[p. 14]
Con esta definición H. Béjoint aproxímase ó
que ó longo deste estudio se denomina discurso lexicográfico: un
sistema institucionalizado de normas de comportamento coas que funciona
o ámbito social constituído polo conxunto de actividades identificadas
e exploradas no citado Wörterbücher. Ein internationales Handbuch
zur Lexikographie. H. Béjoint insiste, con razón, na complexidade
deste fenómeno e nas dificultades da súa análise e chama a atención
sobre as variables e factores que poden condicionar o funcionamento do
ámbito lexicográfico propiamente dito. Sen embargo, o concepto de
discurso lexicográfico pretende ir un pouco máis alá, ó incorporar
ou interiorizar as variables que para aquel figuran só como telón de
fondo contextualizador, é dicir, como determinantes na elección dos
comportamentos lexicográficos (por exemplo, a predilección por un tipo
específico de diccionarios), pero que, en última instancia, son
exteriores á lóxica mesma do discurso lexicográfico. O mesmo H.
Béjoint recoñece nun momento da súa exposición o peso determinante
da lóxica autónoma da lexicografía, que condiciona (filtra) os
materiais sociolingüísticos e culturais por ela utilizados, porque, se
ben é certo que a ideoloxía dominante dunha sociedade "amósase
en determinados aspectos da macroestructura e da microestructura,
particularmente na selección das palabras, nas definicións e nos
exemplos escollidos", non o é menos que entre a sociedade e o
observador interponse o filtro da lexis e o filtro do diccionario
(124nota29). O concepto de paisaxe lexicográfica é, pois, dunha
innegable utilidade, sobre todo porque, en correlación coa perspectiva
discursivista sina-
[p. 15]
lada, demanda unha revisión das concepcións tradicionais da lexicografía, ó incorporar como elementos imprescindibles deste dominio
aspectos ata agora considerados accidentais. O resultado desta nova
mirada é a imaxe dun ámbito menos reductivo e moito máis sensible ós
múltiples factores que interveñen na estructuración dos proxectos
lexicográficos dunha determinada sociedade nun período concreto da
súa historia sociocultural.
Este estudio, no que se pretende demostrar a
utilidade dalgunhas destas hipóteses na análise das citas de
autoridade literaria no DEGC, estructúrase en dúas partes ben
diferenciadas pero complementarias. Na primeira aventúranse algunhas
hipóteses de traballo sobre as condicións socioculturais do discurso
lexicográfico. Insístese, sobre todo, naquelas variables que definen o
diccionario como un instrumento privilexiado nos complexos procesos de
configuración e institucionalización dunha identidade nacional. A
segunda parte acota un terreo máis específico: o DEGC; nela proponse
unha análise dos múltiples e complexos mecanismos utilizados por ER na
selección de autores e textos para lexitimar determinadas acepcións
lexemáticas. Pero o que se lle ofrece ó lector nesta segunda parte non
é, sen máis, a plasmación dun exemplo específico das hipóteses
formuladas na primeira. A proposta, se algunha é aventurada polo autor,
vai noutra dirección: que ambas partes sexan lidas en constante (e ás
veces forzado) diálogo. Só análises posteriores, como se sinala
nalgún momento desta exposición, darán a luz necesaria á infinidade
de cuestións que aquí quedan sen responder. O autor é plenamente
consciente do carácter provisional e aberto de moitas das propostas e
análises que percorren estas páxinas.
Este proxecto naceu en circunstancias persoais
un tanto aciagas. Ás veces penso incluso que naceu para facerlle fronte
a esas circunstancias. Pero, como o mesmo Eladio, este libro tamén ten
a súa proto-historia, que resumo para guía de curiosos e mareantes.
Alá a finais dos oitenta (tempus fugit) pasou
[p. 16]
por Nova York un bo amigo, Antón Santamarina, quen despois duns días de
venatoria bibliográfica polas librerías da cidade, me veu coa
impagable noticia de que descubrira un exemplar do Diccionario
Enciclopédico Gallego-Castellano de Eladio Rodríguez González, a
un prezo moi razoable. Así foi como chegou ás miñas máns o Eladio.
