario o dun país normalizado, onde falar e escribir en galego non sexa reprimido, onde a liberdade se poida exercer sen ter medo de que o fillo ou o irmán ou o amigo perdan o posto de traballo, onde non gobernen os népotas de sempre que teñen á sociedade secuestrada, onde nos escaparates dad librerías dun país bilingüe non haxa exclusivamente libros na lingua do imperio, na lingua do poder. O desexo tamén é poder escribir sen que lle digan a un sobre que ten que e scribir e sobre o que non, o que pode dicir e o que ten que calar. En resumo, a realidade é a ausencia de liberdade e o descrédito dos escritores (10) e o desexo e a liberdade de criación e o respecto ó noso traballo.
Para ir rematando dicirlles que mentres sigamos escribindo, malia a crise de que se fala, de lectores e de ventas, da lingua mesma que din esmorece no desuso, a ilusión vai pervivir. Seguiremos vivindo e escribindo. Mil e unha noite seguiremos argallando historias. E mentres escribamos e contemos, recitemos ou salmodiemos un mantra, seremos. Así o saben, o Antón e o Xurxo, Ramón e Carme, Xelis e Luisa, Xavier e Maria, Carlos e Lupe, Manuel e Gonzalo, Luis e Marga, o Suso e o Fran, Anxo e María Xosé, Alfredo e Xosé Luis, Marilar e Bieito, Salvador e Luz, Miguel Anxo e Arturo, mais Xavieres e Xurxos, e Manolos, e Luises, e Marías, e Xosés, Antóns, e Xosé Carlos, e os que no tinteiro quedan, que non son poucos nin menores, pois heroes e non ilusos son ofrecéndonos o mellor de si mesmos sen avaricias nin ruindades, ensarillando historias e poemas, anécdotas e artículos, ensaios grandes e pequenos, diálogos e aforismos, para seguirmos vivos, para seguir celebrando a nosa diferencia, o noso dereito a existir, a perpetua-la nosa lingua, que cada día reverdece nas pantallas dos seus ordenadores, que inventan palabras, que acuñan expresións, que argallan historias, que, como o gran poeta chinés Li Po se submerxen no auga para atrapar o reflexo da lúa, que non resisten senón que son, e merecen, acrediten, mellor sorte e maior recoñecemento, máis liberdade nas súas opcións e menos directrices dos sabios oficiais, que queren ordear e mandar o que se ha escribir e o que non, como temos que evolucionar e como non (11), que de todo se escandalizan, dunha coma mudada nas escrituras sagradas ou dunha verba reinventada, dun verbo que dín barbárico ou dunha trama que sosteñen que non entronca coa tradición (¿Qué tradición?)
As intuicións fundamentais non teñen fronteiras nin modelos ríxidos, e do mesmo xeito que nas ensinazas do Tao están Pascal e Parménides, Heráclito e Juan de la Cruz, na literatura galegas están o Decamerón e o Libro das Partidas, os Haikus de Basho e as rubaiyatas persas, Orlando Furioso e as novelas de Paul Auster, Octavio Paz e o seu Mono gramático, o Rinoceronte de Ionesco e o Estranxeiro de Camus, Dante e Passolini, Kafka e Ovidio, Borges e os labirintos, Cortázar e o jazz, As mil e unha noites e o Ensaio sobre a Cegueira (a miña, a dos outros, a de todos).
Teñen medo, eses santóns, e por iso falan e non paran de falar da maldade inherente do que chaman modelos importados, ou da rachadura coa tradición, de encher ócos (¡Que disparate!) temáticos na épica do país que eles queren e non existe, da necesidade do regreso ó ruralismo máis trasnoitado, a un mundo que xa non existe senón nas súsa lembranzas de perdedores revanchistas, de modelos pautados e canónicos, e, na fin, como diría Nietzsche, que non é o meu favorito, pero ás veces ten ata gracia, de tanto pensar no pasado van acabar camiñando cara atrás, como falsamente se dí dos cangarexos (12), que de sempre se moveron lateralmente.
Como remate unha frase que me entusiasmou no libro de Garcin, que seriamente recomendo, "Il faut parfois ne pas trop en savoir pour atteindre le but recherché. Soyez sûr que si l'on enseignat la géographie au pigeon voyageur, il n'atteindrait jamais sa destination" (13)

Bruxelas, Agosto 2002

(1) "Mais méfiez-vous des enchaînements logiques. Il faut parfois savoir rompre la chaîne des causalités"
(2) Xavier Queipo, "O Paso do Noroeste", Ed. Sotelo Blanco S.L., Santiago de Compostela, 1996.
(3) José Saramago, "Ensaio sobre a cegueira",Ed. Caminho, Lisboa 1995.
(4) Vikram Chandra, "Red Earth and Pouring Rain", Ed faber and faber, London 2000. Hai unha ediciónanterior do 1995, pero esta é a que eu lín.
(5) O caso, mutatis mutandis, sería semellante ós escritores galegos que escriben en castelán, en inglés ou noutras linguas maioritarias, e que non deixan de merecer por iso o meu respecto como creadores.
(6) Neste sentido, Roland Barthes escribía no seu ensaio seminal "Le plaisir du texte": Alors le vieux mythe biblique se retourne, la confusion des langues n'est plus une punition, le sujet accède à la jouissance par la cohabitacion des langages, qui travaillent côte à côte: le texte de plaisir, c'est Babel heureuse.
(7) Christian Garcin, "Le vol du pygeon voyageur", Ed. Gallimard, Paris, 2000.
(8) O autor coñece perfectamente os casos de Salinger e Rulfo e non cre que deixaran de escribir. Outra cousa é que non coñezamos máis textos seus que os publicados, porque os destruiran, os gardasen ou nunca os desen ó prelo. O autor sostén que Salinger e Rulfo escriben cando soñan, mesmo mortos.
(9) O escritor que lles diga o contrario minte. Ninguén, que eu saiba, publica para que non se vendan os seus libros, para lle facer unha putada ó editor, que non saberá como se desfacer daquel morto de centos de exemplares sen vender.
(10) Hai necesidade de que a xente saiba que o noso traballo é digno e mal pago e hai necesidade tamén que saiban que como todo creador necesitamos satisfaccións para non tira-la toalla. Hai necesidade de que o saiban.
(11) Sempre foi así, em tódalas culturas maioritarias e minoritarias, imperiales e colonizadas, pretéritas e actuais, por sorte o poder intemporal da creación é máis forte que o poder temporal dos académicos, que se pasan a vida estudiando cadáveres.
(12) O normativo é cangrexos, pero hoxe teño o día de dicir cangarexos, porque me sae de dentro dicir cangarexos.
(13) Opinar é sempre perigoso, e opinar neste pequeño país sen estado onde cadaquén ten establecido o seu pequeño reino de Taifas, o seu minúsculo círculo de poder, é máis perigoso todavía. Non opinar, agochar a cabeza e dicir que si a todo é máis perigoso aínda ¿nonsí?. Comprenderán que pouco podo esperar dun país que me obrigou a emigrar unha vez e me regurxitou outra. Comprenderán que siga voando (opinando) aínda que non me ensinaran xeografía (teoría literaria).