I. Introducción
No discurso das culturas minoritarias e da periferia pártese a miúdo
dun concepto maximalista, etnicista e estático. Maximalista, porque
arrinca da existencia dun grande número de elementos definitorios:
experiencia histórica propia, modos de asentamento propios, territorio
propio, lingua propia, tradicións propias, etc.; neste contexto temos
que ver, frecuentemente, con rexións históricas nalgún momento
incorporadas nun conxunto máis grande percibido como diferente,
hexemónico e causante da propia situación periférica. Etnicista,
porque o discurso se refire a identidades pechadas, homoxéneas, en
xeral etnicamente unitarias, e fai fincapé nos detalles
diferenciadores. E, finalmente, estático, pois saliéntase o carácter
feito, rematado dunha cultura, non a súa evolución nin o seu
nacemento, incluíndo a idea dun asentamento en determinado sitio desde
tempos históricos, así como do mantemento do status quo, da
conservación e defensa do que como tal cultura minoritaria se define (1).
Nunha concepción semellante non estarían presentes, por exemplo, as
culturas nómadas nin a situación dos inmigrantes modernos (2); tampouco entrarían periferias que non chegan a ser culturas
minoritarias plenas, que non foron incorporadas senón que naceron nun
proceso de disgregación, que están en evolución, que non dispoñen de
identidades claras e pechadas.
O propósito deste relatorio non será criticar unha ou outra
concepción de cultura minoritaria, senón que intentarei dirixir a
atención a casos periféricos con respecto á idea maximalista das
culturas minoritarias, é dicir, aqueles que non reúnen todas as
características mencionadas, que non se definen a través do concepto
da etnia, pero que poderían completarse no curso do tempo (tal e como
fixeron outros en circunstancias comparables); referireime en concreto
ó Estado federado alemán do Sarre (Saarland). Isto permitirá revelar
certos mecanismos na creación de identidade cultural e aspectos do
carácter construído de conceptos como nación, país, etc., ó centrar
o enfoque en situacións de fluctuación e tránsito en canto ás ideas
de cultura propia e consciencia nacional. Aínda que se vai rastrexando
así o carácter activo e voluntarista do que tantas veces se presenta
como algo natural e dado de antemán, lonxe de teorizar desde un punto
de vista constructivista (3), sen embargo,
do que tamén se trata é de indagar nesa necesidade humana que parece
agacharse tralo pensamento nacionalitario: sentirse na súa casa nalgún
sitio do mundo, nun ambiente seguro (4). A
fin de contas, calquera cultura abrangue comportamentos e unha visión
do mundo socialmente compartidos, é dicir, ofrece unha axuda de
orientación común para o individuo ó que lle aforra traballo; e isto
xustificaría os esforzos polo seu mantemento, pois é o aspecto humano
o que entraría en primeiro plano (5).
A elección do caso do Estado alemán do Sarre
obedece sobre todo a dúas razóns. A primeira é a miña procedencia
binacional, marcada pola experiencia da fronteira como dobre periferia e
das identidades complexas nunha zona de Centroeuropa que vacilou decote
entre as dúas potencias nacidas do imperio carolinxio: Francia e
Alemaña (6). A segunda é a
particularidade do ámbito de fala alemana. Alí, ó contrario do que
pasa en España onde diferentes culturas e nacionalidades foron
aglutinadas por unha dominante, produciuse unha permanente disgregación
nos últimos séculos, no marco da pouca consistencia política do Sacro
Imperio Romano e a posterior Confederación Alemana (Deutscher Bund).
Este feito levou ó nacemento de Estados novos, como por exemplo Suíza
(independencia no século XVII), Austria ou Luxemburgo (separación
definitiva do resto do posterio Imperio Alemán na segunda parte do
século XIX). Estes, para se desmarcaren dun territorio ó que
pertenceron durante moito tempo, tiveron certa necesidade da creación
dunha identidade propia, total ou parcialmente desligada da alemana.
Fronte a cuestións suscitadas no contexto de nacionalidades
históricas, aquí máis ben interesa o agromar de culturas e nacións
entre identidade e construcción.
II. O Saarland
II. 1. A cuestión da identidade
O Sarre non leva máis de 80 anos existindo
como entidade político-administrativa propia. Falamos, pois, dunha
antiguidade de dúas xeracións. O que no contexto deste congreso nos
interesa é o feito de existir unha identidade sarrelandesa propia,
sobre todo a raíz dunha historia compartida, diferente da dos alemáns
e máis ben comparable a Alsacia e á zona nortoriental de Lorena. Sen
embargo, tamén se distingue dos casos lorenés e alsaciano, xa que os
sarrelandeses se pronunciaron dúas veces e con ampla maioría a favor
dunha reintegración en Alemaña, reivindicando a súa pertenza a este
país. Poderíanse aducir, asemade, certas similitudes con Luxemburgo,
no eido económico e tamén cultural. Parece obvio, daquela, que existe
toda unha zona fronteiriza con características comúns, aínda que non
idénticas. Este punto exporase con máis detalle, como tamén os
aspectos históricos.
