Lerias

Aletofilo

n2aletofilolerias.html



A Raúl por obrigarme
a lerlle un conto cada que vez
que viña onda min.

A señor Ríos, a meus bisavós
e a meus avós porque deles
son esta historias.







XA ERA TEMPO

     Xa era tempo de que alguén se preocupase por escoitar a historia dun esqueleto, dun sinxelo e humilde fato de ósos de aldea amoreados arredor dunha calivera. Xa chegou o tempo no que nós, fachendosos habitantes de sobre terra, sexamos quen de adicar unha migalliña do noso prezado tempo para coñecer a historia dun dos milleiros de esqueletos, homes noutro tempo, que poboan as necrópoles que hai no solo galego.
     Este esquelete non foi noutro tempo home de cartos, nin foi político nin o que hoxe chamariamos home público. Todo o contrario, é o que hoxe queda dun dos moitos homes que tiveron no seu camiñar por esta vida igual sorte, a súa estrela chamábase desgracia. A súa historia, como el mesmo chegará a dicir en máis dunha ocasión, é a crónica troiana dun home de aldea, dun home que retornou de América con moito menos do que levara da terra. Marchou pobre e voltou derrotado, queimado polos anos de sufrimento e loita para non acadar ren. A súa vida non é de novela romántica, esas noveliñas que podes mercar en calquera librería. Tampouco é unha vida chea de triunfos e satisfaccións, é a vida que lles tocou vivir a centos de esqueletos que poboan os cemiterios das aldeas.
     Algunha vez teraste parado diante dunta tumba que ten como única alfaia unha sinxela cruz de madeira baixo a que repousan unha morea de ósos que noutro tempo sobreviviron entre nós. Eses son os homes de verdade, non son xentes que naceron con cartos nos seus petos.
     Este vello que repousa, porque os esqueletos nos dormen, cando sae o sol e camiña cando se acenden os primeiros fachos da aldea que ollou nacer, penar e morrer. Co paso dos anos, ser noitébrego traeno xa moi canso, os seus ósos xa perderon a súa cor, a súa calivera xa está poboada por unha campía de herbas verdes que semella as guedellas dun lor inglés.
     O meu novo amigo non quere compaixón nin agarimo, só desexa que todos saiban que pola vida non camiñan unicamente os triunfadores., senón que os verdadeiros forxadores da historia son os homes do pobo, os que se erguen cada mañá sabendo que comeza, para eles, de novo a loita, os que teñen que agachar o lombo arreo para poder comer. Eles son os motores da historia, os que co seu traballo ergueron os centos de países que conforman este mundo no que vivimos. Todos eles saben que xamais serán primeira páxina nos milleiros de xornais que saen tódolos días á rúa. Eles son os persoas coma ti e coma min, ou coma o home que pasa por ti tódalas mañás cando vas á escola, ó traballo. Seres anónimos que tódolos días loitan por sobrevivir.







O ESPERTAR

     Levo xa case que un cento de días metido na miña suit. Todo está moi escuro dentro destas catro paredes pero eu síntome cheo de luz, cheo dunha labarada intensa que me dá pulos para tentar abrir esa porta moura que cheira a carballa. Porta moura que me afasta do mundo. Sei que levo cen días aquí por unha raíñas que fun facendo cada vez que o meu corpo se sentía canso. Cada un destes días funo facendo coas miñas unllas nunha das catro paredes do meu cuarto.
     Sinto unha angueira estraña que me empurra a saír do meu agocho a cheirar a podredume do mundo que me agarda fóra. Desexo abrir a porta e saír deste cuarto de catro palmos de altura, que xa non sei se é refuxio ou sepultura.
     Rabuño coas miñas mans unha táboa, porta lisa sen fecho nin adobío. Empurro por ela cos poucos folgos que xa me quedan. Teño o corpo aterecido como un portal cheo de ferruxe que pide forza para movelo. Será porque levo moito tempo aquí metido sen saír a estirar as pernas. A porta nin se move nin afrouxa. Máis tarde averiguaría que unha morea de terra estaba esmagando a porta. Doulle uns couces con tódalas miñas forzas. Cada un dos couces soa como se caesen nun pozo sen fondo. Trisca, escacha, racha o único impedimento que eu cría que me afastaba do ar fedorento da civilización.
     Unha morea de terra que entre tanta escuridade só podo sentir, cae sobre min. Cheira a terra de cemiterio remexida hai algún tempo. Invádeme. Quizais fóra chova. Aquí raro é o día que non chove. Moi poucos son os días nos que o sol ten a ousadía de achegarse ó país da chuvia. A terra ten un cheiro que me fai sentir libre desta gaiola escura. Esta terra que me cobre fai que o meu corpo sinta a fescura dun corpo vivo.
     Tórzome do mesmo xeito que unha serpe canto cheira algún perigo á espreita. Chimpando óso contra óso acada a posición contraria á inicial.,onde antes repousaba a miña cabeza está agora os meus pés. O meu maxín está bloqueado por tanto pensamentos, lembranzas e inquedanzas que me asolagan nesta situación incomprensible e terrorífica. Agatuño ata saír fóra. Todo cara o norte sen desvío. Na miña fuxida vou afastando e guindando toda a terra que se cruza no meu camiño.
     É ben raro. Dende que espertei, do que xa vai un bo anaco, non entrou no meu corpo nin unha miguiña de aire. A esta inapetencia respiratoria só lle atopou dúas posibles explicación, ou son campión de agantar a respiración, cousa que dubido, ou estou morto. Despois de pronunciar a terrible palabra, pasou unha friaxe polo meu corpo. ¿Non será un soño ou un pesadelo?. Onte seguro que ceei moi forte e así estou agora mergullado nun pesadelo. Lémbrome, aínda que non vén moito ó fío, das palabras que alguén dixo nalgures, "penso, logo existo". Dende logo debo existir porque pensar ben que penso.
     Párome de súpeto, deixo de cavar, entre centos de gras de area que rebulen
na miña testa medran centos, milleiros de inquedanzas que falan de tódalas cousas. Lembro milleiros de lugares que quizais visitei e vexo facer que cheguei a querer. Póñome a teimar. Penso, logo existo. Non, non podo estar morto. Un soño tampouco é, logo estou vivo. Entón, ¿que fago eu aquí, soterrado en pedra e terra?. Que pasmón fun naqueles intres de nerviosismo e de inquedaza. Co tempo, nunha das moitas visitas ós compañeiros de camposanto, averiguaría que os esqueletos, malia que os vivos pensen que non teñen vida ningunha, teñen lembranzas a pesares de non teren miolos, nin falta que lles fai, ós vivos só lles serve o que os médicos chaman masa encefálica para perdela e facer tolerías.
     Despois de tanto matinar, de tanto pensamento atropelado e sen sentido, tornei ó meu labor. Voltei a remexer na terra que me alonxaba do que eu consideraba a miña liberdade. Aquela morea de terra afastábame da fedorenta humanidade. Paleei arreo coas miñas mans, que afastaban terra, pedras e refugallos que non podía identificar entre tanta escuridade.
     ¡Cheguei á vida! Sentín que voltaba despois de anos ausente á vida. Xa estou fóra da miña gaiola escura, o manto de escuridade do meu cuarto tornárase escuridade nocturna. Era unha noite de chuvia.
     Hoxe, unha noite calquera dun ano que nin a min me importa xa, voltei a encherme da frescura, da humidade deste mundo podre, desta civilización cheirenta. Aínda que retorno a un mundo noxento síntome ledo. Bo ou mao este é o meu mundo, un lugar cheo de lembranzas boas ou más que fan pensar ó máis pintado.
     É estrano, polo meu maxín pasaron lugares e vilas de alén mar pero non son quen de lembrar a miña face, a cor dos meus cabelos e ollos, cabelos que quizais xa no sexan moitos despois de tantos anos que levo sobre mi. Non lembro a miña fisonomía, que ben soa esa palabra nos meus beizos ignorantes. A miña fisonomía de homiño de aldea que o pouco que sabe aprendeuno na emigración. Mais, ¿como son?. Quizais o meu corpo e a miña faciana pasaron polo meu maxín nalgún intre. Puido acontecer que eu non fose quen de asociar o meu nome cun dos moitos corpos que lembrei. ¿Cal serei de todos eles?.
     Onte debeu caír unha boa treboada. Aquí sempre chove arreo. A herba aínda está húmida, hai pouco que parou de chover. Sinto a herba lambéndome os meus pés como faría aquel can pequecho que nunca puiden ter, eu que sempre soñei ter un can aínda que fose un sinxelo can de palleiro. ¡Bo! que paspón te volves cando falas coma un deses ricachóns que choraban coma nenos cando morría o seu can, sentídoo máis que cando morre unha sogra ou un home sinxelo.
     Teño tanta curiosidade por ver o rostro que teño dende que me pariu a miña nai, unha sinxela muller galega, unha das moitas nais que choraron a marcha dos seus fillos e seres queridos á emigración. Eu nacín e teño esta faciana dende unha noite de invernía aló polo mes das neves dun ano que xa non importa.
     Ó meu arredor naceron, centos, milleiros de lagoas, espellos nados da man da nai Natureza. Achegareime a un deles. Nas súas augas cristaliñas refrexarase o meu retrato como unha fotografía das que facían polas prazas de Bos Aires. ¡Ah. Ah. Ah. Ah. Ah.! ¿Como aconteceu? ¿Cal foi a causa? ¿Por que a min? Bon, dentro da desgracia, malia ter perdido o meu pelexo, sigo sendo un home de moi bo ver. Un home quen di un home, mellor deixémolo nun esqueleto feitiño e repoludo. Dende logo o meu aspecto era moito mellor cós que se ollaban polas rúas de Río de Xaneiro polo tempo do entroido. ¿Canto tempo tería botado na miña suit?¿Canto tempo levarei vivindo neste hotel de segunda?.
     Deixémonos de tanto inquérito. Xa preguntarei en recepción cando volva de dar unha voltiña polas rúas que ata onte percorría como home. Se aínda tivese a data na miña porta, moito falar destes cemiterios de aldea, que se son tan bos como os da cidade, como se nota que os que o din nunca estiveron nos de aquí. O que che teñen os nosos políticos éche moito conto. Engaiola ver nos camposantos de cidade aqueles cuartiños cunha saíña de estar, non moi grande, iso si, pero abonda para poder estar sen ter que ensumirte no cadaleito agardando a que chegue a noite. Alí podes desaterecer os ósos dando curtos paseos sen que ninguén te vexa. Aquí na aldea, malpocadiños de nós, os afortunados que non viven enlameados, teñen o seu cuarto no aire, teñen que baixar con tiño para non esvarar e devorcarse polo chan, Neses casos teñen que agardar a que alguén se decida a recompoñelos. E despois aínda ousan dicir que hai igualdade entre os cidadáns e os vilegos. ¡Pamplinadas!. O único que queren e ternos contentos, e aínda os que ousan queixarse logo os acusan de desestabilizadores e de inimigos da patria. Que desestabilización nin farrapos de gaita, o problema é que pagar pagamos todos.
     Xa estou farto de tanto teimar. Teño a testa chea de miudeces que me traen toliño de vez. Cando teño a testa chea de faragullas non me queda máis remedio que botarme a andar. Camiñando os problemas e as teimas xúlganse doutro xeito e rematan fuxindo a testas alleas, mesmo semella que foxen lonxe, moi, moi lonxe. Cando comezo a camiñar, a miña testa vaise liberando paseniña, moi paseniñamente de inquedanzas, troulas e demais aqueles que me roen os miolos. Camiño por rúas e corredoiras con centos de voltas e viravoltas. Camiño pola aldea que me viu nacer como unha nai. Viume medrar e ata chorou o día que voltei a ela.
     Camiño entre vellos amigos da nenez, nenos-homes xa todos eles de pelo branco. Eles son os poucos amigos que hoxe me quedan sobre a terra. A súa faciana está chea de regos octoxenarios. Estou ó seu carón co meu novo corpo pero eles non poden verme nin oírme. Fálolles e non obteño resposta. Seguen falando entre eles sen decatarse de min. Falan dalguén que todos eles coñecen. É dun home que morreu hai pouco tempo, dun home que coma eles tivo que emigrar e que un día voltou á aldea coa derrota como única equipaxe. ¡Están falando de mi!. O meu nome soa no seus corazóns e poboa os seus maxín. Malia parar o tempo no me esquecerán.
     Saio da taberna e cruzo a praza. Lugar de xuntanza das xentes do lugar nos días e que na escuridade da noite só poboan catro fachos que a alumean. Nela xoguei moitas veces de novo, rompín os meus primeiros zocos no seu chan. Alí está o noso banco, nel, unha noite de lúa coma a de hoxe deille o meu primeiro bico a aquela rapaza da que estiven tan namorado. A carón da encrucillada da miña vida, da casoupa ó ar libre na que me fixen home con poucos anos, a carón da miña hortiña de xogos da nenez está aquel vello castelo. El foi o máis insigne alcaiote da dominación dos homes das terras do centro. Pazo que hoxe ten as súas fiestras pechas, lar e morada de pantasmas e doutros agoiros. Ti es para todos os nenos criados nesta terra o agocho das nosas frustracións e das nosas vergonzas. En ti pasei moi pouco tempo pero abondo para sufrir as inxustizas do estado alleo que dominaba e domina estas terras.
     Faise días ós poucos. Mentres cantan os primeiros galos da aldea e saen as primeiras lumieiras do sol, voume alonxando de vagar da aldea. Da nai que tanto fixo por min na nenez, mocidade, que chorou por min cando marchei e máis cando voltei. Xiro paseniñamente sobre dos meus pés e comezo a camiñar batendo óso con óso cara a miña nova morada.







