BVG Atrás |
Unha Campa na Congostra de Rebordechao |
||
|
(Texto íntegro) |
|
v2frozadoscampanacongostra.html
... porque non te sei esquecer e
levas na túa tona a miña infancia.
Román Raña
Valente era un home culto ó seu xeito, pulcro para home de monte e repousado coma a alma dos vellos e rexos carballos da aldea. Coñecía mundos sen saír do vilar, e esa é unha virtude que meu avó materno, Severino, sempre apreciou, porque tamén, dicía, aprendera máis da xente de oitenta anos que nunca saíra da súa aldea ca de urbanitas, cosmopolitas, sibaritas e outros tipos finos que inzaban polo mundo adiante a xeito de emperiquitados e baleiros personaxes de alto copete. En Valente todo era natural, inimigo do artificio. Meu avó coñeceuno sendo el moi neno, naquela súa aldeíña perdida na serra de Montouto, pola que tivera que pasar cando a miña bisavoa o levara a Bustelos por ver se a saudadora lle sandaba non sei que mal dos que antano se menciñaban cun feixiño de fiúncho, unhas ladaíñas e catro ou cinco esconxuros dos que só lle quedaban lembranzas do "lagarto, lagartón". Fora a primeira vez que vira á tía Salvadora. Valente viña sendo o vigairo de Trasdomonte, o home que representaba á pequena comunidade que vivía e traballaba naquelas terras que se abaixaban cara o regato que despois se facía río xa nas terras de Sanxusto, naquel fermoso val entre montañas. Todos confiaban nel como confiaban os antigos clans nos seus patriarcas, dun xeito atávico e desdeixado, sabedores de que os asuntos comúns estarían nas mans de Valente como as táboas da lei na arca da alianza. Valente non era coma Rañolas, aquel personaxe de Castelao que con dous libros que metera na cachola tivera de abondo para latricar de todo canto se presentaba. Valente era depositario dunha sabedoría máis valiosa cá dos propios libros: el lía na vida, nos corazóns, nos paxaros e nas árbores, e lía tamén, como quen soña, no doce e dondo brión que a auga de setembro traía máis verdecido para se facer ver por entre as carballeiras cando o outono espallaba as follas nas encostas dun Montouto acazapado na brétema. E, sen embargo, a sabedoría de Valente non era unha sabedoría inquedante. Se por algo abraiaba, cóntame sempre o avó, era pola súa transparencia, por se declarar quedamente nuns ollos mouros, espelidos e lavercos que comunicaban directamente co fondo da súa alma. Gastaba ademais dese humor fino que os galegos usamos para loitar contra o infortunio e manter viva a esperanza aínda cando máis circunstancias se xuntan para que morra de todo.
Tamén vivía en Trasdomonte Rafael de Portavella, o "Filigranas", un dos compoñentes da "faución" que na zona de Verín e Valdeorras comandara Don Juan Suárez Campos. Rafael fora un dos que se acollera, na terceira Guerra Carlista, ó indulto de agosto de 1872. Tiña unha filla, a Margariña, que andaba a falar soa moitas veces, á que vían saír do pobo ó solpor para ir parolar coa tía Salvadora de Bustelos. Seica se atopaban na metade do vedraño camiño enlousado que atravesaba o río da Serpe. Contaban que a tía Salvadora, a saudadora á que levaran ó meu avó, estaba a iniciar á Margariña na meiguería, e había quen as vira e escoitara en noite de lúa chea, as dúas siluetas cara a un penedo que chamaban o Outeiro dos Corvos, como Deus as trouxera ó mundo e declamando non se sabe que andrómenas e requilorios. A tía Salvadora, anciá de pelo branco, coñecía apaños para remediar o mal de amores coa axuda de ladaíñas, pero sabía tamén conxurar feitizos e malos agoiros.
Na pequena comunidade de Trasdomonte cada cousa ficaba vencellada á paisaxe, unha paisaxe anterior a todo, na que había paxaros, chuvia, algunha morte, follas secas, solpores e nubes que semellaban guedellos de la. Todo era puro como o primeiro día da creación e o cambio das estacións vivíase como unha mudanza leda e necesaria, porque a vida na natureza sempre ten, en fin, un porqué en si mesma, sen depender de futuros nin de preguntas inútiles que levan cara a ningures. Alí, cada morte tiña o seu significado ata que pasou o do ano 25 e cada dor o seu conforto, e cada chirlo de paxaro o eco que nace do mesmo chan lonxano de onde vén o vento marzal. Todo era puro e indómito, e ata o mesmo sol, cando caía sobre o val, caía despiadado, arrogante, abrasador, como por civilizar, cunha luz asasina que se crebaba entre as rochas, irisándose ata ferir os ollos sen clemencia.