A base da identidade sarrelandesa non é a
lingua, senón a experiencia histórico-política e unha sociedade
producto dunha economía marcada polas minas e os altos fornos, coa súa
tendencia á colectivización dos esforzos e da vida como estratexia de
supervivencia. É unha identidade fráxil, sobre todo tendo en conta que
por mor das diferentes crises da industria pesada e carboneira europea
houbo unha reconversión pouco menos que total, aniquilando o fundamento
histórico da propia maneira de ser. Tampouco a identidade sarrelandesa
é unitaria, senón múltiple: a xente séntese do mesmo xeito alemáns
e do Sarre, sen esquecer, ademais, o parentesco coas zonas veciñas.
Recorrendo a unha clasificación empregada polo
historiador Justo Beramendi poderiamos falar de identidade rexional (7). No caso concreto do Sarre, ó meu ver, esta caracterízase por certo
matiz de mestizaxe, de identidades solapadas, como continuación de
fenómenos (ou identidades) históricos, anteriores á creación do
propio Estado do Sarre. Velo así é unha cuestión de toma de
consciencia. Pero a falta de claridade na identidade, que parece
implicar esta interpretación, non é senón o froito da incapacidade de
ver alternativas entre a pertenza a unha das dúas potencias Francia ou
Alemaña. Os dous referendos de 1935 e 1955 demostraron que os
sarrelandeses preferiron o camiño fácil da inclusión nunha unidade
grande á construcción laboriosa dunha vida propia nun contexto máis
modesto. Non tivo continuación a frase de Johannes Hoffmann, primeiro
ministro daquel Sarre autónomo que nos anos cincuenta mesmo chegou a
xogar cunha selección propia contra o equipo alemán na clasificación
para o Mundial de Suíza: "O pobo sarrelandés tamén é un
pobo" (Hannig 1995:331). Os do Sarre querían ser alemáns e non
ser habitantes dun país anano de algo máis de 2.500 quilómetros
cadrados (8).
Pero cando saen da súa terra, os alemáns
chámanlles "franceses do Sarre" (pensando se cadra en que
todos son bilingües) e os franceses falan dos de "derrière de la
Sarre" (Harig 1990:64). A reacción dos outros failles ver a súa
propia identidade diferenciada. Parece que desde os anos 70 ten lugar
algo como unha toma de consciencia (Oberhauser 1995:47), aínda que de
ningún xeito se pode falar dun fenómeno xeneralizado e consciente.
Máis ben se trata de algo espontáneo, indirecto. A unificación da
Alemaña Federal coa Democrática e o posterior traslado das
institucións federais a Berlín, ademais, volveu poñer o Estado do
Sarre na periferia extrema e facer ver a maior proximidade da capital
francesa e —se Bruxelas se considera como tal— da europea.
Se ben o Estado do Sarre é unha unidade
política nova que só ofrece poucos anos nos que descubrir e construír
unha identidade propia, tamén é unha zona central dentro dunha rexión
europea moito máis antiga; refírome ó espacio partido polas
fronteiras franco-alemanas ó longo da construcción destes dous
países. Tal vez casos como o do Sarre só parecen híbridos porque a
forza identitaria de dúas nacións como a francesa e a alemana non nos
permite ver nada entre elas. Sen embargo, luxemburgueses, loreneses,
alsacianos e sarrelandeses teñen iso en común: estar no medio. Pero
tamén o teñen que comprender. Se non, serán absorbidos polos centros,
transformándose de periferias con identidade propia en periferias sen
máis.
II. 2. Breve caracterización histórica (9)
O máis chamativo dos territorios da beira do río Sarre é o seu
permanente cambio entre as zonas de influencia francesa e alemana. A
parte occidental pertencía ó ducado de Lorena e entra na órbita
francesa como máis tarde durante o reinado de Luís XIV, o Rei Sol.