A DESCUBERTA

     Mentres camiñaba pola aldea lembraba un a un acontecementos que tiveron lugar hai xa tantos anos. Ía camiñando á procura dalgo que non sabía ben o que era. Quizais algunha das miñas lembras tiraba por min cara algures. Camiñaba polas vellas rúas da nenez, rúas nas que vivín os primeiros xogos e namoros. Non son quen de lembrar a aquela rapaza, mociña que nos primeiros anos de adolescencia sería moi feitiña e que cos anos foi perdendo toda a súa fermosura. Lembro momentos illados e sen conexión aparente. Lembranzas da nenez cando corría cos pés nus, da mocidade que pasei dacabalo de dous continentes, vivindo aquén e alén.
     Eu nunca fun un neno moi sociable, quizais sexa algo herdado. ou consecuencia da miña educación. Fun medrando nas andainas pola aldea, nos rueiros da emigración. Quen sabe. Ou quizais fose culpa da moderna sociedade, que rexeita a tradición.
     Dende moi novo adoitei separarme de todo o que fosen multitudes, xentes e máis xentes que falan como máquinas. Falan con boca allea. Actúan con personalidade prestada polos manipuladores da historia. De xentes que falan do tempo, da política, dos novos aconteceres, simplemente falar por falar. Ti ben sabes que eu sempre rexeitei tódalas vosas xuntanzas, aquelas xuntanzas dos sábados nas que falabades de todo menos de vós mesmos.
     Eu sempre fun un solitario. Nunca tiven as vosas inquedanzas de intento de clase media tentando ser alguén, buscando o respecto que non atopabades como persoas. Nunca desexei ser o centro de atención dunha colectividade fría, monótona, calculadora. Esta sensación de ser un marxinado, alonxado de todo o que vós considerades imprescindible, foi medrando co paso do tempo e co discorrer dos anos.
     Nestes meus últimos días, horas, minutos, da miña existencia neste fedorento mundo, matino máis ca antes nos momentos sobranceiros da miña vulgar vida. Remexen no meu maxín inquedanzas e acontecemento da nenez, cando camiñana dando patadas ás pedras e agatuñaba polas árbores. Lembranzas da miña mocidade a cabalo de dous mundos, o mundo pequecho da aldea na que puxen comezo e remate á miña aventura de vivir, e o abafante mundo da emigración no que fun un máis. Chegue a el como moitos chegan, como rapaz que busca o pan, coa idea de facer cartos e tornar á terra en pouco tempo. Marchar como un ninguén e retornar cun pequeno capital. ¡Que dura pode chegar a ser a vida! Voltar, volteil. Trouxen a mesma roupa que levara cando marchei e coa derrota cangando nos ósos. Veñen á miña calivera, enchéndoa case a sobordar, acontecementos e inquedanzas daquel mozo que pasou polas américas con máis pena que gloria, deste vello que hoxe camiña pendurado duns ósos baleiros do seu pelexo.
     Hoxe, cando xa entrara ben a noite, atopeina. Levaba tres noites sentido unha forza que me empurraba na súa procura. Era a miña casa. A nai que me ollou nacer e que ficou cos ollos pechados aquela tarde de chuvia que marchei a ombros dos meus amigos á miña nova morada. Cando entrei naquel anaquiño da miña historia, casoupa pequecha, catro anaquiños de parede, pedra sobre pedra, por sombreiro xa poucas tellas. Naquela casoupa baleira convivían pedra, moblaxe e herba en curiosa harmonía. Mentres camiñaba polos seus corredores estreitos, por aqueles lugares onde comezaron e remataron as miñas andainas, fun dar á porta do meu cuarto. Empurreina moi de vagariño como quen move a un rapaz recén durmido. Estaba xa moi feble e podre, tiven medo de escachala en mil faragullas. Entrei no meu cuarto. Alí estaba a cama onde nacera había case cen anos, onde pasei catarreiras, o sarampelo e outras enfermidades. Nela pasei a derradeira noite antes de emigrar e a derradeira antes de morrer. Naquelas catro paredes agochábase a miña historia.
     Funme directo á mesiña de noite e abrín a gabeta. Nela repousaban as derradeiras faragullas da miña existencia. Alí estaba, repousaba diante da miña ollada o vello cartafol que me trouxera o meu tío das américas cando era neno. Dentro repousaban as miñas lembranzas, un fato de follas amarelas nas que se agochaba toda a miña existencia.
     Sentei no que quedaba da alcoba e comecei a ler o fato de papeis. Cando rematei decidín levarllos a un mestre da vila para que el os dese a coñecer a todo o mundo.







CARTA O LECTOR


Cela, 25 do mes de Santiago do ano 1994.

     Querido amiguiño, chámote así, porque agardo que xa desde o momento en que comeces a ler estas lerias sexas un personaxe máis da miña historia. E aínda que non o creas eres para min o personaxe máis importante, porque sen ti, ¿que serían estas historias?. Supoño que che sorprenderá que eu, o autor destas lerias que vas ler me dirixa directamente a ti. Era absolutamente necesario, quero que saibas que nestas páxinas che ofrezo unha parte de min. Trátaas con agarimo e xa me contarás como che foi con elas. Como só era isto o que quería dicirche xa te deixo cunha parte da miña vida ata cando te decidas a contarme o que che pareceu a miña historia. Unha aperta do neno que viviu estas historias.







O MEU AVO

     Desde moi novo sempre tiven a necesidade de coñece-las cousas que xa non interesaban a ninguén. Ó pouco tempo de saber ler, mergullábame nos libros que levaban anos pechados e cheos de pó. Xogaba con xoguetes de pau e de cartón no canto de xogar cos demais rapaces do meu tempo. Eles pasaban as tardes no río ou xogando polas corredoiras.
     Eu prefería bota-las tardes na casa ó fío dunha conversa de homes vellos. Homes cheos de contos e lerias que lembraban como se acontecesen onte mesmo. ¡Cantas veces lembrarei aquelas tardes-noites de inverno!. Noites nas que acababa durmindo nun recuncho ó pé do lume.
     Moitas das miñas inquedanzas de rapaz novo alimentábaas o meu avó, aquel home xa curtido polos anos que sabía moitos contos que lle aconteceran á xente cando el era novo. Aquel vello petrucio era un libro aberto do que escapaban centos de contos e lerias. Nos seus beizos sempre había un conto, unha leria nova que eu desexaba escoitar cada tarde. ¡Canto vivira o meu vello avó!.
     As tardes da miña infancia pasaron entre os contos e as lerias do avó. A miña nenez foina enchendo pinga a pinga, historia a historia, leira a leria, aquel vello camiñante. El era o máis preciado xoguete dos meus primeiros anos. Momentos de neno de aldea ó que o seu anaquiño de mundo se lle fixo gaiola que non o deixaba voar máis alén deste montes e piñeiros. A aldea, cada día máis pequecha, medraba día a día dentro de min alimentada polas vellas e esquencidas lerias do avó: Aquel contador de contos que xamais che negaba o seu tempo.
     As tardes de chuvia, cáseque tódalas tarde de inverno, pasábaas sobre os seus xeonllos como se fose un xinete dos que percorren a Pampa de riba a baixo, oíndo como quen escoita unha historia que non coñece, ollando cos olliños moi abertos aquela face da que saían tódalas lerias que enchían a miña vida. Os seus cabelos estaban sempre cubertos por unha pucha moura e xa vella, gastada polos anos de traballo. A súa fronte semellaba un campo galego recén labrado, un dos moitos recunchos de terra remexida que se ven pola sementeira. Os seus ollos brillaban escuros como unha noite de meigallo. ¡Cantas veces me ollei nas meniñas dos seus ollos como prendido dunha noite de meigallo arredor dun lume que quenta o espírito!. As súas pernas comezaban xa a perde-los seus poucos folgos. A pesar do paso dos anos o meu vello amigo semellaba un vello caixón cheo de cousas novas.