Trasdomonte quedaba tan a desmán alí abaixo, encaixado, que a un cando se achegaba, dáballe a impresión de estar entrando nunha terra nova e independente, como se Deus fose creando o mundo desde os aires e lle caeran tres brochadas no fondo dos montes, suficientes para debuxar os teitos cincentos de lousa, a morea amazocada das árbores durmidas e o cáliz de orballo que xorde dos prados, eternos nun milagre de rara feracidade na entraña das outas montañas.
Naquela comunidade, digo, pasaba os seus vizosos días Valente, aquel home sabio que meu avó coñeceu de neno, aquel home que cría nun Deus de máis xustiza có deus capaz de decretar a fame dos pobres mentres os ricos tiñan cheo o celeiro; un home piadoso de verdade sen empañar polos criterios da teoloxía oficial.
A tía Salvadora de Bustelos soía ter sempre na boca contos de maniglorias e de aparecidos. A meu avó dicíalle:
El ti non oíches falar das maniglorias?
Non, tía Salvadora, que son?
Sonche os espíritos dos mortos, que non descansan de noite e veñen na percura dos vivos por ver se lles poden chuchar os miolos.
Ela contaba que tivera dous fillos. Un seica vivira con ela ata que tivo dezaseis anos e despois embarcara, e ó outro recrutárano para a guerra de Cuba. Cando se despediu deste último, quixo que se fixeran xuntos, nai e fillo, un retrato. Así llo encargou ó Manecho, o fotógrafo de Pousada, e así foron xuntos, nai e fillo, un día de feira para que llelo fixera. Ían coas mellores galas, e cando chegaron a Pousada, xantaron primeiro e despois foron ó estudio do retratista. A tía Salvadora contaba que o fillo partira á guerra e xa non volvera, porque o matara a traizón un mambí cando durmía a sesta nun mato. Sucedera unha cousa ben curiosa con aquel retrato. Cando o fillo morrera en Cuba, a súa imaxe fórase deslustrando ós poucos ata desaparecer de todo caste de raro feitizo entre Daguerre e Dorian Gray, e así, podíase ver na fotografía como a tía Salvadora abrazaba o aire alí onde debería estar o pescozo do recruta. Ese misterio durmiu co meu avó noites enteiras despois de ver a foto no ano 23, e aínda hoxe o desvela algunhas veces.
Pódese dicir que a única vez que os habitantes de Trasdomonte e de Bustelos saían das súas aldeas era, agás caso de forza maior, o día da feira de Pousada, o cinco de cada mes. Habían de subir a encosta do San Bieito, tan pronunciada que aínda as varudas pernas daqueles labradores padecían. Despois de subila, todo era doado, porque xa se vía a igrexa aló en baixo e os ollos ían acompañando o andar. En chegando ó pé do templo, o mundo bulía e os coñecidos saudábanse contentos de atopárense de novo para ter a quen contarlle como lle fora no seu mundo.
¿Qué tal as patacas, Manuel?
Poutas, petenas e de mal tomer tomo o tarallo, contestaba invariablemente Manuel de Jesusa, a quen tamén chamaban o "Toño", por falar todo ó "t". A penas se se lle "cubicaba nende", como dicían os vellos canteiros que ían dar o barro a Lugo.
María de Porfica, veciña do "Toño", non lle poñía tantas tachas ás patacas, porque ela tiña menos de onde sacalas. María contaba a colleita e despois dividíaa polas lúas do ano axudada polo Mintireiro Verdadeiro. Deste xeito sabía cantas patacas tiña que racionar para cada unha. A perrez e a miseria son fillas do demo.
A cantería maxestosa da igrexa erguíase sobre a cachotería ben cadrelada dos alboios da feira e o rebumbio das xentes e dos animais enchía a mañá de vida.
Don Ramón, o cacique da vila, facíase ver por entre os tendais da feira e algúns labregos íano saudar medio acaneados, dubidosos e con mal disimuladas reverencias.
Cando meu avó lle preguntaba a súa nai porque fulanito era "Don" sempre lle decía que para eso había que facer algo importante e, ante a súa insistencia remataba dicindo:
algho importante, como coller a un tempo dúas melras polo rabo.
E a meu avó ficáballe a cara de parvo que se lle pon sempre ó que non entende pero non ousa seguir preguntando.
A don Ramón deixárao teso un día a tía Rosa, cando esta levaba unha vaca ó boi da Casanova, porque o cacique era moi amigo da chacota e gabábase de ser quen de lle tirar do aire a todo becho vivente. Por eso, cando a viu chegar coa vaca, faltoulle tempo para lle preguntar coa súa prosma habitual:
Seica vas ó boi, Rosa?