Vestixio desta época á a cidade de Sarreluís, fundada en 1680 como
bastión francés. Daquela tamén foron ocupadas —temporalmente— as
outras zonas da rexión no marco da política das reunións, que quería
levar a fronteira oriental francesa ata o Rin. Desde finais do século
XVII ata a Revolución Francesa gozaron de novo de independencia dentro
do Sacro Imperio Romano. Había dúas cortes importantes no actual
territorio do Sarre: a dos príncipes de Nassau en Sarrebruck e, sobre
todo, a dos duques do Palatinado-Zweibrücken no Monte de Carlos
(Karlsberg) de Homburgo, a residencia máis suntuosa centroeuropea
despois de Versalles durante os seus nada máis que vinte anos de
existencia. Pois, foi destruído completamente nas guerras despois da
Revolución Francesa. Estas tamén acabaron coa posición autónoma en
canto centro rexional da zona, incorporándoa de novo en Francia, onde
permanece baixo Napoleón (10). Despois do
Congreso de Viena, os territorios do Sarre fóronlles adxudicados
maiormente ós reinos de Prusia e Baviera, co cal se converteron
definitivamente en periferia, malia que sen perderen todas as liberdades
civís introducidas polos franceses. A situación cambiou algo pola
anexión de Lorena e Alsacia na Guerra Franco-Alemana, en 1871. Púidose
formar un espacio industrializado que redondeaba coa cunca mineira de
Lorena o que hoxe en día é o núcleo do Sarre. Logo vén a I Guerra
Mundial, o Tratado de Versalles e a zona constitúese como Territorio do
Sarre (Saargebiet), baixo mandato da Sociedade das Nacións e desligada
de Alemaña, en xaneiro de 1920. No referendo de 1935 hai unha maioría
do 90 por cen a prol da reintegración do que naquel momento xa se
chamaba Estado do Sarre (Saarland) no Terceiro Reich. En 1946 a
administración francesa establece a fronteira arancelaria de Francia ó
leste do Sarre, cortándoo de novo de Alemaña, feito que queda
cimentado nunha constitución propia e na elección do primeiro goberno
sarrelandés autónomo baixo Johannes Hoffmann en 1947. Tras un
referendo en 1955 (máis do 60 por cen a prol da reunificación), o
Sarre, non obstante, rexeita un estatus europeo e intégrase en 1957 na
República Federal de Alemaña. Ben contado chegamos ó resultado de
oito cambios entre Francia e Alemaña en menos de catrocentos anos,
catro deles nos últimos 80 anos e xa con entidade territorial e
política propia.
Esta experiencia é típica da zona e ben se ve
a súa continxencia histórica, é dicir, en ningún momento se puido
saber ónde todo acabaría. ¿Por que non como departamento francés?
¿Que diferencia de base había con Alsacia? Nin na lingua, nin na
historia, unicamente no rumbo final desta última. Vemos, pois, como a
cuestión da identidade e da cultura si está baseada en algo real e
preexistente á consciencia dela, pero tamén depende dunha posterior
teorización, dun discurso para moldearse definitivamente. Nin un
alsaciano é francés por natureza, nin un sarrelandés alemán
automaticamente; cómpre asumir estas clasificacións (11).
Se o dito ata o de agora fai fincapé nas experiencias en común con
outras rexións limítrofes, é a súa historia no século XX a que
arreda o Sarre dos seus veciños alemáns, en particular. Teñamos en
conta que o espacio económico-industrial que se crea a finais do
século XIX, e que chega a ser o terceiro máis importante do Imperio
Alemán (12), está estreitamente unido á
cunca mineira lorenesa, atopándose no centro desta aglomeración a
cidade de Sarrebruck. Esta orientación das relacións económicas
prosegue despois da I Guerra Mundial ata 1935, ó contrario do resto de
Alemaña, e logo de novo despois da II Guerra Mundial. Temos nisto unha
das causas das dificultades que leva arrastrando o Sarre desde hai unha
chea de anos, despois da súa reintegración no espacio económico
alemán, no que obviamente tivo problemas de adaptarse e conectar
plenamente. Tamén se lle truncou o seu natural hinterland, feito
que soamente a integración europea puido contrarrestar, pois se se fai
un círculo co centro en Sarrebruck, un segmento do 30 por cen da súa
circunferencia pertence a territorio francés.
No plano político, é a autonomía e o estatus
internacional da rexión, constituída desde cero, artificialmente por
dicir así, ó redor da zona industrializada central (13),
os que lles proporcionan unha personalidade colectiva propia e
diferenciada ós habitantes do Estado. Isto abrangue tanto unha
administración e un goberno autónomos, desconectados da situación en
Alemaña, como a influencia francesa, unha moeda diferente e unha
situación cultural distinta. Se ben estes cambios sorprenden os
sarrelandeses, que acaban de estrear unha nova "nacionalidade"
sen que a quixesen (14), en 1920 empeza
unha fase na que se bifurcan as súas experiencias das dos alemáns.
Non viven o trauma da fatal inflación do 1922 e moito tempo quedan á
marxe do ascenso do nacionalsocialismo (15). Despois de 1945 líbranse do pago de reparacións ós aliados e do
desmantelamento da industria (Schneider 1995:321) e o milagre económico
arrinca antes que na República Federal, malia que despois non chega a
acadar o mesmo dinamismo (Hannig 1995:331).