E, como tantos outros libros, pasou a ese fondo de obras de referencia
que un vai acumulando e arquivando ó longo dos anos, en espera dun día
no que a curiosidade ou a necesidade nos fagan botar mal deles, e nos
sorprendan coa súa maxia, se algunha teñen. E chegou o día, dez anos
despois (!). Consultando unha entrada, atopeime cunha cita de Curros
(si, coido que foi o Curros de Aires da miña terra); e detras
dela viñeron outras. Aquelo era unha festa. Ese día boteino enteiriño pegado ó diccionario de don Eladio, alimentando (aínda
máis) unha miopía galopante. O entusiasmo foi tal que naquela mesma
data decidín interromper un proxecto no que andaba dando paus de cego
(as forzas anímicas non foran excesivamente xenerosas naquelas
semanas).
Debo confesar que ese devezo por repertoriar e
analizar o fenómeno das citas de autoridades literarias no DEGC estaba
directamente conectado cunha serie de cuestións que me estaba
formulando en relación cos procesos de constitución e
institucionalización da literatura galega dende a segunda metade do
século XIX. Naqueles meses estivera artellando, ós poucos, un proxecto
sobre as antoloxías literarias decimonónicas, no marco dun estudio
xeral sobre os mecanismos que unha cultura como a galega se ve obrigada
a utilizar para lexitimar e canonizar a súa producción literaria. Os
diccionarios de autoridades obedecían, ou así eu o vía (e vexo hoxe),
a esta mesma vontade fundacional e institucional. Non lle debería
sorprender, por tanto, ó lector que nalgúns momentos da exposición
faga referencia ás estreitas conexións entre o funcionamento
lexitimador dos diccionarios de autoridades e a intervención
canonizante das antoloxías literarias.
A miña sorpresa foi maiúscula cando un día,
xa ben metido de cheo no proxecto, outro bo amigo, Antón Figueroa,
[p. 17]
me pasa a sorprendente noticia de que a Academia escollera a Don Eladio
como persoeiro a homenaxear no Día das Letras do 2001. Afortunadamente
(pensei), ás posibilidades de publicación do que eu consideraba,
naqueles iniciais momentos, un producto comercial pouco atraente, no
cada vez máis enrarezido ceo do mercado editorial galego, abríanselle
algúns claros
E a personalidade de Antón Santamarina
reapareceu tamén naqueles meses. As interrogantes íanse acumulando
(despois de todo, non podo nin siquera apropiarme da condición de
amateur nesto da lexicografía) e os meus inquéritos foron respondidos
coa xenerosidade intelectual e co sentido de honestidade e amizade que
caracteriza ó Director do ILGA. O momento non podía ser máis
propicio. Naqueles meses o amigo Antón estaba a dar remate ó seu
Diccionario de diccionarios, que viña ser o instrumento ideal para eu
poder contrastar o repertorio de citas que fora elaborando nos meses
anteriores; pero, sobre todo, permitiume acceder ós textos doutros
diccionarios galegos que hoxe son de difícil acceso. Quede, pois,
constancia aquí do inmenso agradecemento a Antón Santamarina polas
súas providenciais intervencións.
Se o diccionario é (¡debería ser!) o libro
da voz colectiva por excelencia, como se subliña ó longo deste
traballo, lóxico é pensar que nun estudio sobre un proxecto
lexicográfico como o DEGC deberían darse cita tamén moitas voces e
vontades. Xa foron mencionados dous Antóns, o Santamarina e o Figueroa;
este último, alentándome constantemente dende a outra beira do
Atlántico (que é tamén, de seguro, a do lector). Outras voces
igualmente providenciais foron as dunha parella de bos e xenerosos
amigos, Flori e Ernesto, que animaron o meu traballo, cada un dende a
súa especialidade: ela, incansable provedora de información
bibliográfica (a súa lucidez profesional é impagable); el, dende a
súa atalaia lexicográfica, matizando datos e servindo en máis dunha
ocasión de interlocutor con outras fontes (humanas e documentais).
Tamén Alex Alonso, un colaborador intelectual moi efectivo, que me per-
[p. 18]
mitiu acceder, dende a distancia, ós fondos da Penzol. A esta
polifonía de voces incorpórase cunha personalidade definida e
determinante un editor, Manolo Bragado, que se amosou dende o primeiro
momento identificado co proxecto que poñía nas súas mans.
Neste lado do Atlántico (con toda
probabilidade, o alén do lector) soaron coa insistencia que as
caracteriza, sobre todo nos momentos de cansazo, as voces que van tan
dentro de min. Son os ecos inefables de Chiña, a dona dos meus milagres,
e Maruxa e Xoana, ollos dos meus ollos. A elas, que tanto lles debo, voa
o meu pensamento cando remato este traballo, a finais de novembro do
2000, nos picoutos dos Catskills (N.Y.).
|
BVG
Atrás