E a tía Rosa, tamén con acenos desanoxados, contestoulle:
Non, oh! ó boi vaille a vaca, pero se quere gañar vostede os tres pesos xa non vou á Casanova.
Don Ramón meteuse axiña porta para adentro e non se volveu ver ata a tardiña, cando ía botar a partida de brisca á taberna do Pereno, como tiña por adoito.
Don Ramón era un home de constitución pícnica, é dicir, con certa tendencia á obesidade. Había quen dicía, sen moito respecto, que o cacique estaba mellor mantido có porco de San Antón. El, cando a muller lle dicía que procurara non comer tanto, contestaba:
Os que me leven pra Quintillán hanse caghar en Cristo.
No rueiro de Quintillán era onde estaba o cemiterio parroquial, e alí xa tiña encomendada a súa lousa sepulcral, na que mandara gravar, en letras góticas, un sarcástico epitafio que dicía:
COMO TE VES EU ME VIN
COMO ME VES HASTE VER
NON FAGAS RISA DE MIN
QUE LONXE NON HAS CAER¡Cousas de Don Ramón!, carallán como é..., dicía a xente.
Aquel primeiro día cinco que meu avó lembra seica había, nun recanto do adro, un cego que cantaba con voz afrautada un romance que falaba dun crego e da súa criada, unha cántiga salaz que facía rir a gargalladas ós presentes que se arremuiñaban ó seu redor.
.. e o crego prometeulle
cinco pesos á criada,
se llo daba todo,
se todo llo daba.e ó nacer o neno
traía sotana,
un botafumeiro
e capa de panae a criada ría
pero compartía,
e ó cabo duns meses
medroulle a barriga.e capa de pana
e botafumeiro,
ó nacer o neno
no mes de xaneiroUn home coas cellas moi mestas observaba con particular interese, sen sequera sorrir, desde detrás dun umeiro que se erguía na praziña. Era a primeira vez que meu avó ollaba ó Samote da Saca. O Samote era fillo dun dos primeiros emigrantes que marcharan a Cuba, o Ramiro. Ramiro saíra da illa despois de roubar a paga dos xornais da facenda na que traballara de capataz máis dunha ducia de anos. Chegara a Vigo cunha saca na que traía aqueles cartos manchados. Cando se soubo, deron en alcumalo "o da Saca", e o sobrenome ficou para sempre na casa. Así, este ladrón vido a máis mercé a aquela fortuna que "conquerira" en Cuba, propúxose ser dono de toda a aldea. Aqueles cartos suxos deron orixe ó capital da familia. O seu fillo maior, o Samote, herdara non había moito toda a facenda que legara o pai, pero non deixara de compartila cos seus irmáns e irmás que aínda vivían na casa, casados uns e outros solteiros. Todos seguían traballando para el, o dono do capital, pero o Samote, sen ser demasiado xeneroso, tampouco era moi avaro cos demáis membros, e gustáballe manter á familia unida ó redor de si. A familia era dona de grande parte da facenda de Trasdomonte. Fórana mercando ós poucos desde os tempos do vello, cando non se facían con ela a base de empréstimos avalados con terras que os donos non puideran restituír nas datas acordadas, práctica moi común en tempos por parte dos prestadores.
Tiveran moita sorte, moita chamba. Os de Trasdomonte chamábanlle "changüí", unha verba importada tamén das Américas. Os da Saca tiveran moito "changüí".
En cambio, Marcelino de Gaxín, o esmoleiro que "non era ben" e que vivía dos favores alleos e dos recados dos señoritos da comarca, non tiña onde caer morto pero, ó seu xeito, era feliz viaxando continuamente polos montes dun vilar a outro, contando novidades, cumprindo encargas e despachando amores, como fixera tempo atrás Manuel Blanco Romasanta, o "lobishome" de Santa Baia de Esgos. Marcelino era fillo bastardo dun cacique chambón e mais dunha peixeira de Beluso, pero desde moi novo viñérase para Trasdomonte e alí, dicía el, quería que o enterraran, cando morrera, onda a figueira do cura. Ata tiña a súa "cencia":
Siroghía, Tenologhía, Terapéutica e Materamétrica, Doremifasilasol, Silasolfamiredó, non hai mariñeiro tonto...!, dicía inchando o peito e dándolle á cabeza cara a atrás, nun aceno inequívoco de presunción e convencido do seu saber.
