BVG     Atrás

Miñas donas e meus señores:

     Permítanme aclarar en primeiro termo o diafórico título que encabeza as miñas palabras e, de paso, os motivos da reflexión en voz alta que aquí me propoño. O destino da literatura e a literatura como destino. Diáfora, como dicía. Ou, se consenten vostedes o helenismo, antanaclase ou repetición dunha palabra con significación distinta. Porque o destino do que falo é susceptible de ser analizado dende puntos de vista diversos e conversos, uniformes e disformes, heterodoxos ou orixinados na iterada ortodoxia, a que desgraciadamente sustenta moitos dos xuízos que actualmente se verten ao redor do mundo literario. Refírome, pois, ao destino da literatura como lugar ao que se dirixe, como punto final, como propósito ou como conxunto de intencións que laten neste suceso artístico. Suceso artístico, repítoo con énfase para sinalar dende o comezo que non serei eu quen fale doutros aconteceres que pululan a carón da arte literaria, devires que dende hai anos veño denominando como pseudoliteratura ou sucedáneo literario. Intrusións propias deste mundo globalizado no que impera a mercadotecnia e a carencia de escrúpulos e onde o máis necio -ou necia-, disoluto -ou disoluta-, botarate -ou botarate, que o feminino neste substantivo carece de forma diferenciadora-, o máis torpe, apuntaba, se permite redactar ou asinar papeis tipo folio no que se pretende contar calquera tipo de peripecia vital, trama ou novelesca historia.
     O sucedáneo literario non me interesa nin sequera como fenómeno social. Non me interesa en absoluto. Nin as millonarias vendas de exemplares, nin as causas do éxito de determinadas escrituras ancoradas no tópico, na repetición esquemática, na ausencia de sorpresa e na asunción do dogma xenércio de modo aquiescente e reiterativo. Renego do sucedáneo e, confésoo, prego a diario ao meu Deus predilecto pola súa decadencia, lesión ou deterioro. A pseudoliteratura oculta nestes tempos á verdadeira literatura, velaquí o problema. Confúndense aos públicos, aos discentes, aos diletantes, vendendo como tal productos industriais que cospen, maltratan e vulneran os principios elementais sobre os que se levantou o edificio da LITERATURA. Con maiúsculas. A disciplina fundamentada na orixinalidade, nos xogos metafóricos, na riqueza lingüística, na harmonía de sons, nos pentagramas rarísimos compostos por miles e miles de palabras que lentamente van rezando as súas músicas ocultas. A literatura capaz de transformar a vida, de facela máis feliz e venturosa. Esa é a que me interesa nesta hora e desa é da que pretendo falar. Da súa dirección, do sentido que debe seguir para non extraviarse, do seu destino.
     A outra parte da conferencia permítanme a ousadía de simbolizala na miña persoa e na miña obra literaria, vocación á que fun chamado non sei por que oculta musa ou por que agachada vontade pero vocación en suma, oficio que profeso con predilección e absoluta entrega, destino, vontade que conduce e colma a miña existencia. Escritor é o meu destino, así o admito e con tal sorte me conformo. Levo anos observando a vida máis dende os libros, e dende a soidade, que dende a vida mesma. Intentando construír o meu propio universo literario lonxe do ruído das modas, da fama ou, se me apuran, dos aconteceres tanxentes co propio mundo literario, moitas veces distorsionado polos ecos exornativos, ornamentais, aos que habitualmente fago referencia: a imaxe pública dos escritores, declaracións, premios, cifras, movementos xeracionais, etc. Quero dicir que a literatura é por si mesma. Que son as novelas as que deben dar conta da súa calidade e da súa altura estética no futuro, as que articulan unha linguaxe autónoma e indómita e que serán elas, só elas, as que falen no futuro dos seus autores. Non creo que os escritores sexamos mellores ou peores pola nosa transcendencia social ou política, polos nosos credos e virtudes, polas nosas carencias humanas ou defectos. Os escritores, como tales, debemos ser referenciados única e exclusivamente na nosa obra literaria. Todo o demais resulta fatuo e inane para o mundo da arte e do tempo, único xuíz real da nosa estatura literaria.