O CASAMENTO DO XAN

     Lémbrome que nunha ocasión díxome moi serio, como adoitaba facer cando se dispoñía a contarme unha das súas historias. Ven acó rapaz, vexo que estás un chisco aburrido hoxe. Ven que che vou contar unha das moitas trangalladas que fixo un curmán meu.
     ¡O pobre Xan!. Xan érache moi pavero, sempre adoitaba facer algunha falcatruada. Facíaas a montes e moreas; no monte, na praza, no prado, nas romarías e sempre que lle daban oportunidade. Desde moi novo adoitaba erguerlle as saias ás rapazas novas, e de cando en vez a algunha que outra vella. No fondo érache un bo rapaz, o caso éche que tivese fondo algún.
     Eu non coñecera a Xan. Para uns morrera na guerra. Para outros ó remata-la contenda marchara ás Américas, e alá estaba deixando aquí o seu lugar baleiro de todas todas. Eu non coñecera a Xan pero tiña oído falar de moitas das súas trangalla-das. ¡Canto máis mal ca min faría o pobre Xan.!
     Volta acó rapaz. Deixa de correr detrás das galiñas, non mas escorrentes do galiñeiro que despois non queren entrar. Senta aquí e déixame seguir co que che estaba a contar.
     Xan érache un troulán. Un mozo de moi bo ver non era pero si pavero e argallán de máis. Desde moi novo andaba sempre metido en tódalas trangalladas que acontecían na aldea, e nas que non estaba metido non ían adiante. ¡O Xan sempre facendo algunha das súas!. O tempo foi pasando e como adoita acontecer, Xan fíxose mozo, o seu corpo de neno tornouse de home. Pero non esqueceu as súas trouleadas. As súas nenías fixéronse argalladas de mozo inquedo. ¡Era un pouco vagamundo!.
     Non che era moi bo mozo, ben é certo, el érache un máis entre os mozos da aldea, pero como dicía a súa tataravoa, o de fóra éche o de menos, o que val é o que se leva por dentro, non a carauta que levas por fóra.
     Non era moi bo mozo, e menos aínda cando se lle ocorría vesti-los pantalóns do seu pai. Aqueles vellos pantalóns que o seu pai trouxera da capital. Uns pantalóns nos que collían catro homes coma o esmirriado de Xan. Pero el, como moita fachenda, dicía que eran de moi bo ver porque chegaran de moi lonxe, de alá de Londón ou de por alá fóra, aínda que admitía que lle quedaban unha migalliña grandeiros.
     Non faltaba a ningunha festa, e menos ás romarías e outras parrandadas, fosen onde fosen. Pisábache tódolos pobos da comarca e os da outra beira do río. Só nos días de festa. ¡Que festeiro che era!. Non é que fose un lacazán, pero o tra-ballo, como adoitaba dicir el cando estabamos na taberna do tío Fuco, "o traballo só como última forma de gañarse a vida". Non é que vivise á conta dos pais, pero pouco menos. ¡Xan sempre foi pouco dado a se cansar!.
     E chegoulle o tempo dos amoríos, el non ía ser menos. Como se di nestes casos, de ir tantas veces o xerro á billa acaba por encher. Nunha das súas andainas por esas romarías da comarca coñeceu a unha rapaza. ¡Cantas non coñecería o moi lambón!. Esta tiráballe, e moito. Traíao toliño de vez. Xa non quería ir ás festas nas que non estivese Carme, que así se chamaba ela.
     Carme era unha rapaza moi ben feita e ben metidiña en carnes. Tíñache máis voltas que a estrada que leva á igrexa, que non che ten poucas. Comezaron a verse ás agachadas, víanse nas leiras, nos montes, nas carballeiras, na sega, na recollida, na malla do trigo, na vendima, na castiñeira. Xan leváballe agasallos cada vez que podía. Unhas veces unhas pedriñas de azucre, unhas galletiñas, outras veces unhas rosquillas, e as máis das veces uns figos pasos que se podían mercar en calquera taberna da aldea.
     Despois duns meses de agasallos e xuntanzas ás costas da xente, xa estaba o conto na boca de toda a aldea. Xa se sabe o que acontece cando se fan as cousas ás agachadas, basta que queiras que non se saiba algo para que ós poucos xa estea no peteiro da xente.
     Como che ía dicindo. Xa falaran as xentes da aldea arreo dos novos mozos nas leiras, nos campos, nas carballeiras, nos fiadeiros ea carón da lareira nas noites de inverno, cando Xan se decidíu a dá-lo paso definitivo. Ese paso que só se dá unha vez na vida.
     Unha tarde na que brillaba o sol, un sol brillante máis ou menos coma hoxe alá no alto. Rapaz ímonos pór ó pé da cerdeira, aló a carón do palleiro, que para nós é moito o sol que dá. ¡Ven canda min!. Senta nos meus xeonllos, aínda que son vellos contigo ben poden.
     Como che contaba, era unha tarde coma a de hoxe. Xan estaba co seu pai na beira do río, foran pescar algún peixe para a cea. Xan díxolle moi serio que quería casar cunha rapaza da Fonte Alta. Xa era tempo de senta-la cabeza. Olla, desde aquí podes ve-los restos da casa de Carme, son aquelas poucas pedras cubertas polas silvas e xestas.
     Despois de oílo, o seu pai e mais Xan colleron cara a Fonte Alta. Carme era dunha familia boa de seu. Vivía nunha casa moi semellante a esta na que vivimos nós. Tiñan moitas terras ó redor, leiras para plantar unhas pataquiñas, uns tomates e outras cousiñas, ademais tiñan algúns cartos que o pai de Carme trouxera das Américas. Daquela érache o rei da comarca.
     Chegaron ámbolos dous á casa do Pepe, que así se chamaba o pai da que ía ser muller dese falcatrúas. Como che ía dicindo, cando chegaron á casa do Pepe éranche xa as seis da tarde.
     Ti neno coñeces a un bisneto del. Eu fixen un aceno con cara de estrañado. Con curiosidade de neno parvo preguntábame, ¿quen será o rapaz do que non me lembro?.
     —Si home, Pepiño.
     Aquel nome traíame moitas lembranzas. Como non me ía lembrar do meu amigo Pepiño. El foi desde moi novo un dos meus poucos compañeiros de xogos. ¡Cantas falcatruadas fixemos o Pepiño e mais eu, ámbolos dous sempre moi rebuldeiros e falcatrueiros!.
     ¡Ai que leria!. ¡Ven acó rapaz!. ¡Non camiñes por ese rego que está cheo de auga e vaste mollar!. Se bo e ven sentar nos meus xeonllos e así poderemos seguir co que che estaba a contar.
     Ó chegar á casa do Pepe, o pai de Xan foiche dereitiño ó patriarca da comarca; patriarca non polos anos senón polos cartos, pois seríanche os dous do mesmo tempo.
     -—Oe compadre, o meu rapaz di que quere casar coa túa rapaza. ¿E a ti que che parece?. Eres ti quen ten a última palabra. Xa sabes que se os pais non queren por moi parvo que se poña o pretendente non hai de que falar.
     — Boeno, que queres que che diga, as mulleres da casa saben que eu darei o meu consentimento ó que elas digan. Han ser elas as que decidan o que se ten que facer. Que despois se ven algunha cousa mal dada non che quero escoitalas. Se queren elas casámolos e que non se fale máis. Foron os noivos os que acabaron por decidir.
     ¡Que poucas veces acontecen as cousas de forma feliz!. Lémbrome tantas veces dos milleiros de casamentos amañados que se fixeron na nosa aldea, tantos matrimonios que non foron tal nin o primeiro día.
     —Pepe, ti sempre tan seco. ¿Cómo non lles traes uns groliños de viño ó teu futuro fillo e ó teu consogro?. Berroulle a muller desde a cociña.
     A voda foi no mes de... ¡Ai!, ¡carafio!, xa non me lembro. O que che fan os anos. Xa meu estou facendo vello. Agora que me lembro debeu ser no verán. O tempo érache bo, e o día da voda ata fixo sol. Si, debeuche ser no verán. Pero para o que che vou contar tanto ten.
     Xan levaba un traxe novo do trinque. Por primeira vez, nun día sinalado non levaba o traxe que trouxera o seu pai de aló de Londres. Levaba o traxe que o acompañaría cando tivo que marchar á guerra. ¡Pobre Xan!. El que sempre foi tan falcatrueiro. Como che dicía, o día da súa voda semellaba un deses políticos que nos veñen falar nas eleccións.
     Ela ía coa cara agochada baixo un veo de seda de cor branca, que segundo dixo o seu pai -sempre tan fachendoso- viñera da China. ¡Canto conto che tiña o Pepe!. Mesmo parecía unha raíña. E aquel zarapalleiro que só pensaba en troulear e nas festas ata semellaba un deses indianos que chegan de cando en vez á aldea das Américas ou da Alemania.
     Entramos todos na igrexa, como se fai aínda agora nas vodas normales, dígoche nas vodas normales porque aquela non o ía ser de todo. A voda de Xan foi o lugar axeitado para outra das súas trasnadas. Esta foi unha trasnada lembrada en toda a volta. Todo foi ben ata que o cura, que daquela había ser Don Xosé, lles preguntou:
     —Carmen, ¿queres a Xan por esposo?.
     —Si, quero.
     —Xan, ¿queres a Carme por esposa?.
     Xan quedou un pouco tempo moqueando coa cabeza. Tódolos que alí estabamos comezamos a pensar que se ía arrepentir. Pero con moita seriedade dixo:
     —¿E logo vostede cre que se non a quixera ía gastar tantos cartos neste traxe?.