A xente ríase del e tomáballe o pelo, pero tamén o axudaba dándolle o pouco que lle sobraba, ademáis da roupa vella que levaba, eso si, sempre limpa coma auga de carabañas. Nunha ocasión alguén lle dixera:
Carallo, Marcelino, e levas tres pantalóns!
E el contestara, tremendo de frío:
Pantalóns tres, calzóns ú-los? Este mundo évos unha tremoia.
Marcelino, cando o frío o deixaba vivir, volvíase un tempo espelido e lixeiro, e cando a preguiza a doca, como lle chamaban os canteiros- non tiraba del cara a atrás, axudaba no que podía ós labregos nos labores do agro, pero en seguida cansaba e dicía cheo da razón dos lacoeiros:
Eu voume, e non me volvas a chamar para isto. Xa o sabes para outra vez, non botes máis patacas das que poidas sachar. E ó marchar poñía cara de mexacorrendo.
Ó Marcelino tardáballe a fala e calveou en chegando ós trinta. Outro defecto máis facía del un home non moi agraciado: tiña o bico "ghaiado", e doíalle moito que as mozas non fixeran caso del por estas tachas. No fondo mantíñao vivo o ser forte e aínda novo. Corría como un riguilete, todo teso e agarrando nos tres pantalóns para non tropezar polas corredoiras adiante cando algún inimigo, que tamén os tiña, trataba de escorrentalo das súas terras.
Pero Marcelino cambiou nun tempo de súpeto e volveuse ruín coa xente, apañou non se sabe onde un coitelo e perdeu o xuízo de todo, aparecéndose nos camiños do monte para abraiar ós que por alí pasaban a cotío. Aparecía moito polo Porto do Boi, onda un souto de castiñeiros que daba ó río. Saía ó camiño cando vía que se achegaba alguén e poñíanselle os ollos en branco. Non lle facía mal a ninguén, pero a xente tiña medo de pasar polo Porto do Boi e polos recantos daqueles arredores ¡Ai, miña nai, sae un da casiña, e volve...ou non volve! dicían as vellas de Trasdomonte por aquel tempo.
Cando pasou despois o que pasou o día da feira de marzo do ano 25 a Garda Civil de Pousada foino buscar e mallou nel como en centeo verde, porque pensaban que podía ser el o que matara á tía Rosa de Trasdomonte. Pero sóubose logo que non fora el, e a meu avó esa parte contoulla Valente no serán do San Amaro do 43, cando o vello vigairo estaba a piques de cumprir os oitenta anos. Ó parecer, as cousas comezaran a ir mal na casa do Samote. Morríanlle a cada pouco vacas, porcos e años sen que ninguén tivese unha explicación lóxica, e nas colleitas perdíanselles o centeo e as patacas, que semellaban podrecer por algunha causa tamén inexplicable. O Samote e mailos irmáns comenzaron a pensar mal e decidiron ir onda a tía Salvadora de Bustelos, por causa de que lles dixese qué era o que non andaba ben na casa. Foi a tía Salvadora a que, nunha tarde de finais de febreiro, lles deu aquela maldita solución. Era unha tarde de sol asténico, case exánime. O tempo non transcorría e todo permanecía en suspenso, como anticipando o que ía pasar na aldea días despois. Falou a tía Salvadora e díxolles que tiñan o mal de ollo botado sobre a casa e para saber quen llelo botara habían de queimar un becerro vivo na corte. O primeiro que se presentase tería a culpa da desgracia que caía sobre eles, e buscaríalles a ruína se eles non tomaban as medidas precisas. Cando, ós poucos días, puxeron en práctica semellante proposta si que funcionou a lóxica, porque quen primeiro sentiu os berros do pobre becerro foi quen os tiña que sentir por estar máis preto da casa da Saca, a tía Rosa, que era veciña e familiar deles; a mesma tía Rosa que lle quitara os fumes a Don Ramón, o cacique, e que casara e enviuvara dun cambote que viñera de Rodeiro para traballar nos montes co legón. A tía Rosa acudiu ós berros incesantes do pobre animal, e nada máis ollar o que estaban a facer aqueles desalmados reprendeunos desde a porta da corte:
¡E vós que facedes, miserables?
Así que era vostede... Esto non é cousa súa, lisque de aí e métase na casa, que ninguén a chamou a este velorio.
Pero o mal xa estaba feito, e as consellas da tía Salvadora xa perderan á tía Rosa, que se foi doída e sen entender sequera cousa para a súa casa. A sorte xa estaba botada. Os da Saca xa "sabían" agora quen tiña todas as culpas da súa desventura, do seu inexplicable infortunio.