     Asumido pois que o meu destino é a literatura querería significar nesta ocasión, miñas donas e meus señores, o sentido das palabras que dende hai tantos anos intento plasmar en forma de novelas, poemas, reflexións, sobre a páxina branca que atormentaba a Unamuno ou sobre a superficie inasible do universo que o mestre Borges lirificou para gloria e orgullo da humanidade. ¿Para que, para quen, por que escribo? Creo que non existe unha pregunta máis formulada aos que profesamos este oficio e creo tamén que a resposta que os escritores outorgamos depende máis do propio estado de ánimo -do humor, do malhumor, da momentánea paixón- que dunha meditación consecuente e inalterable. Son tantas as motivacións que laten por tras de calquera escritura literaria que argumentar unha soa causa deste oficio semella sempre insuficiente e baladí. Eu quédome, e desculpen o plaxio, coa frase sabia de Gesualdo Bufalino: Escribo para habitar o deserto, para non estar máis só e para defenderme da tentación da nada. Nunca encontrei tan sintetizados os condicionantes que rexen o destino do que lles falaba.
     Habitar o deserto, o tedio, o depauperado mundo de ocasión, liberalizado e sometido, gris, banal, repetidamente infausto. Non estar máis só: non esquezamos que por tras de cada obra repousan caladas centos, miles de horas de traballo, de optimismos e baleiros, de abismos, de desánimos, de gozos e negruras e admonicións. Para defenderme da tentación da nada ou, en palabras de Cesare Pavese, defenderme das ofensas da vida. ¿E que ofensa peor, máis deleteria, que a nada? O absurdo definido por Kafka naquel castelo que simbolizaba, penso eu, o xénero humano e as súas deshumanidades, o silencio clamoroso, a fatiga do pensamento, a inexorable circuncisión dos propósitos máis loables e meritorios para asumir a propia decadencia, o deterioro, a morte por fin. Escribo para habitar o deserto, para non estar máis só e para defenderme da tentación da nada. Escribo para sobrevivir, miñas donas e meus señores, non existe outra resposta.
     E por qué escribo. Acudirei ao tópico para formular o meu pensamento. O tópico, neste interrogante, é navegar pola memoria e encontrarme fronte ao recorrido ensaio de Jean Paul Sartre Qu'est-ce que la littérature? O pensador refutaba a función evasiva das letras e centraba o seu discurso na conciencia reveladora do ser humano. O home como descubridor das cousas, o home como elemento vertebrador, ou esencializador, da realidade. Esa esencia, sen embargo, posúe corpo e razón cando o lector a descobre e a reinterpreta. Ata aquí asumo como propia a postura sartreana. Asunción que se torna incrédula e mesmo belixerante con outros pensamentos do francés, concretados estes no quen, no receptor, no consumidor da obra literaria. Para Sartre debemos escribir para o lector contemporáneo, para o que está integrado na condición histórica que nos rodea. Serían, pois, as forzas sociais as impulsoras e mesmo recreadoras do acto literario. Non o creo. Para min a literatura parte do individuo e dos seus propios condicionantes, é un acto estrictamente individual e como tal debemos entendelo. Así o asume o propio pensador noutro dos seus ensaios, menos coñecido que o anterior e a todas luces esclarecedor, falo de Les mots, onde o filósofo pretende liberarse de erros pasados, erros que para min constitúen a cerna de Sartre, aínda que el o negue, e tamén de todo escritor de raza: a salvación pola escritura. Pero estas son palabras maiores que nos introducirían en metafísicas inestricables e que non desexo discutir neste texto. A miña intención segue sendo a mesma: revelar o para que, o por que e o quen da miña literatura. A miña, e non a de Sartre, evidentemente.
     Abandono, pois, o curso anterior e regreso a un dos meus particulares convencementos: escribir para o tempo, para a memoria. Escribir coa vista situada no perdurable e non no breve e circunciso e limitado. Non se trata de elaborar novelas acordes cos modismos imperantes ou próximas ás correcións e ás rectitudes estilísticas, senón de intentar construír un universo literario insólito, diferente e diferenciado. Son dos que opinan que a construcción dunha voz propia importa moito máis que o éxito inmediato, que o recoñecemento torrencial dos públicos, que a ocupación de planas periodísticas e espacios televisivos. Gústame a miúdo falar da literatura permanente. Os textos que redescobren novas realidades fantasías emocións entusiasmos luces poemas, cada vez que regresamos ao seu colo. Eu creo que escribo para que me volvan ler e non para que me lean. Nesa dirección situei a novelar pentaloxía que ocupou dez anos da miña existencia e, tamén, os outros textos narrativos edificados no territorio dos magos, Monterrei, esa tribo na que resido e onde corren solitarias e libres as miñas ansias de rebelde. Porque no fondo é iso e só iso o que son: un escritor incómodo coa situación que padecen actualmente as letras, confusas e confundidas no medio dun submundo no que todo parece ter valor e consideración literaria. E non é así. Négome a aceptar que todo poida servir para agrandar e acrecentar as marxes da verdadeira literatura. Creo que vivimos baixo a dictadura do simplismo (así o afirmo e así o veño repetindo, como profeta no deserto, durante toda a miña existencia de escritor), pero non debemos tirar a toalla. Non, cada vez somos máis. Seino porque escoito voces que me chegan, murmurios que anuncian tempos mellores e felices e gratos, cartas, como soliloquios, que queren romper para sempre os silencios e mordazas. Resistir, non equivocar o camiño, resistir, manterse fiel aos mestres que depositaron na nosa lingua o sabor do eterno, resistir, esa é a consigna. Evohé, evohé, aquel grito de Cortázar...