No plano cultural e social, a presencia de
observadores internacionais e a rivalidade entre Francia e Alemaña
crean nos anos vinte un ambiente de bastante liberalismo, cosmopolitismo
e activismo cultural. É a época na que se fundan museos importantes —con doazóns dos dous grandes países
veciños— e institucións como a
Escola de arte e artesanía (Schleiden 1995:338). Entre 1933 e 1935
moitos intelectuais alemáns que fuxiron da Alemaña nazi establécense
no Sarre, desde onde tamén se dedican á oposición política a través
de revistas e periódicos (Seibert 1995). Despois da II Guerra Mundial
é a administración francesa a que fomenta a fundación da primeira
universidade do Sarre ou a Escola de artes e oficios, a través da cal
artistas sarrelandeses poden conseguir bolsas para estudiar en París
(Oberhauser 1995:44; Graf 2000:12). E, finalmente, necesitar pasaporte
para cruzar a fronteira e ir a Alemaña foi algo vivido aínda pola
xeración dos que nacen nos primeiros anos da posguerra.
Todos estes elementos e moitos outros máis forxaron unha identidade
particular e un país diferenciado do seu contorno, cunha densidade de
infraestructuras sorprendente para un territorio tan pequeno. Sen entrar
en demasiados detalles, coido que esta breve panorámica histórica pode
dar unha idea das características que marcaron e seguen marcando o
Sarre. Antes de falar das dificultades coas que se ten que enfrontar
hoxe en día, gustaríame facer unha breve digresión sobre algúns
aspectos de tipo lingüístico.
II. 3. Aspectos lingüísticos
O Estado do Sarre non é unha zona bilingüe franco-alemana.
Tradicionalmente a fronteira lingüística entre linguas xermánicas (o
alemán) e románicas (o francés) atópase máis ó oeste e suroeste,
do outro lado da fronteira política con Francia, causa da existencia
dunha minoría lingüística alemana neste país. Digo tradicionalmente,
porque as cousas están cambiando e os dialectos alemáns de Francia en
claro retroceso. Pero para o noso tema o interesante é isto: xusto
detrás da fronteira política continúa a zona de fala alemana. Non hai
unha interrupción nítida.
No que concirne ó Sarre, podemos constatar que non hai unha variante
lingüística común, senón que conviven dous dialectos diferentes nos
seus respectivos territorios. Noutras palabras, non existe unha fala
sarrelandesa, como un único idioma propio para forxar unha identidade
común (16). Hai dous bloques dialectais claramente diferenciados, que
teñen a súa prolongación nas zonas limítrofes, é dicir, non se
limitan ó Sarre. De nordés a suroeste o Estado é atravesado por unha
liña imaxinaria que vai do norte do Estado de Hesse cara a Lorena: á
esquerda fálase o franco moselán —unha variedade súa estandarizada é
lingua nacional en Luxemburgo—, á dereita o franco renano (17). Estes
dialectos son falados pola grande maioría dos sarrelandeses, habendo,
emporiso, moi pouco uso público ou literario (18). Trátase, pois, dunha
situación diglósica, co alemán estándar como lingua A dominante.
Resumindo, cómpre destacar o feito de existiren variedades
lingüísticas, distintas da variedade estándar do Estado-Nación
Alemaña, que unen o Sarre coas rexións veciñas, por riba das
fronteiras políticas.
III. Camiño do futuro
III. 1. Dificultades
As terras do Sarre, tanto dependentes doutros territorios máis grandes
como sobre todo desde a súa constitución como Estado autónomo, foron
sacadas frecuentemente do contexto das súas relacións económicas,
culturais e humanas. Se ben non é demostrable que estes avatares da
historia sexan responsables do carácter colectivo coa súa necesidade
de tranquilidade, harmonía e asentamento, si semella evidente que todo
este proceso conformou unha identidade social diferenciada, na que a
xente se recoñece e se sente no seu fogar, psicoloxicamente falando.
Ora ben, a decadencia das fábricas siderúrxicas e das minas,
—importantes alicerces do feito diferencial sarrelandés, se ben non os
únicos— e a reconversión practicamente total debilitaron a identidade
colectiva. A situación económica do Sarre é unha das peores entre os
Estados federados da antiga Alemaña occidental, tanto en termos de PIB
como de desemprego. Unha das reaccións observables é certa inercia e
obstinación entre a xente. As pautas do mundo da industria pesada xa
non funcionan e aínda non se atoparon outras novas.