O DERRADEIRO CAN

     Nas noites escuras gústame achegarme ó pequecho cume que hai na miña aldea, un curuto espido como a pelada dunha calivera. Séntome sobre as súas nueces e comezo a teimar naquel can que nunca tiven. Cantas veces desexei ter un can. Unha boliña repoluda de pelos que me enchese de lambetadas cando tornase ó fogar. Non me importaba a súa caste, aínda que fose un can de palleiro, acolleríao con agarimo. Desexaba ter un compañeiro de xogos de catro patas. Un boneco con vida ó que poder acariñar. Un molete de pelo suave como a lá ó que poder ter no colo cando estivese tristeiro. Un amigo que non fose egoísta e que poidese ter ó meu carón todo o tempo.
     Na casa sempre houbera can antes da miña chegada, pouco antes de nacer eu morreu o derradeiro can que houbo na casa. Lémbrome cantas veces vin aquela cadea pendurada da moa do vello hórreo. Cadea á que ninguén ousou poñerlle can que a fixese súa. Cantas veces ollei aquela casoupiña de carballo que ninguén quere que sexa alugada. Que só se sentía aquel edificio de xoguete que de momento carecía de utilidade algunha. ¡Canta mágoa me daba!.
     Cada vez que eu dicía na casa que desexaba ter un canciño co que poder comparti-los meus xogos, un compañeiro ó que poder contarlle contiños, facerlle aloumiños, ninguén facía caso daquel rapaciño que debecía por un canciño e non facía máis que dicir tolemias. Cando eu repetía o meu desexo o aire enchíase cun silencio que fedía a cemiterio. Todos facían que non oían as miñas peticións e os meus desexos. Os meus acenos e as miñas súplicas eran como o derradeiro desexo dun agoniante.
     O tempo foi pasando e co caír dos anos funme dando conta das cousas, fun adquirindo teimas novas, foron medrando en min novas inquedanzas e desatinos. Pero quedaba en min unha vella teima. Adoitaba ir co meu avó ás casas veciñas, en todas había un can, nas que non había dous ou incluso tres. Cada vez que voltabamos á casa dunha desas xuntanzas nas que a xente ía dereitiña para "a ofisina", así era como lle chamaba ironicamente a miña nai á adega.
     Na aldea existía o costume de levar á xente que chegaba á casa para a adega a proba-lo viño. A xente que chegaba adicábase a eloxia-lo viño do paisano e este enchíase de fachenda polas gabanzas que recibía o seu labor como colleiteiro. Por aqueles tempos a riqueza dunha casa medíase polos ferrados de pan que tiña e polas pipas de viño que saían das súas viñas. Os cartos non se vían moito daquela. Os millonarios da vila aínda o eran en reás. No meu maxín rebulía cada día con máis forza unha vella inquedanza.
     —¿Por que non hai un can na casa?.
     ¡Cantas veces fixen esta pregunte!. ¡Cantas veces deixei caír esta lousa sobor dos lombos da miña xente á cea!. A resposta era sempre a mesma, un silencio que asasinaba ata ós mortos que vivían no cemiterio. Ninguén se preocupou de buscar unha resposta á miña pregunta. Ninguén quixo explicarme ¿por que esa actitude diante da miña pregunta?, ¿por que todos fuxían e se alonxaba do problema virando as costas?, ¿por que esa reacción diante da posibilidade da chegada dun novo can?. Había bois e ninguén protestaba, máis aínda todos a enchelos, había porcos e todos moi ledos, carne fresca para o San Martiño que sempre viña ben. Pero cando eu pedía un compañeiro de xogos, todos facían oídos xordos á miña petición.
     Os anos ían pasando ós pouquiños, e con este percorrer imparable do tempo a miña inquedanza ía medrando canda min. Ámbolos dous iamos camiñando xuntos. O meu corpo medraba e con el esta teima que comezou miúda medraba xa de máis, pegábase a min como unha pegada o fai ó chan, botaba raíces en min cada vez máis rexas e fondas.
     Ó verán seguiulle o inverno, que chegou despois do outono. Co inverno voltaron as tardes a carón da lareira. Coa marcha do inverno achegóusenos a primavera, o rebulir dos campos nunha cor de vida e de ledicia. Coa chegada do verán a miña teima madurou de súpeto, só quedaba atopalo intre axeitado para deixar saír de novo aquela teima.
     Un día de verán, aló polo mes de Santiago, decidín que era o día axeitado, o día no que a miña pregunta tería a súa resposta. Estaba decidido. De hoxe non ía pasar. A miña teima non tornaría ó mundo das tebras no que estivera xa moitos anos. Decidinme, preguntaríallo ó meu avó.
Cando me acheguei a el estaba ollando como ía a medra das uvas nunha viña que tiñamos preto da casa. A nosa amiga fai extrema cunha raquítica horta, chea de argalleiras leituguiñas, botonciños verdelleiros que inzaban de frescura e xuventude a vella chambra estercada ó chou. Achégome ó meu avó e deixo a miña teima no aire.
     ¿Avó, por que non queredes que volte un can á casa?.
     —Xa vexo que aínda segues con ese rebulir nos teus miolos de picariño novo. Sabes rapazolo, a miña avoa dicía que as aquelas teimas que temos de nenos medran con nós día a día e séguennos ata o día derradeiro. Lémbrome de moitas desas teimas que morreron cos seus donos, e doutras moitas das que se des-fixeron no leito de morte. Xan da Portela, un bo homiño por certo, fora un dos poucos que foi quen de deixa-la súa teima na casa uns intres antes da súa morte. Lémbrome, se non me falla a memoria, que a teima de Xan era saber...
     —Avó, non te alonxes da miña teima, ou ¿queres que me acompañe ata a morte?.
     —¡Non rapaz, non!. Deus te alonxe da tal desgracia. Semella que se está a levantar vento, imos cara a dentro que xa cae unha miguiña de labeche.
     Xa dentro da casa acomodámonos a carón da artesa.
     —¡Veña rapaz, achégate a min que non che vou pega-lo vello!. Xa sabes que non podo ergue-la voz que xa vai velliña.
     Vouche conta-lo que aconteceu co derradeiro can que tivemos, o que che vou contar pasou antes de vir para esta casa. Asegúroche que despois do que che vou contar no che van quedar ganas de ter un can na casa. ¡Tráeche moitas aquelas o raio do can!.
     Como xa che teño contado moitas veces, antes de casar vivía na casa que tiñamos aló enriba moi preto do monte. A casa da que trouxéstede-lo hórreo e mailo cruceiro hogano. Eu vivía alí cos meus pais e coa tía Rita, que xa era moi velliña e cada vez máis rareira. No chouso sempre tivemos un can, cando non dous. Recordo que un ano chegamos a ter tres deses bechiños, un deles non era noso, era do señor Xaquín.
     Xaquín era un velliño que viña moito á nosa casa, comía moitas veces connosco, botaba os días enteiros na cociña ó pé do lume de troula con mamá Rita. ¡Éranche moi bos amigos!.
     Lémbrome que unha vez no tempo da labranza, eu baixara á vila pola mañá cediño, ía buscar un fouciño para o toxo...
O avó tiña o costume de lembrar aconteceres da súa nenez cada vez que saía o nome dalguén que gardaba relación coa leria que che estaba a contar.
     Avó, ¿fálame do derradeiro can?.
     O derradeiro can que veu á casa era mouro coma un tizón. Os cans mouros, polo xeral, sempre traen a desgracia á casa á que chegan. O can de Pepín de Sanside, que era un can de raza loba. ¡Semellaba mesmiño un lobo!. Grande coma un cabalo, tíñache moi mal sangue. Un día rachou a cadea e saiu ó camiño no intre no que pasaba unha peixeira de Moaña. O moi moinante cando veu chegar á malpocada botouse a correr detrás dela e traboulle nun cadril. A desgraciadiña tivo que estar un mes a tratamento.
     O noso can tiña un ollar ruín que daba medo. Eu téñolle oido contar ós vellos de antes que o Demo un bo día decidíu converterse en can. Convertíuse nunha mistura entre lobo e can e estivo vivindo cos lobos un ano enteiro. Hai moitos anos un pastor que levaba as ovellas pastar ó monte, atopou uns lobiños entre as silveiras, laiábanse ó carón dunha loba morta. O pastor levounos con el á aldea. Alí medraron entre xentes boas e cans mansos, pero xa levaban a maldade dentro pese ós aloumiños e agarimos das xentes. A súa ruindade espallárona entre os cans. Tódolos cans fillos daqueles lobiños medraron entre os homes, só había un xeito de recoñecelos, tiñan a boca moura, escura como unha coveira na que non podes ve-lo fondo polo escuro que está todo no seu interior.
     O noso derradeiro can era un deles. Desde moi pequecho tentaba xa trabarlle nos pantalóns e nas botinas ós homes, e cando tiña oportunidade arrastaba algunha peciña de roupa ó seu agocho segredo. Mentres foi pequeno andou solto pola casa, da cociña para o alpendre e do alpendre para os cuartos, recibindo aloumiños das xentes que adoitaban vir de visita.
     Lémbrome que Xaquín tíñalle moito respecto, el coa súa vellez ás costas coñecía moitas lendas de cans e lobos que ía lembrando de cando en vez e con moito aquel, el fora quen me contou a lenda dos cans mouros. Na aldea dicían que era medio bruxo.
     Xaquín era veciño noso desde había moitos anos. Daquela quedara viuvo. Nunha ocasión contounos unha historia arrepiante que lle acontecera cando era novo, xa sendo mozo da súa defuntiña. ¡Que Deus teña na gloria!. Unha noite, cando voltaban da Romería dos Milagros, os de Moaña, por suposto. O chegar ó camiño que había á beira da casa dos pais da súa moza, de súpeto quedou quedo ó pé do camiño e mandoulle parar tamén a ela. Díxolle de vagar e moi baixiño ó oido:
     —Estou vendo pasar un enterro. Na caixa vai o señor Pepín, e toda a parroquia vai no acompañamento.
     —Ti está de coña, Xaquín. O que queres é amolarme e meterme o medo no corpo para que me achegue máis a ti.
     Xaquín pisoulle o pé. Ela soltou un berro arrepiante, seco e dooroso que soou en toda a volta. O futuro sogro de Xaquín que tiña moita aquela pola súa filla, saíu coa escopeta inquedo polos berros. Cando chegou onda eles, dixéronlle que viñan de ver unha crobe.
     Algo tiña Xoaquín. Un día antes da morte dalguén dicía que oira a campá e a morte rondaba tal zona da parroquia. Ó día seguinte morría alguén na zona da que el falara. ¡Nunca ía mal atinado!. Unha tarde de verán Xaquín díxome ollando para o can con aire inquisidor:
     —Este can vaivos trae-la desgracia á casa.
     ¡Canta razón tiña!. Unha semana despois da súa predicción o can soltouse e comezou a facer falcatruadas. Estivo unha ducia de días fóra da casa matando ovellas e trabándolle á xente. Cando voltou á casa chegou incluso a tabarme a min cando estaba a atalo.
     Lémbrome que unha vez andaba un paragüeiro pola aldea, érache dunha aldeíña de Ourense. Adicábase a arranxa-las ballenas dos paraugas, a endereita-la ferramenta torta e a amaña-la escangallada. Chamou ó portal do quinteiro, pero como estabamos na adega non fomos quen de oilo. Empurrou polo portal e entrou no chouso como se fose da casa. Ó can debeulle cheira-la carne fresca da montaña. Fresca si, pero ben vella. ¡O demo me coma!.
     Soltóuse o can e foise dereitiño ó paragüeiro. Botoulle os dentes ó cú, dispensando, e roeu canto quixo e lle deixaron. Do trabazo que lle meteu ó pobre home, esnaquizoulle todo o pantalón, que xa non che era moi bo, por certo. Os berros do coitadiño oíronse ata en Chans.
     Nós que estabamos na adega, non reparamos no que acontecía fóra ata que oímo-los berros do malpocado. Era o tempo da vendima e estabamos a lava-los bocois para enche-los do viño que estaba a chegar. Saímos ás carreiras da adega, ollamos, como quen ve unha pantasma ou á Santa Compaña, como o pobre afiador tentaba alonxar ó can do seu traseiro xa moi encarnado.
     O meu pai chamou ó can cun berro seco, con aquela voz rouca que adoitaba ter cando se alporizaba.
     —¡Tizón, alóxate del!.
     O can percibindo que os berros do meu pai agoiraban que acontecera algo moi gordo, deixou as nádegas da súa víctima e foise dar unha voltiña cun aire fachendoso. Xa se mantivera dabondo, agora iríalle conta-la fazaña ós seus compañeiros, ou quen sabe se non iría a darlle contas ó Demo ó mesmísimo Inferno.
     O vello berraba coma un condenado a morte camiño da forca. ¡O moi lampantín!. Érache máis conto que outra cousa. ¡Cantas veces comera á nosa conta!. Tiña os pantalóns esnaquizados e dunha das súas posadeiras saíalle un fío de sangue. ¡Érache ben pouquiña cousa!. O meu pai díxolle á miña nai:
     —Muller, vai á casa e trae un dos meus pantalóns, que non sexa o máis novo, que non está o mundo para tirar cos pantalóns tódolos días. Tampouco vaias vir cun farrapo que non haxa por onde collelo. Non te esquezas de traerlle tamén a este coitaiño unha botelliña de caña do ano pasado, da do garrafón que empezamo-lo sábado pasado. E daslle unhas boas freguiñas que xa ten o cu en carne viva.
     Miña nai marchou co paso lixeiro. Non batía cos pés no cu pero pouco menos. Eu seguina cos ollos ata que entrou na casa. Saíu ó pouco tempo cun pantalón na man dereita e cunha botella de caña na esquerda. O paragüeiro puxo o pantalón que lle deu a miña nai por riba do que tiña roído do can. ¡O moi condanado debeu pensar que nos iamos quedar cos anacos do seu pantalón!. Miña nai tentou darlle as fregas milagreiras con aquela caña vella. O moi lambón agarrou a botella coas dúas mans. Ninguén foi quen de darllas. Sacoulle o corcho e botou un bo grolo. A nosa caña sempre foi das máis fortes. O moi galopín, que de parvo non tiña un pelo, botoulle a rolla á botella, meteuna no morral que traía ó lombo e marchou contento coma un Pepe.
     ¡Ben podía ir o lambón!. En troques dunha trabada no cu, dispensando, levaba uns pantalóns novos e unha botella de caña. Non voltamos a ter novas del. ¡Safouche ben o moi coitadiño!. ¡Safouche ben!.
     Á noitiña, como adoitaba facer despois dunha das súas trasnadas, o can voltou á casa triunfante. O moi ruín, traía unha ledicia de diaño no fuciño, nos seus ollos reflexábase a fachenda pola súa fazaña. O moi lambón non traía outra cousa que desgracias.
     Un disparo atinado que soou en toda a fraga rematou coa súa carreira de come cus. Despois daquela desgraciada tarde non quixemos máis can na casa.