O que ocorreu despois narráballo Valente ó avó cun nó na gorxa, que amosaba anguria e medo aínda cando llo estaba a relatar, como se temera que puidese pasar de novo.
O Samote, o máis vello da casa, ordeou de ir á feira o día seguinte e botou a xornada en Pousada, onde sabía que tamén estaría a tía Rosa para mercar o viño do mes, os mistos e outras cousas que sempre facían falta na casa, esperou á tardiña e botou a andar de volta canda a tía Rosa, como se non pasara nada o día anterior, e dándolle conversa, mesmo explicándolle que o que fixeran na corte co becerro fora por consello da meiga de Bustelos para alonxar de si o meigallo que tiñan botado, sen lle dicir nada máis do asunto.
Naquela tardiña, a lúa xa aparecera no alto do ceo, pero tiña un halo bretemoso que esvaecía o perfil do seu óvalo. A fresca do solpor traía consigo unha lene humidén que facía que as lousas do camiño se trocasen esbaradizas. Cando xa levaban un bo anaco de camiño andado, nunha volta da congostra de Rebordechao, e amparándose nas sombras do luscofusco, o Samote tirou de fouciño e guindouse contra a muller, repeloulle o gañote co afiado instrumento e deixouna desangrándose ata morrer como unha animalia calquera, sen dor nen compaixón. Baleirou nela toda a súa carraxe.
Ó outro día, o Xan da Ponte atopou no camiño á pobre tía Rosa, no medio dunha poza de sangue que saía do seu pescozo e cos ollos remelados, ollando cara a ningures, a carón dun feixe de fiúnchos que medraban onda o camiño. O fuscallo aínda non erguera de todo cando o Xan dera parte á Garda Civil do triste achado, daquel que logo se sabería obsceno ritual, daquel universo de pesadelo. De seguido, foi cando os gardas sospeitaron primeiramente de Marcelino de Gaxín e foron na súa procura, sen parar ata que o atoparon e o levaron para o cuarteliño. Alí, cebáronse no pobre como se fose un can. Salvouno de peores males Rafael o "Filigranas", que apareceu para contar ós gardas como fora testemuño, na noitiña anterior, ó ir a vixiar á Margariña e agochado tras dun acivro que medraba no muro de Hermosende, da chegada do Samote á aldea, co fouciño cheo de sangue e falando só entre dentes. Rafael non fora xa naquel momento ó cuarteliño porque sempre desconfiara dos gardas e por medo a que lle botaran a culpa a el, que tampouco tiña, polo seu pasado, moito creto diante da Benemérita.
Despois deso, os gardas acudiron á carreira á casa da Saca, e o Samote negou nun principio os feitos, pero non tivo máis remedio ca dicir a verdade cando viu que as cousas se poñían negras e as primeiras losqueadas dos gardas pasaban a puñadas e golpes nas costelas coas culatas das escopetas.
Onde morrendo, rematou, non si?, din que dixo o Samote despois, quitándolle importancia ó asunto. Agora xa está no ceo das toupas, ¡boa meiga era ela!
¡As malditas fechorías que fan algúns tolos deixándose levar por outros máis tolos ca eles! ... remataba a historia Valente. En fin, dicía con aceno de canseira, esta éche a historia do Samote e maila tía Rosa, que Deus a teña na gloria. Estabamos a piques de entrar nunha primavera que a tía Rosa xa non vería. Ela e mais eu erámosche dun tempo. E dos ollos de Valente, conta meu avó, ía xurdindo unha tenue humidade, como as goteiras de fino orballo que ían caendo por entre as follas do carballo máis ancián de Trasdomonte. A un tempo que se erguía, coa dificultade lóxica dunha persoa que roza os oitenta, volveu dicir: Era casemente primavera...
Ó Samote condenárono a morrer no garrote, e a dous dos irmáns a trece anos de cadea por encubridores. A tía Salvadora apareceu afogada no río da Serpe, e seica se lle apareceu á xente ata moito tempo despois. Meu avó xa superou a idade na que morreu Valente: o pasado ano cumpríu os noventa, e aínda me pide que o leve de cando en vez á congostra de Rebordechao, onde se pode ollar desde aquela fatídica data a campa que lembra o loitoso suceso.
1863-1925
AQUÍ DESCANSAN LOS RESTOS DE ROSA BARREIRO
CAMBA, A QUIEN LE FUE ARREBATADA LA VIDA EN
MUERTE ALEVOSA EL ANOCHECER DEL 5 DE MARZO
DE 1925. QUE DIOS GUARDE SU ALMA Y LE DÉ VIDA
ETERNA.
|
|
|
© 2006 Biblioteca Virtual Galega |