O Sarre, visto desde o mapa francés arriba á dereita e desde o mapa
alemán abaixo á esquerda, quedou coa unificación e a capitalidade
berlinesa aínda máis na periferia do que xa se atopaba antes. Moi
concretamente isto tamén se refire ós medios financeiros dos que a
Federación dispón para o equilibrio interrexional e que están
comprometidos para axudar os Estados do leste. O pouco peso que tiña o
Sarre minguou na nova Alemaña grande; a fin de contas, a súa
poboación de algo máis dun millón de habitantes só representa o 1,3
por cen da alemana e só na Cidade-Estado de Breme vive menos xente (19). Se
todo é economía de escala e tamén a cultura funciona así —espectáculos, radio, televisión,
etc.—, ¿que lle queda á modesta
periferia? ¿Que puntos de atracción ofrece na competencia total das
entidades político-territoriais? A globalización parece reducir as
posibilidades das unidades cativas para autogobernarse e dirixiren a
propia vida, sendo os puntos de referencia espacios cada vez máis
amplos, que frecuentemente incluso superan os Estados-Nación.
A reacción é unha certa sensación de desacougo e unha busca do
pequeno, para compensar e remediar o sentirse exposto e desprotexido,
algo que sucede non soamente no Sarre. Parece haber unha nova
preocupación e podemos atopar testemuños deste fenómeno en numerosos
ámbitos... tanto no artigo dun sociólogo galego (Bouzada 2001:99) como
nos textos dunha psicóloga (20), un xornalista
(21)
e un escritor alemáns (22), por
cinguírmonos a estes casos. A importancia dos espacios reducidos, da
terra ou Heimat, está seguramente no de ser contexto cultural
coñecido: non hai necesidade de definir todo cada vez de novo, hai
definicións nas que un se socializa, recibindo apoio e reafirmación.
III. 2. Perspectivas
Durante moito tempo no Sarre prevalecía o afán por incorporarse, por
desaparecer e volver onda a "grande nai alemana". No referendo
de 1955 por exemplo, no que se trataba de aceptar ou non un estatus
europeo, coa idea de que as novas institucións das Comunidades Europeas
se establecesen en Sarrebruck (Hannig 1995:328), a maioría en contra
desta opción foi de dous tercios dos votantes, o cal se entendeu como
pronunciamento a prol da pertenza a Alemaña. Hai quen falou neste
contexto da "negación da propia historia dolorosa" (Hannig
1995:336).
A globalización e, sobre todo, a integración europea non poñen en
perigo, directamente, o ser sarrelandés, pero produciron unha especie
de indiferencia como condición subxacente ó concerto competitivo das
rexións: son as grandes metrópoles as que reclaman a atención. Estas
novas circunstancias requirirán novas estratexias fronte ó futuro para
facerse oír. En vez da existencia como apéndice dun importante pero
remoto centro e dunha fixación no pasado, trátase de asumir a nova
situación como unha oportunidade. A fin de contas, non queda máis
remedio que procurar os propios fortes e estes son, no caso do Sarre, a
súa peculiar identidade "mestiza" e a súa situación
xeográfica no corazón de Europa (23).
Reflexionar sobre o propio feito diferencial levará ó recoñecemento
das similitudes cos veciños, que forman parte da propia identidade, por
exemplo a través dos idiomas/dialectos compartidos. Volver descubrir as
cousas en común tamén ha significar reencontrar a realidade das
antigas rexións históricas, divididas só por unhas fronteiras dos
Estados-Nación que, cómpre lembralo, dentro de UE están perdendo a
súa relevancia. A integración europea supón, daquela, unha
oportunidade moi concreta para o Sarre.
De feito, hai numerosos foros e actividades transfronteirizas a
diferentes niveis. Desde 1980 existe unha comisión rexional
Sarre-Lor-Lux-Tréveris-Palatinado occidental, que dá forma política a
todo un espacio económico de longa tradición. Dentro desta comisión
existe un grupo de traballo dedicado a asuntos de cultura. Na carta de
cooperación que asinaron os membros a mediados dos anos 80 exprésase a
vontade de fomentar o intercambio cultural e a conservación do
patrimonio cultural común, como por exemplo no eido do pasado
industrial. Fundouse unha orquestra Sarre-Lor-Lux e organízanse
festivais de teatro e de cine, entre outras actividades.
En maio de 2001 ten lugar a I Feira europea do libro xuvenil e infantil
en Sarrebruck, coa cooperación de organismos oficiais e asociacións de
toda a Eurorrexión —loreneses, luxemburgueses, sarrelandeses,
palatinos—, así como tamén a embaixada francesa e o Instituto Goethe.