O CAZADOR E A VELLA

     Meu neto, que lonxe pode chega-la estupidez humana. Lembro o que lle aconteceu a un cazador que se cría un gran home e era moi fachendoso.
     Todo aconteceu un domingo pola mañá no Coto de Paradela aló polo tempo da caza. Naquelas datas o coto enchíase de homes que se sentían os donos do mundo por levar unha escopeta ó lombo.
     Paco do Coto, doutor do pobo, saíu cediño da casa. Vivía nunha casa grandeira, quizais a máis grande de toda a volta, dous pisos, unha adega e un faio. Ergueuse aló polas cinco da mañá. Adoitaba saír máis cedo có resto dos compañeiros. Vestiu o seu uniforme de soldado frustrado. Baixou á cociña e tomou o almorzo que xa tiña preparado. Aínda tiña sono, a noite anterior chamárano para un parto e non descansara moito. Colleu a escopeta, cargouna, revisouna con tino e botouna ó lombo. Saíu da casa e foise directamente á procura dos cans, Bronco e Lince, os mellores cans de caza da comarca.
     Ollou cara ó ceo. Vai ser un bo día, pensou. A noite fora quente e o ceo aínda estaba cuberto de puntiños de luz. Non fora unha noite calquera, a lúa brillaba máis ca nunca.
     Baixou a vista, ó seu carón estaban os cans agardando que reparase na súa presencia. Bronco era un can mouro coma un tizón, na súa boca moura reflexábase toda a súa ruíndade. Lince tiña a pel salpicada de cores, unha grande pegada branca enchía a súa fronte.
     Paco colleu os dous cans e saíu cara ó monte. Abriu a cancela con aire inquedo erguendo a vista hacia o horizonte tentando buscar algo. Colleu polo camiño que levaba ó campo-santo. Media hora de camiñar e xa estaba na Gandra. Monte longo, cheo de carballeiras e piñeirais nos que se agochan as pezas codiciadas polos cazadores.
     O día era moi soleado. Camiñou e camiñou sen atopar becho ningún ó que poder pegarlle un tiro. Por mor da calor a súa gorxa ía secando perigosamente. Camiñara durante horas sen atopar unha fonte na que poder molla-la palleta. Buscando e buscando, descubriu un tellado vermello entre matos e silveiras.
     Era unha casa pequecha, moura e vella. Paco ollou para o ceo, serían aló polas doce da mañá, o sol brillaba con toda a súa forza. Os raios de sol refrexábanse nos canóns da súa arma como se fosen un espello. Facía moita calor. Paco camiñou de vagar cara á casoupa esquecida pero non valeira.
     Camiñou de vagariño polo carreiro que remataba na porta daquela mansionciña de xentiña pobre. A porta, repousando sobre un pequeno escano había alguén. O achegarse aquela masa informe foi adquirindo forma, semellaba un vello espantallo esquecido. Os seus farrapos eran coma os de calquera labrega galega, vellos, suxos e rachados. A súa vella face agochábase debaixo dun pano mouro. Unha chambra e saia tamén mouras completaban o seu vestiario.
     Aquela figura agarimeira ergueu a testa e ollouno con moita tristura. A súa fronte e o seu corpo torturados polos anos. Paco sentiu mágoa pola vella.
     De súpeto saíu un rapaz pola porta. Un pícaro miúdo, esfameado e loiro. Paco achegouse ó rapaz e díxolle con moita comenencia:
     —Rapaz, ¿pódesme traer un vaso de auga?.
     O rapaz, sen dicir ren, xirou sobre si mesmo e entrou na casa da que viña de saír. O pouco tempo voltou cunha ferrada vella, enferruxada e denegrida, chea de auga. Vendo a cara de Paco, díxolle:
     —Sómoslle pobres e non temos outra cousa na que beber.
     Paco, calado, colleu a ferrada. Comezou a darlle voltas e voltas ollando de esguello á vella. Colleu a ferrada coas dúas mans e bebeu pola beira da asa.
     De súpeto, o rapaz berrou:
     —¡Avoa!. ¡Avoa!. ¡Este señor bebe coma vostede!.







XINA E RAMON

      —Avó, ¿por que hai cruceiros en case tódalas encrucilladas da nosa aldea?.
     Os cruceiros dos camiños teñen todos a súa historia. Unha historia común que os vencella, pero tan distinta. Uns foron feitos para lembrar un xulgado condenado a morte, outros porque na encrucillada morreu violentamente alguén. Nas Chans de Paradela hai un cruceiro, na encrucillada de tres camiños érguese un recordo dela.
     Eu aínda no nacera cando todo aconteceu. Fóra unha historia que ninguén quixera contar. Cada vez que paso por alí, os meus ollos pousan na vella cruz que repousa sobre a terra. Pedra de cantería sobre terra maldita, cun Xesús Cristo de face tristeira. ¡Canta mágoa neses ollos pétreos!. Esa lembranza producía en min unha necesidade de querer sabe-la verdade do cruceiro. Un feixe de imaxes nos meus miolos, bulían panorámicas na miña noite de ideas. Invádeme a sensación de ter estado alí cando aconteceu. Quizais na miña outra vida, quen sabe.
     Unha mañá, cando camiñaba ós poucos polas rúas, atopeime co cego que sempre estaba só. Un cego de moitos anos, sorriso acedo, corazón tristeiro. As súa escrequenadas pernas case nin eran quen de soste-los seus ósos. Viña cara a min, coma se sentise a miña presencia. Debecín por sabelo todo, coñece-lo acontecido aló onde medrou o cruceiro; só el podería sabelo.
     Fun cara ó cego e pregunteille: ¿Por que hai un cruceiro no camiño que leva á ermida do Sar?.
     É unha longa e vella historia, amiguiño. Xa ninguén se lembra dela pasados os anos. Déixame antes pousa-lo corpo, xa vello. As súa palabras agochaban unha dor allea a alguén que oíra a historia e que só a espallaba. Aquela sensación inquedábame. Camiñamos paseniñamente, moi, moi amodiño, á Chaira de Paradela. Alí vivía. Despois de posa-los seus ósos retomou a historia.
     É unha longa historia. Fermosa pero tristeira. Xa vai chegado o tempo de que alguén saiba o que de certo aconteceu. De tanto calar apodréceme o pouco sangue que me queda. Ti non naceras, nin trazas. Foi no mes de agosto. ¡Sempre o mes de agosto!. Cando non chove, morre alguén. Aquel ano a seca fora das boas. Foi durante as Festas da Patrona. Xina, a rapaza máis fermosa de toda a volta. Aínda a estou vendo: cabelos loiros, coma os raios do sol, ollos azuis, coma as augas do mar. Non sei que che digo, ti non víchelo mar. ¡Que fermoso é o mar!. Canta razón tiña o vello. O que máis sinto foi ter que agardar tanto para velo. ¡Que fermoso é o mar!. O seu corpo era coma o dunha boneca, coma as que venden nas festa. ¡Boh!. Pois non sei que che digo con isto. ¿Que entenderá un rapaz de bonecas de feira?.
     As palabras do vello agochaban unha anguria que se me espetaba na alma, mentres falaba da rapaza marcada pola disgracia. Debeuna coñecer, quizais fosen amigos, quizais mozos.
     Como che dicía. Xina era a rapaza máis fermosa da comarca. Nas Festas, coñeceu a Ramón, mozo de moita planta. Viñera pasa-lo verán á aldea, onde os seus tiñan unha casiña. Era fillo duns emigrantes na Alemania. Ti ben sabes como sóde-los xóvenes nas noites quentes de agosto. Mentres no adro tocaba un gaiteiro, mozos e mozas bailaban unha muiñeira, vellos e vellas bebían na taberna, falábase, berrábase, ríase. Eles mentres, prometíanse amor eterno. Comezaron a pensar no futuro xuntos. Todos pensaban: ¡Boh!, cousas de nenos. Mais entre eles nacera un vencello que só podería racha-la morte. Os pais tentaban disimula-lo seu encomodo, pero pensaban no peor. Ti aínda non sabes como sómo-los vellos, cando un gaña anos esquécese do que fixo de mozo. Nós sempre polo que dirán, cousa que non pensamos de mozos.
     Buscábanse nos camiños. Ollábanse en conversas que non lles interesaban. Atopábanse nas noites de lúa para facerse promesas e agarimos ó abeiro do seu ollar garimeiro. Xunguían as súas mans nun rito milenario, o namoro. Coma sempre, todo comezo ten o seu remate, aquel mes non ía ser menos. Marcharon os últimos raios do verán co remate dos derradeiros días de festa e chegaron as chuvias. Elas sempre traen disgracia e morte á terra. Con elas marcharon as xuntanzas arredor dunha gaita, a ledicia dos mozos tamén marchou. Voltarían as noites ó pé do lume, as lembranzas do verán que só viven en nós. Moitos marcharon, moitas prometeron agardar. No máis profundo, o meu vello amigo, fillo de leiras e de campos, era un filósofo de aldea. Moito debecía por falar das cousas que coñecía do seu camiñar por outros mundos. ¡Canta razón tiña o meu rei das chairas!.
     Como che dicía. Ramón foi un dos que marchou. Agardábao Alemania. Alí ía botar nove meses, nove longos tempos de espera, desexando que volte o verán. Ramón prometeu voltar, Xina agardar. Nunca se sabe as voltas que dá a vida. Teno moi en conta, rapaz. Serache de moita utilidade. Nos primeiros meses as cartas foron cotiás, letras e máis letras, liñas debruzadas con agarimo nun papel branco. Pero o futuro agardaba coas gadoupas afiadas. Pasaron os meses e as cartas de Ramón non tiveron resposta. Todo o seu mundo íase en cada carta que non voltaba. Tantos planos para nada, ese era o seu fado, camiñar só polos rueiros da felicidade. Tarde ou cedo todo se sabe.
     Xina veuse na obriga de casar cun vello. Sempre os vellos. O vello, os pais, a miseria, os cartos, todo inflúe para que unha rapaza agoche o seu corazón tristeiro nunha gaiola de ouro. ¡Mal raio parta ós vellos casadeiros!. El era home de cartos, ela a súa alfaia. Comezara a facerlle as beiras dende a marcha do rival. O Ramón xa non estaba para empecelo. Ela odiábao, pero os pais. ¡Sempre os pais!. Aconselláronlle que casara. Tería todo o que nunca tivera e os seus pais fuxirían da fame que os consumía. Os seus pais dixéronlle que Ramón non voltaría. Na Alemania sempre habería outra. Na aldea era todo distinto, non se lembraría da rapaza que deixara na aldea. El nacera no estranxeiro. Os pais sempre pensando no futuro.
     A voda foi de pouca aquela, nin tracas nin foguetes. Xina agochaba baixo o veo a tristura, as meniñas dos seus ollos non brillaban coma no verán. Toda a escuridade da terra pechárase na súa face. As súas ilusións futuras viñéranse abaixo, os soños ó carón de Ramón, só eran soños. Despois da voda non voltou a saír da casa, pasaba as curtas tardes de inverno coa face pegada á fiestra da solaina. Ó vello non lle collía a fachenda no peito pola alfaia que viña de roubar. As xentes da aldea cheiraban no aire a presencia da morte.
     Unha bágoa esvaraba pola súa meixela cada vez que ollaba pasar un rapaz da súa idade pola rúa. Todos lle lembraban ó Ramón. Todo o mundo era libre, agás ela. Co paso dos meses a súa face foi murchando, xa non brilaban as meniñas dos seus ollos coma nas noites de verán cando repousaba nos brazos do seu príncipe.
     Cando chegaron os primeiros raios do mes dos namorados, voltou Ramón. No pobo, ninguén se decatou. Xa ninguén se lembraba del. Do rapaz que fora quen de esperta-lo amor nun corpo adolescente polo que hoxe voltaba.
     Chegou á estación como un preso que vén de acada-la liberdade despois de moitos anos de cadea. Non o agardaba ninguén, todo o seu mundo caeu ós seus pés sen ninguén que o erguerse. Tódalas palabras que viñera xuntando na viaxe de volta fóronse esvaéndo unha a unha nas pegadas que deixaba camiño da taberna da estación. Entrou nela ós poucos. Ninguén se decatou de quen era, e foi tratado coa mesma indiferencia que os outros pasaxeiros que agardan un tren que non chega.
     Alí, só se falaba de Xina, a rapaza que ollaba dende a fiestra agardando a alguén. Escoitou todo o acontecido nos meses de ausencia. O seu corazón cubriuse dunha grande dor e de rabexa incontida. Nas meniñas dos seus ollos naceron dúas bágoas, e no seu corazón latexos de tristura e morte. Saiu da taberna do mesmo xeito que entrara, sen decatarse ninguén. Estaba disposto a todo.
     Chegou a noite. Xina agardaba no seu agocho namoradeiro, alí comezara e ía rematar. Na Chaira de Paradela arrecendía a disgracia e morte. Ela, que meses antes arrecendía a ledicia e namoro. Na chaira só as sombras das árbores, a lúa chea brillaba nos cumes, condenada a se-lo primerio e derradeiro espectador desta traxedia.
     Ela berrou: ¡Ramón!. Non obtivo resposta. O tempo pasaba paseniñamente. De súpeto unha sombra ó abeiro da lúa. Dous ollos na escuridade. A sombra fíxose corpo, o corpo rostro e o rostro lembranzas. A face reflexaba carraxe contida, se os ollos fosen coitelos xa estaría morta. No aire respirábase un cheiro a disgracia e morte.
     Entre as mans, polo reflexo da lúa, brilaba mortal, a arma da súa xenreira. Só se oiu unh berro anguriado: ¡Se non eres miña, non te terá ninguén!.
     Alí, na Chaira de Paradela, apareceu ó día seguinte co coitelo entre as mans, frías, brancas e por primeira e derradeira vez, mortas. Todos falaron de suicidio. Ninguén se lembrou de Ramón, o rapaz que chegara de Alemania.
     Os ollos enchéronselle de bágoas. Seguíu o seu camiño. Tíveno todo claro, el era...