     As estéticas reinantes son as das medianías, as da banalidade, as do todo vale por ocupar un lugar nos medios de comunicación. O mundo literario converteuse nun desfile de rostros que esqueceron os máis elementais dogmas da da arte -a arte que dura, que nos define e defende, que vence ao tempo, que nos delata, que nos afirma. Ás veces creo, e escribo, que non é este o meu este tempo. Contemplando o castelo de Monterrei, inventando historias que carecen de importancia porque o único relevante son as palabras e as formas e músicas que as contan. Últimamente -cando digo <últimamente> quero dicir estes anos que nos preceden- padecín a teima de edificar unha novela que agachase melodías entre as súas páxinas, adiquei a ela esforzos e cinco anos de absoluta entrega. Falo de Os séculos da lúa: un intento de pensar o tempo, de reconstruílo a partir dunha trama aparentemente inverosímil onde os grandes temas da literatura universal estiveran presentes: o amor, a morte, o destino, o fracaso, a inmortalidade.... A novela quere ser un pentagrama onde as palabras se convirtan en notas, sonidos, que van descifrando unha inusual canción: a canción que persistise se as palabras perdesen a súa substancia ou significado. Pensaba aquela verdade de Shopenhauer: <Se o universo desaparecese, a música perduraría>. Ou aquela aínda de Paul Valéry: <A música exerce sobre nós unha soberanía superior a calquera outra arte>. A novela da que falo, Os séculos da lúa, é a maior ferida da miña carreira literaria. Considerada unha obra mestra pola crítica, elevada ao canon por algúns analistas literarios, premiada en Madrid cunha Bolsa do Ministerio de Cultura e, sen embargo, obviada absolutamente polo mundo literario galego. ¿Que facer? Resistir, resistir, resistir, velaquí o verbo. Creo ferventemente na metempsicose da arte, creo que a alma das novelas pode resucitar en calquera momento e encontrar o lector, os lectores, o mundo. Creo que, a diferencia do sucedáneo literario, a literatura verdadeira pervive, perdura, estende o seu corpo, multiplícase co tempo e vence ao invencible Goliat da mercadotecnia. Esa é a miña doutrina e a miña convicción. Por ela continúo neste destino. A literatura. O meu reino. O único que eu podo habitar. O único no que pode tomar alento a miña voz de pirata, de periférico, de disidente.
     Porque o reino da literatura, miñas donas e meus señores, afástanos do mundo. Equivócanse estes que aseveran que ao escribir un pode vivir moitas vidas. Falso. O escritor vive menos que o resto dos conxéneres. Porque o existir sempre está ao outro lado do cristal, na alameda, no parque, no bar, no asfalto, na terra, onde a xente respira de verdade, e goza, e crece, e sofre, e morre, e espera. Nós non somos os protagonistas da historia, somos os seus residuos. Os que miramos o outro lado das cousas para saber que aínda estamos vivos. Os que certificamos que a realidade e a ficción converxen unidas neste orbe miserable, neste espacio conquistado polo atroz liberalismo, pola vulgaridade, pola copia e a repetición constante. O tedio, sempre o tedio.
     En resumo, pois, escribo porque non sei facer outra cousa. Porque a literatura é o meu destino. Porque creo que a beleza é o mar que nos falta. Porque detrás do absurdo e da senrazón repousa sempre a sensibilidade, a emoción, o corazón enteiro das cousas que realmente pagan a pena: o ser humano, sempre o ser humano. Escribo para o tempo. Para os homes e mulleres que saben chorar, aínda, co mencer laranxa palpitando nos ollos. Para os infelices que buscan incansablemente a felicidade. Para os felices que só saben mirar o futuro. Para os proscritos que sosteñen as novelas como se fosen unha prolongación do seu corpo. Para os que bican as súas páxinas, e acarician a súa memoria, e falan delas, e crecen con elas, e son. Escribo para olvidar que escribo, que perdín o norte neste afán. Escribo porque son escritor, ¿que máis podo dicirlles? Talvez a sentencia categórica do meu admirado Alonso Quijano: Soy quien soy. Nese sintagma vai debuxada a miña vida. Soy quien soy. Escritor. Velaquí a definición exacta dos meus días.