A feira conta coa participación dunha chea de autores de lingua
francesa, luxemburguesa e alemana, e inclúe espectáculos, animacións,
mesas redondas, etc (24). Tamén está involucrada neste acontecemento, como
coorganizadora, a Fundación franco-alemana para a colaboración
cultural, que ten o seu secretariado en Sarrebruck desde a súa
creación nos anos 80. Neste organismo plásmase a actividade do
Consello de cultura franco-alemán, creado cun convenio entre os
gobernos alemán e francés. A ubicación do secretariado da Fundación
afianza o papel do Sarre como mediador entre estes dous países. Non por
nada aquí o francés é a primeira lingua estranxeira e no Instituto de
bacharelato franco-alemán de Sarrebruck, os alumnos incluso poden
conseguir un diploma válido nas dúas beiras da fronteira. O mesmo se
podería dicir do Instituto universitario franco-alemán, que naceu como
colaboración entre as universidades de Metz e Sarrebruck.
Folga enumerar toda a serie de organismos bi- ou multilaterais e os
acontecementos transfronteirizos (25). Para o que quero expresar abonda o xa
exposto: é a volta á propia orixe, ó propio ser diferente, á propia
identidade a que no caso do Sarre enlaza cos veciños directos e pode
abrir os horizontes, dando fortaleza no proceso da crecente
internacionalización. E haberá aliados. O alsaciano André Weckmann,
autor en dialecto alamánico da súa terra natal, defende tamén estas
teses como necesidade para a propia supervivencia (Weckmann 1992). Dos
luxemburgueses sábese que non teñen menos interese nesa estratexia.
Redescubrir a importancia das zonas fronteirizas, periferia durante
tanto tempo, e facer que se convirtan na vangarda dunha nova política
europea, é a única maneira dos raianos de non desapareceren tragados
polas grandes unidades anónimas. A súa experiencia histórica, marcada
por guerras, rivalidades, ocupación, destrucción, inseguridades e
cambios permanentes, pode valer para converter esa "zona europea do
medio" —os territorios entre os bloques alemán e francés e o
Sarre entre eles— nunha ponte moi concreta e vivida, coa capacidade de
inspirarlle algo de emoción saudable á tan burocrática idea de
Europa.
Bibliografía
Benedict Anderson 1983: Imagined
Communities. Reflections on the Origins and Spread of Nationalism,
Londres
Xusto G. Beramendi 1998: "Identidade, etnicidade e Estado na
España contemporánea", Grial 138, 239-260
Xan Bouzada Fernández 2001: "As políticas culturais na España
actual: acerca dalgúns retos e dilemas político-culturais do Estado
autonómico", Grial 149, 83-102
Iso Camartin 1992: Nichts als Worte? Ein Plädoyer für
Kleinsprachen,
Frankfurt a. M.
Alfonso R. Castelao 2000: Obras, tomo II, Vigo
Richard van Dülmen (ed.) 1995: Saarländische Geschichte: eine
Anthologie, St. Ingbert
Sabine Graf 2000: "Kennst du das Land... 50 Jahre Einsamkeit? Kunst
im Saarland vom Kreislauf zum offenen Prozeß: die Sammlung der
Landeszentralbank als Symptom", Claudia Maas (coord.) 2000:
Kunst-Bau. Kunstsammlung der Landeszentralbank in Rheinland-Pfalz und im
Saarland, Hauptstelle Saarbrücken, Sarrebruck, 10-16
Alfred Gulden 1982: Nur auf der Grenze bin ich zu Haus, Sarrebruck
Harald Haarmann 1986: Language in Ethnicity. A View of Basic Ecological
Relations, Berlín / Nova York / Amsterdam
Jürgen Hannig 1995: "Grenzen der Politik. Saarfrage und
Abstimmungskampf 1955", Dülmen 1995, 326-336
Ludwig Harig 1990: Die neue saarländische Freude. Ein Lesebuch über
die gute Art zu leben und zu denken, Frankfurt a. M.
Martin Hecht 2000: Das Verschwinden der Heimat. Zur Gefühlslage der
Nation, Leipzig
Jost Hermand (ed.) 1996: Heimat, nation, fatherland: the German sense of
belonging, Nova York
Michael Keating 2000: "Reconsideración da rexión. Cultura,
institucións e desenvolvemento económico en Cataluña e Galicia",
Grial 146, 231-259
Werner König 1994: dtv-Atlas zur deutschen Sprache, Múnic
Ramón Máiz 1998: "A reconstrucción teórica do nacionalismo e as
demandas políticas da democracia", Grial 138, 185-197
Franck Meyer 1998a: "Fillos da fronteira", Revista Bravú 2,
28-30
Franck Meyer 1998b: "Turcos alemáns, entre dúas terras",
Grial 139, 629-632
Beate Mitzscherlich 1997: "Heimat ist etwas, was ich mache".