O SEGREDO DE XAQUÍN

     Non sei se vos lembraredes xa do Xaquín. Aquel vello que lle tiña certa aquela ó noso can. Pois ben, o Xaquín non era nos últimos días o velliño falangueiro e argallán de sempre. Era un vello apoucado tristeiro, precisamente el que tiña sempre un sorriso na súa face albeira para todos.
     Na nosa casa, onde viña pasa-las noites ó carón do televisor, como antes fixera ó pé da lareira. O aparello, que daquela era o único que había en toda a volta e que constituíra a súa chegada toda unha novidade. Como vos dicía, Xaquín non fala como adoitaba facer de cotío. Algo lle acontecía ó pobre vello, pero non dicía ren.
     Unha noite, despois de ter observado aquela actitude do Xaquín, a miña aboa decidiu perscudar na causa do seu comportamento.
      —Xaquín, inqueriu a vella, hai uns días que non te vexo nada ben. ¿Que acontece?.
     O vello, co aquel falar de vagar que sempre o caracterizou, comezou a debullar a súa inquedanza.
      —Non tiña pensado contar nada, pero vexo que te decataches de que algo non vai ben. O certo é que levo uns días moi preocupado. Teño unha inquedanza pegada ó corazón por algo que me aconteceu o luns á noite cando voltaba para a casa.
     O luns saín daquí á mesma hora que marcho tódalas noites. Era unha noite clara. Como era noite de lúa chea e estaba o ceo limpo víase case como se fose día.
     Cando abrín o portal do chouso sentín que alguén se poñía ó meu carón e me acompañaba ata a porta. De súpeto tiven un calafrío que me percorreu todo o corpo e collín medo. Era a presencia dunha nena. Metinme na cama acorado polo que viña de acontecer e non puiden pegar ollo en toda a noite. E dende aquela estou a teimar e non deixo de pensar qeu me quixo dicir esta nena. ¿A quen vén a chamar?.
     O vello Xaquín era unha desas persoas que tiña unha percepción sensorial moi aguzada e era quen de recibir mensaxes, imaxes ou percepcións do máis alá. Malia isto, non quería que a xente o soubese. Pero entre as xentes como el todos o tiña en moi grande estima. Había un medio bruxo en Moaña ó que ía moita xente da parroquia. Pois cando alguén ía onda el cos seus problemas, ó enterarse de onde eran, sempre lles dicía o mesmo. O home con máis poder para solucionar tódolos vosos problemas téndelo ben preto, é o señor Xaquín.
     Cando miña aboa escoito as palabras de Xaquín, non se percibiu nela ningún xesto de sorpresa. Para ela non eran unha novidade as visións que tiña o vello, máis ben todo o contrario, podía dicir que era unha das poucas persoas da aldea que tiña o privilexio de enterarse, antes do propio defunto, de quen ía morrer. O primeiro que lle veu ó maxín foi que a señora Luisa estaba moi maliña. Todos na aldea eran conscientes de que lle quedaban poucos días de vida, pois xa estaba nos derradeiros folgos. E así mesmo llo manifestou a Xaquín.
      —¿Non sería a sombra de Luisa que vén na súa procura?. Está tan maliña que onte foron chamar a don Xosé para que a casara co señor Manuel e para porlle os santos sacramentos.
      —Non che era para ela, non. Pronunciou o pobre vello laconicamente.
      —Non che vai morrer desta. Pola contra, vai durar moitos anos. Ten que nos enterrar antes ó Manuel, a ti e mais a min.
     Canta razón tiña Xaquín, malia a súa enfermidade, a señora Luisa enterrounos ós tres, e aínda hoxe anda por aí. Máis nova ca nunca.
      —O que máis me apón é non terlle vista a cara á morta. Ten que ser alguén da familia. E isto é o que máis medo me mete no corpo.
     Xaquín sabía moi ben que cando o anuncio era para el, non era quen de recibilo con claridade. Así acontecera cando morrera a defunta da súa muller, e así viña de acontecer neste caso.
      —Penso compañeira, que o aviso é para a miña neta máis nova. Ela é a que nos vai deixar.
     Aquelas palabras saíron da súa gorxa como un laio agónico, xusto no intre en que as meniñas dos seus ollos comezaban a encherse de bágoas.
     Quince días despois de ter recibido a visita enfermou a súa filla. Cando o señor Xaquín soubo da mala nova, só se limitou a dicir. Non ten solución, a miña filla morre,
     Ela fora a visita que recibira Xaquín un noite de lúa chea e clara.







A ESCOLA

     Hai xa moito tempo que lin nalgures ou quizais escoitei nalgún daqueles mitins galeguistas que se celebraban nos tempos da República aló nas américas. Lémbrome que quedou grabada nos meus miolos un parrafeo que reflicte o sufrimentos de moitos nenos galegos do meu tempo. Se non me faia a memoría éravos unha cousa así: A capacidade de aprendizaxe dun pobo depende en grande medida de que o ensino sexa na lingua nai, na lingua que mamamos na nosa infancia, na lingua que un escoita e fala dende a nenez. Canta razón tiña o que a cavilou. Son palabras que agochan unha das maiores verdades que xerou o home.
     Fomos moitos os que sufrimos este desleigamento da lingua nai a medida que iamos medrando e entrabamos en sociedade. Unha sociedade desleigada do seu cerne. Lembro cantos problemas tiñamos os rapaces de aldea, rapaces que fomos aleitados na lingua do pobo. Unha lingua desprezada e rexeitada polo centralismo do tempo que nos tocou vivir.
     Cantas veces lembrarei aquel día. Era no mes de setembro. Ía ser un momento estraño. Pisaría por vez primeira a escola. Aquela gaiola na que os rapaces de aldea aprendían a falar como falan os nenos da vila, os señoritos que van ás escolas de pago. Canta razón tiña o meu avó cando dicía que o pao fai milagres ata cos seres irracionais.
     Era un día coma outra calquera, agás por un feito, ía pasar o día fóra da casa, engaiolado entre catro paredes cunha morea de rapaces que fomarán parte da miña vida. Hoxe erguínme máis cedo que de costume porque a escola quedaba afastada da casa. Saín con aire tristeiro. Non era para menos, ía estar o mellor tempo da miña vida, os anos nos que un debería estar ó seu aire e facerse home aprendendo das cousas que nos rodean. Eu ía deixar eses momentos da miña vida loitando cun mestre que non te entende, incluso que pode chegar a ser un dos teus maiores inimigos.
     Collemos o camiño da fraga, a miña nai camiñaba ó meu carón. Ela, a persoa á que máis quería na terra despois do avó, ela que foi a que me trouxo ó mundo, entegaríame hoxe ó meu carcereiro. Ía alonxarme do avó e de todo o que fixera nos meus primeiros anos de existencia. Chegamos despois duns minutos de camiñada. A escola estaba á carreiriña dun can da casa, como adoitaba dicir Pepín. Alí estaba o fachendoso edificio agardando. A miña gaiola de pedra, cunha face moura fitando cara min cos seus ollos moi abertos. Miña nai petou na boca da caverna. O pecho xirou ós poucos, e a boca foise abrindo paseniñamente. Saiu un home ó noso encontro. Fraco, algo alteiro e cunha cabeza baleira de cabelos.
      —Buenos días señora. ¿Qué desea?.
      —Vengo a traerle al rapaz, que xa está en tiempo de venir a la escuela.
     Eu, ignorante de min, non entendía o que estaban a falar o coveiro e a miña nai.
      —Ala rapaz vaite cara dentro co mestre e pórtate ben.
     Vaia calvario che me agarda. Ía estar nunha gaiola cos meus compañeiros, rapaces que coma min non entendían o que dicía o gaioleiro. O mestre mandounos por a todos en pé e comezamos a laiar entre dentes a oración do día. Eu como non sabía nadiña da oración. Mellor dito como eu a sabía na lingua da terra, ensináramas a avoa nas noites de invernía. Penseino ben, e antes de quedar calado preferir dicía como eu sabía. ¡Boa cousa fixen.!
     O mestre ía camiñando entre as mesa oíndo como rezabamos cada un de nós. Cando se achegou ó meu carón, parou de súpeto. Agarrou de min cunha forza que me pareceu digna dun xigante e levoume ata a súa mesa. Púxome mirando ós meus compañeiros e comezou a falar.
      —Este nuevo compañero nuestro, ignorante de las normas que rigen este lugar acaba de cometer unha falta de respeto muy grave hacia mí y hacia Dios. Mientras vosotros rezabais en la lengua de Nuestro Señor, el lo hacía en la lengua de los incultos e ignorantes.
     Eu que apenas tiña escoitado a lingua que el dicía de Deus, non puden conter a miña lingua e díxenlle coa voce rexa:
      —¿E logo Deus non entende tódalas linguas?.
     O meu ollar éravos un ollar desafiante. O rostro dos meus compañeiros estaba a medio camiño entre o medo e o abraio. Ollábanse uns ós outros agardando a reacción do noso carcereiro. Eles dirixían os seus ollares cara a min buscando na miña faciana os folgos que nunca tiveran para arrepoñerse á actitude do mestre. Pero o medo á bara que repousaba sobre a súa mesa era maior que o seu orgullo.
     O mestre quedou en silencio, ollándome con xesto de xenreira. Eu, un neno, fora quen de desafiar a súa autoridade diante de tódolos demais compañeiros. Ergueu a súa man e coa voce saíndo do fondo da súa coveira dixo, mentres a súa man caía sobre a miña face:
      —¡Eres un ignorante maleducado.!
     Cun impulso primitivo zorregueille unha patada no xeonllo e corrín cara a porta. Non voltei máis á escola. Foi o meu avó e o percorrer da vida o que me ensinou todo o que hoxe sei.