     Sabido o meu destino conviría reflexionar sobre o destino da dama que marca o meu existir: ¿Onde se dirixe? ¿Resistirá ela como eu resisto? ¿Caerá aplastada pola compracencia, polo tópico, pola lasitude, pola fatiga inmensa que depositan no seu lombo os centos de declaradores profesionais que profesionalmente declaran que todo está escrito, que a orixinalidade resulta imposible, que a novela morreu? E non só a novela. Hai anos que observamos impresas as certificacións mortuorias de críticos como Foucault ou Barthes, empeñados en afirmar o óbito do autor, a desparición do individuo solitario que constrúe os seus textos lonxe do lugar común e do ruído clónico da posmodernidade. Non me agradan os tópicos e moito menos os tópicos que anulan a capacidade creadora, os dogmas que aniquilan a posibilidade de elaborar discursos literarios insólitos, asintóticos, se me permiten a expresión utilizada xa na miña O infortunio da soidade para explicar as vidas literarias, sempre curvas, ás que se aproxima a liña recta do establecido pero que nunca chega a tocala (Asíntota: liña recta que se acerca indefinidamente a unha curva facéndose tanxente a ela no infinito). Négome a pensar que non é posible un discurso literario innovador a estas alturas do partido, négome a crer que a dirección tomada pola literatura será xa por sempre inconmovible e unidireccional. O destino da literatura, probablemente, non se escribe nas listas inmediatas de éxitos senón no labor calado de autores capaces de construír o seu propio universo: persoal, profundamente literario, razoadamente estético. Autores que saben que escribir non sempre resulta fácil e agradable, que é preciso moitas veces sufrir para construír unha voz intransferible, única. ¿Quen dixo que a literatura só se escribe para agradar aos públicos, para recibir sorrisos de felicitación por facer menos tráxica a existencia dos lectores? Hai novelas que resultan gozosas moitos anos despois de seren lidas. Novelas que pousan no noso interior as súas larvas e co paso do tempo permiten a nacencia de xubilosas bolboretas que xustifican un pouco máis a eterna viaxe dunha novela. A facilidade, argumento eu a miúdo, non debe ser confundida coa felicidade, nin a simpleza coa depurada estilística, nin as formas limpas de grandes mestres coa carencia de argumentos estéticos de boa parte da actual novelística, esgotada en si mesma, tan menor, tan intranscendente.
     Non toda, por suposto. Dentro da novela actual conviven modos canónicos con elementos efémeros que han de durar o que dure a súa moda nos estantes das librerías. Autores protagonistas da historia literaria actual que, sen embargo, nada teñen que ver coa propia intrahistoria da literatura. Digo dende sempre que son os mestres os que acrecentaron o valor da miña obra literaria, que é a tradición a que me salva do tedio e a que serve para perpetrar o meu discurso, que resulta acertada a expresión patentada por Harold Bloom e que fala da angustia das influencias como forza motriz da identidade textual dos autores. Moitos anos antes argumentara tal verdade o admirado T. S. Eliot, magno crítico literario á par de agudísimo e peculiar poeta. Explicaba o mestre, no seu ensaio A tradición e o talento individual, que a obra poética aparece como incomprensible se non consideramos as súas relacións coas obras pretéritas. Esa é, ao meu ver, a gravísima carencia da literatura actual: faltan referentes de altura. O canon literario, tan movible e variable, deixou de ser alusivo na moda literaria imperante. Aparecen autores instalados nun caduco vangardismo, austero de innovacións, que presentan como autónomos e autosuficientes os seus textos. Vanagloria, petulancia, vaidade. A vangarda, na novelística contemporánea, debe acudir ao fulgor do pasado para perpetuarse na memoria e no corazón dos lectores (cando escribo o sintagma "lectores" fago referencia ao receptor libertario que transforma e interioriza a obra, evidentemente, non ao consumidor ocasional de textos de oligomercado). A vangarda novelística sitúase nun territorio que quero explicitar de modo enfático: Non á morte da novela, Non á morte do autor, Non á carencia dun destino diferente do banal, mediocre e aliterario. O destino da literatura debe agardarnos noutro lugar. O espacio onde as palabras volvan ter sentido por si mesmas, onde o goce textual estea por riba das argumentacións e tramas deliberadas, onde o ser humano vexa gravada a súa esencia e a súa existencia, non a súa proxección na difusa actualidade ou nas controversias sincrónicas do acontecer.