Eine psychologische Untersuchung zum individuellen Prozeß von
Beheimatung, Pfaffenweiler
Fred Oberhauser 1995: Das Saarland. Kunst und Kultur im Dreiländereck
zwischen Blies, Saar und Mosel, Colonia
Gerhard Paul 1995: "Die Saarabstimmung 1935. Determinanten eines
verhinderten Lernprozesses über den Faschismus an der Macht",
Dülmen 1995, 300-312
Karl August Schleiden 1995: "Aus provinzieller Enge zur
Weltoffenheit. Kulturelle Entwicklung 1815-1957", Dülmen 1995,
337-351
Bernhard Schlink 2000: Heimat als Utopie, Frankfurt a. M.
Dieter Marc Schneider 1995: "Rückkehr an die Saar", Dülmen
1995, 320-325
Peter Seibert 1995: "Dann werden das Blatt wir wenden... Verbannte
Autoren im Kampf um die Saar (1933-35), Dülmen 1995, 289-299
André Weckmann 1992: Die Kultur des Zusammenlebens. Variationen zu
einem schwieriegen Thema, Eggingen
Rolf Wittenbrock 1995: "Identitätsbildung in einer Grenzregion:
Das Saarland bis 1935", Dülmen 1995, 284-288
|
———————
NOTAS
| (1) |
Tamén
a breve descrición dos propósitos deste congreso, redactada
polos seus organizadores, reflicte este discurso ó dicir:
"A identidade do pobo galego vén definida polo asentamento
xeográfico, a distribución da poboación, as formas
tradicionais e sobre todo o uso dunha lingua propia: o galego.
Estas e outras circunstancias concorren tamén noutras culturas
minoritarias [...]." (citado segundo a carta que a
organización enviou ós participantes do congreso "A
cultura no século XXI", celebrado en Santiago de
Compostela, maio de 2001). O propio Castelao fornece un
catálogo de criterios na defensa que fai de Galicia como
nacionalidade no seu libro Sempre en Galiza (Castelao
2000:84-99), destacando os conceptos de "idioma, terra,
economía e cultura" (99). |
| (2) |
Sobre un
caso concreto de inmigrantes en relación coa cuestión da
identidade, os turcos en Alemaña, ver Meyer 1998b. |
| (3) |
Fago
miña a idea que expresa Fernández (2000:162) no contexto
galego: "Supoñer unha identidade allea ó tempo e á vontade
é, certamente, unha caída no mito; manter que non hai nada
(máis que vontade, estratexia e construibilidade) é unha forma
de permanecer atrapado nel." Un caso de posición
constructivista máxima a miúdo citado é Anderson 1983. |
| (4) |
En galego fálase neste contexto de "terra", onde conflúen
benestar anímico, apego emocional, seguridade e identificación
do individuo co contexto social e/ou o territorio. En
alemán diríase "Heimat", o sarrelandés pensaría en estar
"dehemm". Sobre
o complexo tema da Heimat, pódese consultar Hermand 1996. De
modo irónico, reflexionou o escritor Ludwig Harig sobre a
variante sarrelandesa do "sentimento da casa" (Harig
1990:9-23), relacionándoo, ademais, con ese eslógan do
referendo de 1935 "Volver ó Imperio" ("Heim ins
Reich"). |
| (5) |
Nun libro sobre a situación do retorromano o filólogo suízo
Iso Camartin (1992:25) alude tamén á importancia da
"identidade social" para a estabilidade psíquica do
individuo e mesmo para o desenvolvemento da propia
individualidade, fenómeno que para el é unha das xustificacións
para a protección e conservación das culturas periféricas
como a súa, a romanche. |
| (6) |
Esta
temática abordeina noutro contexto en relación co meu avó
lorenés (Meyer 1998a). |
| (7) |
"[...]