MIGUEL O ENTERRADOR

     Ti no sei se te lembras do pobre Miguel, o que viviu toda a súa vida entre caliveras e ósos de mortos. Érache o enterrador da parroquia. Adoitaba contar contos e lerias de esqueletos que vivían nas tumbas do camposanto e das que lle facía el decote ós viaxeiros medoñentos que pasaban ó carón do cemiterio nas noites escuras de inverno. Como ti ben sabes, as noites na nosa aldea e en toda a nosa terra son moi escuras e moi frías, e tan dadas á Santa Compaña e ós meigos dos montes.
     Unha tardiña moi, moi fría de inverno, entrou na taberna fregando unha man contra a outra, e facendo acenos de friaxe e de estarricamento. O único que dixo ó entrar foi:
      —¡Arre hostia, que frío vai fóra!
     Dende un dos recantos da taberna alguén berrou:
      —¡Miguel, cóntanos algunha das túas andrómenas!.
     El cos fuciños aínda encarnados e inchados pola friaxe, tomou asento nun dos escanos, no escano que sempre tiña por costume pousar o seu corpo revellido mais aínda rexo. Fíxolle un aceno á María para que lle trouxese unha taciña de viño tintafemia, e mentres agardaba pola beberaxe, comezou o seu conto de hoxe.
      —Lémbrome que unha vez o vello ferrador de Moaña, viña cun aire moi tranquilo, camiñando pola debesa vella. Polo que souben despois viña de ferrar unha besta da Illa Brava, que así era como lle chamaban antes á aldea que hai despois da igrexa. Cando pasou a carón do meu fogar -así lle chamaba o condanado ó cemiterio no que de feito vivía-, xa derán as doce no reloxio da igrexa. Eu que andaba cunha pinguiña de viño de máis ás miñas costas, tiña gañas de darlle un bo sustiño ó meu compadre.
      —A ver María, ¿que, estás a verdimar as uvas, ou, queres facerme morrer de sede?. Veña, loguiño, que teño presa por ter a gorxa con xente.
      —Como vos dicía, tiña gañas de carallada, e alá me fun. Enfariñeime todo e facendo moitos acenos e rebiriqueques comecei a bailar saín ó encontro do meu compadre coa ruindade de meterlle o medo no corpo. Como ben sabedes os fígados do ferreiro son pouco coñecidos pola súa rixidez, máis ben pola súa febleza. Saín á porta do camposanto, e aconteceu algo co que eu non pensara nin pou un intre, viña polo camiño o crego de Beluso que ía cara a Santiago. ¡Non sei por que raio do demo tiña que vir por acó!. Segundo di a xente o cura de Beluso é coma un anaquiño de pan enchoupado. Nese tempo viña como unha sopiña e non ben precisamente pola chuva senón que máis ben polo tinto do estanqueiro. O que non souben é como foi quen de se ter en pé con semellante cangallo. E malia a trompa o moi lambón cando chegou ó meu carón berrou:
      —Miguel, tes a cara moi branca. Se non estiveses tan san pensaría que estás doente. Paréceme que ves de ollar unha pantasma e non saes do estarrecemento.
      —Mentres isto acontecía o ferrador achegábase a nós con aire medoñento.
      —Irmán ferreiro, ¿non atopas a Miguel coa face coma se acabase de ollar unha pantasma?.
      —O ferreiro deixando a unha beira o medo que tiña comezou a rir a escachar e non parou ata que a figura do abade facendo eses polo carreiro perdeuse no medio da carballeira.
     De súpeto Miguel botou a man á cunca que por fin chegara á mesa. Bebeu unha parte do viño que repousaba no van da cunca. Con aire moi pavero replicou, cun sorriso que deixaba ver os seus dentes podres:
      —Non se pode ter moito tempo o camiño da gorxa sen xente....







O NENO QUE SOÑABA COA ILLA DE ONS

     Levaba varios noites posuído polo mesmo soño. Estaba no adro da igrexa e ó pé do muro un neno ollaba o mar. De súpeto dirixía a súa ollada cara min e deixaba esvarar unha bágoa pola súa meixela. Este soño que me invadía tíñame moi preocupado. No meu maxín bulía unha teima. ¿Que significaba aquel soño?.
     Unha tarde de setembro, mentres os meus avós ían ó Batel a pañar as espigas, eu quedei co tío Xaquín. A cotío ía con eles pero despois da miña última trasnada cando foramos ás espigas a Portomaior, decidiran non levarme.
     Lavaba xa unha hora con Xaquín e aínda non abrira a boca. Por iso o vello non as tiña todas consigo.
      —Rapaz, ¿que che pasa hoxe que estás moi calado?.
     Non sabía se contarlle ou meu soño ou inventar alqún conto para non ter que facelo. Ó fin decidín contarllo.
      —Levo varias noites co mesmo soño. Estou no adro da Igrexa e vexo un rapaz a carón do muro ollando o mar. O neno quédase ollando para min e esváelle unha bágoa pola súa meixela.
     O tío Xaquín sentou ó meu carón e poñéndose moi serio botou a lingua a pacer.
      —O mundo do soños é a porta que comunica o mundo dos vivos co dos mortos. Ese neno que ves no teu soño é a alma dalgún defunto que está buscando o seu acougo. Algo lle aconteceu en vida que lle impide saír do mundo das ánimas. Neses casos o que fan e buscar a algún vivo que solucione por el neste mundo o que el non puido en vida e que o mantén a medio camiño. Ti foches o escollido.
     Eu quedei abraiado co que viña de escoitar. Non era para menos, tiña un defunto metido na miña vida.
      —Pero, ¿como podo axudalo se el non me fala nin sei quen é?.
      —Non teñas presa. Calquera destas noites che ha falar e así poderás axudalo.
     Na entrada da ría de Pontevedra repousa maxestuosa a illa de Ons. O seu derradeiro propietario foi un veciño da vila de Bueu que a herdou do seu pai cando este xa foi entrando en anos. O seu nome era Didio Riobó.
     Didio era unha persoa moi humanitaria e que se caracterizou durante a súa vida por loitar contra a inxustiza e o caciquismo que imperaba en toda Galicia. Esa actitude súa levouno a ter moitos inimigos entre os seus iguais, porque non mantiña o comportamento que eles lle presupoñía.
     Era unha persoa que sempre lle gustou estar a carón dos máis humildes. Non era nada raro atopalo entre mariñeiros e traballadores que eran as xentes que máis lle podían aportar.
     Cando se produciu o alzamento militar a situación de Didio fíxose máis complicada. Todos aqueles inimigos que estaban á espreita comezaron a aparecer. Malia que moitos dos seus parentes e amigos máis achegados lle recomendaron que fuxise, el sempre se negou. Non tiña nada que agachar.
     Seguindo as súas conviccións persoais sempre lle prestou axuda a todo fuxido da represión que lle pedise axuda. Esta vocación humanitaria e mais o seu posicionamento ideolóxico convérterono nun obxectivo dos represores.
     Unha tarde-noite de Agosto do trinta e seis tres homes chamaron á súa porta pregando axuda. Como xa tiña feito noutras ocasións procuroulles a fuxía. Mentres eles marchaban pola parte de atrás da casa voltaron a soar golpes na porta. Eran varios membros da Garda Civil que viñan a polos fuxidos. Aínda que non o detiveron daquela, xa estaba asinada a súa sentencia de morte. O fatal desenvolvemento era cousa de días.
     No mes de Setembro apareceu morto na súa casa da illa de Ons. A documentación oficial fala de suicidio a escena que se atopou a súa criada, estaba colgado dunha das trabes do almacén e as notas de despedida, parecen confirmalo. No ambiente quedou sempre a dúbida.
     A súa derradeira posesión, a súa querida illa, foi expropiada para fines militares que nunca chegaron a cumprirse. Na lembranza queda unha dúbida, ¿cal sería o verdadeiro motivo?
     Anos despois de saír do prelo a historia de Didio tiven eu un soño. Agora fun eu o que soñou co neno que ollaba o mar. Foi de novo no adro da igrexa. Cando ollou para min como ollara antes para o meu amigo xa non esvarou unha bágoa pola súa meixela.