     Fago, pois, auténtica apoloxía do canon. E defino o canon como aquel conxunto de obras coas que debo compararme para medir a miña auténtica altura literaria. Polo tanto non está a miña obra en sincronía con este tempo, senón co destempo pródigo da memoria. E sei que non está ben vista polas modas esta postura, sei que pode parecer conservadora ou carente de risco para algún profano que a escoite e quede só na superficie dos meus xuízos. Nada máis lonxe da realidade. A ambición estética é quen sostén o meu discurso e esa ambición, seino, non casa con esta época gris que padecemos os habitadores da arte literaria. Reclámanse novelas que cumpran os requisitos que a hipotética demanda formula: claridade expositiva, diálogos cinematográficos, ortodoxia lingüística, situacións e personaxes dogmáticos, tramas mistéricas resoltas en última instancia nos tópicos do xénero (a novela de aventuras, a novela negra, a novela detectivesca, a novela que desenvolve o insulso e decimonónico dictado do plantexamento/nó/desenlace). Nada disto me interesa. É a confluencia de palabra e emoción a que dá cabida á miña obra e a que pretende marcar o destino da miña literatura (non falo aquí doutro destino). Interésanme os personaxes como símbolos da existencia, os argumentos como constancias estructurais, as situacións como debuxos dos asuntos que sempre preocuparon ao home: a morte, o amor, o absurdo, a metafísica, as ataduras do tempo, a interioridade e os seus enigmas. Velaquí a miña literatura: unha copia dos modelos universais que eu sosteño como clásicos, ese conxunto de autores e textos que tecen ao seu redor miles de círculos fructíferos e sabios, círculos que crecen co paso dos anos e que nos descobren o que só eles poden descubrir. As grandes novelas, como os grandes poemas, nunca poden explicarse. Están sempre por riba do raciocinio e da lóxica pautada dos xéneros. Nas novelas inmensas caben o teatro e as súas dramaturxias, as líricas máis vigorosas e sensibles, o ensaio filosófico e, se me apuran, a fugacidade do presente e as súas querencias. As novelas grandes aumentan a medida que os anos cobren a súa superficie, cando os mecanógrafos ou amanuenses perden o seu nome dacabalo dos títulos que os inmortalizan: Ulises por riba de Joyce, Macondo subido no cabelo ondulado de Márquez, a señorita Dalloway de Virxinia Woolf, as magnolias de Ferrín lategando os seus dedos de poeta, os sudistas de Faulkner trenzando tremendismos, o nauta de Homero, a Beatriz de Dante, as paixóns de Shakespeare, o Simbad de Cunqueiro, o don Juan de Torrente, a doña Rosa de Cela, o tempo pasado de Proust... tantos e tantos títulos, lugares, almas que depositaron a súa grandeza por riba dos respectivos autores. Velaquí o destino do que nunca se distanciou a verdadeira literatura. Este e non outro. O destino escrito nas páxinas das obras inmortais, eternas, permanentes, inmudables, erectas e orgullosas fronte ás imposicións das modas e as súas torturas.
     Malos tempos estes nos que é necesario loitar para defender as evidencias, din que dicía o comandante Guevara, arxentino e cubano, heroe e perdedor, revolucionario e mito, rebelde. Malos tempos estes nos que a verdadeira literatura ten que soportar o peso do sucedáneo literario por riba da súa pel desprotexida. Época ambigua na que as andrómenas que o sistema vende parecen pulular con absoluta impunidade, recreándose, burlándose, humillando a diario aos libros desaparecidos dos escaparates, das listas, dos suplementos. Pero non do corazón. O corazón do ser humano e o corazón da arte. Único lugar onde moran, e permanecen, e sangran, e resucitan os textos escritos dende as entrañas da literatura. A literatura que escribe a memoria, e a ambición, e o desexo de construír un mundo entre os outros mundos. Ese é o destino que eu percibo como único posible. O destino que eu quero escribir para as miñas novelas. O demais, a pesar do ruído e do éxito e das planas e inmediata atención e altas finanzas e dádivas e aplauso, pouco ten que ver coa literatura. O demais, afirmaba o príncipe Hamlet, é silencio. O silencio. A Nada que debuxou Franz Kafka e que pervive, altiva e soberbia, entre os fíos deste milenio que agoniza.


     Miñas donas e meus señores, moitas gracias.

© 2006 Biblioteca Virtual Galega