diferénciase da identidade nacional en que non se imaxina a
comunidade de referencia como unha nación, senón como un grupo
subnacional. En consecuencia, está orientada á reforma dun
Estado nun sentido de descentralizar o poder mediante institucións
subestatais de autogoberno, pero sen alterar a unicidade da súa
soberanía. Pode
basearse ou non en realidades etnoculturais diferenciadas e pode
evoluír ou non cara a unha identidade nacional." (Beramendi
1998:240). |
| (8) |
A superficie do Sarre é practicamente a mesma que a de
Luxemburgo. En comparación, a provincia de Pontevedra comprende
case 2.000 quilómetros cadrados máis. |
| (9) |
Para a
descrición histórica baséome sobre todo no libro Oberhauser
1995 e os artigos de Dülmen 1995. |
| (10) |
Un dos
mariscais de Napoleón —Ney—
era do Sarre, outro —Kléber—
de Alsacia. |
| (11) |
"A
análise comparada salientou reiteradamente que, a diferencia do
sostido polo discurso nacionalista mesmo, lonxe de constituír
os nacionalismos a expresión dunha nación dada, esta última
é sempre —sen
que isto implique diminución ningunha da súa 'realidade' e
consistencia—
o producto continxente dunha construcción política guiada
polos movementos nacionalistas en determinados contextos sociais
e institucionais." (Máiz 1998:193). |
| (12) |
En 1913,
por exemplo, máis do 11 por cen da producción alemana de ferro
e máis do 14 por cen de aceiro procede do Sarre (Oberhauser
1995:24). |
| (13) |
Fronte ó
territorio inicial de 1920, os franceses ampliaron algo o
Saarland entre 1946 e 1947 no noroeste (ata o río Mosela) e
norte, dándolle a súa extensión actual (Oberhauser
1995:26-27). |
| (14) |
Na
historiagrafía moderna destácase o reforzamento da
identificación con Alemaña despois da creación do Territorio
do Sarre (Saargebiet), como consecuencia dunha solución
política percibida como inxusta e arbitraria polos
sarrelandeses (Wittenbrock 1995:287). Nisto habería que buscar
unha das razóns para a rotundez do resultado do referendo de
1935, no que os sarrelandeses, a fin de contas, cunha porcentaxe
do 90 por cen, prescinden das liberdades democráticas para se
entregaren a unha dictadura fascista. |
| (15) |
Aínda en
1932, cando en Alemaña os nazis conseguen o 37,4 por cen dos
votos, nas eleccións ó parlamento do Sarre só obteñen o
apoio do 6,7 por cen (Paul 1995:302) |
| (16) |
Aínda
que a existencia dunha lingua tampouco é unha condición sine
qua non para a construcción dunha identidade propia, como
destaca o lingüista Haarmann (1986:258-261). |
| (17) |
Este
dialecto é primeira lingua na que falei. Unha variedade do
franco renano era tamén a lingua materna de Goethe, o frankfurterisch
(König 1994:109). Un mapa lingüístico cos dialectos alemáns
atópase en König (1994:230-231). |
| (18) |
Escritores
como Alfred Gulden, Johannes Kühn (en franco moselán) ou
Ludwig Harig (franco renano) recorreron algunha vez ó dialecto,
no eido da poesía sobre todo. Parece que ten máis presencia na
literatura o franco moselán, quizais pola proximidade do caso
luxemburgués, onde este idioma se atopa nunha situación
dabondo normalizada. Alfred Gulden reflexionou nun libro sobre
esta problemática (Gulden 1982), como tamén Ludwig Harig, o
escritor sarrelandés contemporáneo máis coñecido fóra do
país (Harig 1990:46-61). |
| (19) |
Os datos
socioéconomicos e demográficos xunteinos a través das
Oficinas de Estatística do Sarre (Statistisches Landesamt
Saarland) e da Federación (Statistisches Bundesamt). |
| (20) |
Mitzscherlich
fixo un estudio psicolóxico —un
dos moi poucos—
arredor da Heimat, esa idea moi alemana que vai máis
alá do concepto galego de terra, partindo do seu propio caso de
cidadá da antiga Alemaña Democrática. Constata por exemplo
que a necesidade de ter unha terra/Heimat medra na medida en que
é cada vez máis difícil situarse nun mundo de crecente
complexidade e disparidade (Mitzscherlich 1997:236). |
| (21) |
O
periodista Hecht observa a desaparición da Heimat na
actualidade, sen que se encha este oco anímico-cultural.
Considera este fenómeno como o grande problema cultural da
globalización, que implica crises de identidade e a
destrucción de seguridades emocionais (Hecht 2000:20). |
| (22) |
O
escritor Schlink (O lector) constata que o renacido amor
pola rexión é tamén unha reacción a unha sensación de
alienación resultante da internacionalización (Schlink
2000:20). |
| (23) |
"[...]
o rexionalismo pode ser pechado e encerrado en si mesmo, ou pode
ser, especialmente no contexto da nova Europa,
internacionalista" (Keating 2000:237). |
| (24) |
O
programa impreso da feira, editado polo Instituto para
pedagoxía e medios do Estado do Sarre, utiliza as linguas
alemana e francesa, se ben o título —Bücher
bauen Brücken / Lire sans frontières / Bicher schafe Grenzen
of—
inclúe tamén o luxemburgués. |
| (25) |
É de
supoñer que o máis eficiente será seguramente o comportamento
espontáneo da poboación, cando por exemplo os sarrelandeses se
afincan en Lorena, os loreneses traballan no Sarre e as
mocedades dos dous países van ás mesmas discotecas. |
|
BVG
Atrás