A CARTA

     Durante a nenez son moitas as vivencias que lle enchen a un os miolos. Moitas destas cousas cando pasan os anos son pasto do esquecemento. Nembargantes outras quedan nos miolos coma un formigueiro, coma un torrente de vida que flúe no noso interior cada vez con máis forza. Por sorte ou por desgracia, non o sei moi ben, nos meus miolos rexurdían moitos daqueles aconteceres cotiáns da miña nenez.
     Moitas veces oín falar na casa e en casas alleas de homes que marcharon lonxe. ¡O que fai a fame!, pensei moitas veces. A aqueles homes uns chamábanlle emigrantes outros indianos. ¡Eu nunca fun quen de comprende-la palabra indiano!.
     Aquela palabra viña rodeada dunha atmosfera tristeira, un nome chegado de lonxanas terras, un fato de homes loitadores noutra terra que criaba en min un mundo de misterio e un sen-timento de grande admiración. Cantas veces oín falar daquela morea de nomes, nomes sen rostro que me resultaban estraños e que nunca asociei a un rostro coñecido. Moi poucos foron os que voltavan. ¡Máis lle valera non voltar!. Un verán chegaba un, outro chegaban dous. ¡Canta tristura agochaban aqueles rostros!. ¡Canta morriña gardaban aqueles corazóns!.
     Unha tardiña de verán un home estrano chegou á aldea. Tiña unha pucha azul, unha chambra azul, uns pantalóns azuis, mesmiño parecía un boneco fillo do mar e do ceo. No seu peito azul traía unha chapiña de cor amarela, como un sol solitario que brilla nun ceo despexado de nubes. Baixo o escudo, ou o que fose aquel garabatiño feituco que relocía no seu peito, unhas letriñas de cor vermella. Linas con moito tino.
     C...O...R...R...E...O...S. ¡CORREOS!. Era o carteiro, o mesaxeiro que traía mensaxes de lonxe. Viña cara min, co aire ledo de quen fai con gusto o seu traballo cotián.
      —Rapaz, ¿tes á avoa na casa?.
      —Non está, señor. Como estamos no tempo das patacas van todos na Moa e a min tocoume quedar de garda na casa, non vaia ser que se lle dea por marchar a algures. E logo, ¿ten algo para nós?.
      —Paréceme que hai unha carta para o teu avó. Agarda, déixame que vexa se hai carta ou non. Mira, aquí a tes. Toma. Dálla ó teu avó cando chegue, non te esquezas.
     Era unha carta, a primeira carta que tiña nas miñas mans. Era como un agasallo, un xoguete novo nas mans dun picariño. O sobre era un papel branco cunhas raiñas azuis e vermellas, nunha das súa puntas tiña unha manchiña azul cunhas letras de cor branca. CORREO AÉREO.
     ¿Tería algo que ver a palabra aérea coa emigración?. ¿Sería a carta dalgún emigrante?. Non debía abrila. Pero unha voz no meu cerne repetía de vagar, ábreme. A miña voceciña da conciencia dicíame que non debía abrila.
     Entrei na casa ós pouquiños, puxen a carta na mesa do comedor e esquecinme dela por un tempo. Comecei a remexer nos caixóns do chinero que había no comedor, sen saber ben o que buscaba. Abrín o primeiro caixón, nel só había servilletas e un mantel, aquel mantel que a avoa poñía nas comidas dos días de festa nas que xuntaba a toda a familia e ós máis achegados. No outro caixón estaban os coitelos, culleres e garfos, complemento indispensables nas festas. Fun abrindo os caixóns un a un ata chegar ó derradeiro caixón daquela moblaxe. Tirei del con forza, estaba pechado con chave. Busquei a chave na gaveta na que se gardaban as chaves, atopei un feixe delas e funas metendo no buraco ata que unha delas abriu o caixón.
     Tirei polo queixón seguro de que alí repousaba o que eu estaba buscando. Atopei unha carta, unha carta envolta nun sobre igual que o que viña de deixar enriba da mesa do salón. Saquei aquela vella carta do queixón. Tiña o papel amarelo polo paso dos anos. Busquei unha data, un nome que me aclarase algo máis sobre a orixe da nova carta. Ía saca-lo anaquiño de papel que repousaba dentro da vella carta cando alguén bouto pola porta. Oín uns pasos cada vez máis preto de min. Erguín o meu ollar, dirixino ó lugar de onde viñan os pasos agardando a que despois do ruído chegase o seu causante. Abriuse a porta do comedor.
      —¿Que fas aí, rapaz?.
      —¿Tes algún parente na América, avó?.
      —¿E logo?.
      —Chegou Pedro, ¿ non sabes?. Pedro, o carteiro da aldea. E trouxo unha carta para ti. A carta ten pinta de vir de moi lonxe. Atopei outra igual no queixón do chinero e ten un selo de Uruguay.
      — Serache do meu irmán Miguel. Miguel nunca foi un rapaz moi san, desde pequeno sempre andaba da cama para o chan e do chan para a cama. Éche ben certo que botaba máis tempo na cama que no chan. Mentres el seguía coa súa febleza os da casa iamos traballar, pois os nenos no meu tempo tiñamos moitas obrigas: ir busca-lo noso feixiño de herba cando saiamos da escola (os poucos que iamos a ela), levar o gando ó monte, agantar no farol na rega, leva-lo millo ó muíño. Miguel non se separou da súa febleza. Nos anos da mocidade a súa tose, cruel compañeira desde a nenez, fíxose máis seca e forte. Había días que chegaba a botar sangue pola boca ó tusir. Cando estalou a Guerra, Miguel foi un dos poucos mozos que quedou na aldea, a súa tose impedíalle mante-lo fusil sen que lle abanease como unha vara verde.
     Miguel vagaba pola aldea, pasaba as tardes teimando algunha inquedanza nos seus miolos. Ó remata-la Guerra a súa teima tomou corpo e fíxose realidade. Miguel quería marchar para América.
     Uns días despois de facernos sabe-los seus desexos, decidíu o seu destino. Marchaba para Buenos Aires. Saíu da casa un día de verán, colleu o vapor de Cangas a Vigo. Daquela xa os había aínda que foran dous ó día. Colleu o barco en Vigo, un barco que o ía levar dereitiño a América. Cando chegou aló mandounos unha carta, nela falaba da cidade, da súa chegada, de como atopou un traballo no que poder gañar uns cartos. Coñecera unha rapaza, galega de seu, dunha aldea de Ourense, dunha aldea que só ten xente no verán; sonche todos xente de cartos. Casara con ela pouco despois de coñecela. Ós meus pais non lles fixo gracia ningunha. O Miguel sempre fora o seu neniño. Aquel neno ó que lle deran todo o seu agarimo casara en América. Despois daquela carta pasou o tempo, morreu a xente, fixéronse casas novas, naceu xente, morreron os pais. Non voltou a escribir máis. Esqueceuse de todo o que deixara aquí, da casa, da familia, do lar, dos campos e das leiras que o viran camiñar. Unha bágoa esvaraba polas meixelas enrugadas do avó cando pensaba no pobre tío Miguel.
      —Non sexas tan duro con Miguel, aínda non se esqueceu do que deixara na casa. ¿Ves?.
     Achegueille a carta tratando de amosar unha proba capital para a defensa do meu acusado. Lémbrome que o avó dicía cando unha carta chega á aldea é para aunucia-la morte dalgún paren-te ou para anunciar un casamento en terras lonxanas.
      —Ábrea, e leme o que di. Os meus ollos xa che van vel-los e a miña torpeza medrou cos anos.
     Abrín con moito tino o sobre para non escangallalo coas miña mans de cepo. Saquei o papel con inquietude, e abrino. Comecei a ler en voz alta e forte.

Uruguay, 26 de Xaneiro de 1960

Querída tía, vostede non me coñece. Eu son o fillo do seu irmán Miguel. Papá morreu onte ás sete da tarde, o último que dixo foi:
          "Escríbelle á miña irmá na terra."


      —Miguel non foi o primeiro nin o último que marchou do fogar par ir traballar fóra. ¿Lémbraste de Xaquín?.
      —Sí. Foi o que lle pisara o pé á moza, ¿no si?. Del dicían na aldea que era medio bruxo.
      —Vexo que aínda te lembras del. Xaquín ten un fillo, chámase Manuel, e leva moitos anos no Brasil. Veu unha vez, foiche un ano despois da morte da súa nai. Dinche por aí que ven este ano á aldea.
     ¡Pobre Migueliño!. Nos últimos momentos lembrouse dos que deixara na terra, da casa, da familia. Sempre nos quixo moito aínda que era medio atolado.




     Quen me diría a min, naqueles anos da nenez, que eu sería un máis, unha parte desa morea de homes que se atopan na obriga de saír da súa terra a erguer unha terra allea. Pero iso xa vos son outras leiras que non veñen a conto. Quizais noutro tempo e lugar volas conte polo miúdo.

Cela, 9 de setembro do ano 94.







¿PODEN OS VELLOS NAMORARSE?

     Son moitas as lerias e troulas que corren polo mundo adiante por mor dos casametos entre homes vellos e rapazas novas, ou vellas con mozos novos. Eu pregúntome moitas veces, ¿que atoparán home e muller vella en rapaces novos?. Matinando pódese chegar á conclusión de que se trata dun problema de tipo psicolóxico. O que soe haber nunha relación tan desequilibrada na idade é unha relación de paternalismo ou maternalismo nunha beira ou unha inseguridade e falta de madurez na outra. Pero non se pode ater un ós motivos de carácter psicolóxico exclusivamente, pois ó traveso da historia son moitas as páxinas enchidas con amoríos e lerias de casamentos entre home rico e rapaza de moi poucos anos, todo o tinglado aquelado entre os pais dela e o vello de moitos cartos. O factor económico ten a súa aquela.
     Pero deixando de lado esta relación desequilibrada que nestes intres non nos ocupa, tornemos ó problema que se plantea, ¿poden namorarse os vellos?.
     Onte, quizais non fose o onte que todos nó coñecemos, quizais fose o mes pasado ou no tepo no que cantaban os paxaros no agro e no mar. Mentres lía un xornal atopado cando remexía nunha vella gabeta cheo de cousas esquecidasw dende había xa moito tempo. Abrino nunha páxina calquera, sen saber o que buscaba pero atopando algo. Era unha nova que me fixo matinar.
     Coroaba a nova unha fotografía de dous velliños, máis vellos que o propio tempo, con cariñas de rapaces con zapatos novos. Ó pé da fotografía catro palabras e unha páxina. Busquei cos meus ollos aquela cifra bimembre, misteriosa e desexada.
     Atopeina. Só media páxina quedaba. Quizais fose por mor dos anos que estivo alonxada da súa obriga, ser vista por ollos curiosos, ollos pequenos pero moi abertos anceiando o coñecemento eterno. Comecei a ler ós poucos as letriñas miúdiñas, algunhas case indescifrables para min.
     Hoxe, 16 de Maio do ano 1964 tivo lugar un fito estrano e pouco corrente ata agora. O centro do noso relato o asilo, un asilo de velliños nunha pequena vila de Galicia... Xa vos é mala sorte. Das poucas palabras que non se podían les era unha delas o nome da vila de Galicia na que aconteceu todo. O feito estrano do que lle queremos falar é o do casamento de dous vellos, Pepe de 72 anos de idade, da localidade luguesa... e Carme de 63 anos de idade da localidade coruñesa de...
     A nosa historia comeza dous anos antes coa chegada de Carme ó asilo. Ata entón as cousas eran moi aburridas para Pepe. Todos o coñecían pola súa xenreira cara ós demais. Nunca ninguén ollo a Pepe no salón de xogos xogando cos demais rapaces de anos enchidos. Sempre pechado no seu reino, sempre enfurruñado.
     Carme e Pepe atopáronse unha tarde calquera no corredor do comedor. Botáronse a falar e fixéronse moi amigos. Co paso do tempo a xenreira do Pepe minguou e a súa amizade e ledicia foi madurando. No mes de febreiro decidiron casar na primavera.

     O resto da historia xa non estaba nas miñas mans. O papel fora murchando e esfaragullándose a medida que eu avanzaba na miña lectura. No anaquiño máis grande que quedaba, como por arte de meigallo, o inquérito: ¿Por que non van poder namorarse os vellos?


logoDeputación logoBVG © 2006 Biblioteca Virtual Galega