Aires d'a miña terra

Páxina Anterior

"A Virxe d'o Cristal"

Páxina Seguinte

m5currosenriquezairesdaminhaterra002.html


[p. 7]


A VIRXE D'O CRISTAL


LÊNDA

   Rapazas de Vilanova,
Ben vos podedes gabar;
Que non hay Virxe n'o mundo
Com' a VIRXE D'O CRISTAL.
          (Cantar d'o povo)


   Almas ardentes pr'a chorar nacidas
Unha cencia que Dios non quixo darvos;
Volvoretas xentís, esparexidas
Arredor d'unha lus q' ha de queimarvos;
Almas cheas de duda, de fé espidas;
D'unha eterna inorancia eternos parvos;
Vermes envoltos n'o monton aceso
D' ósos de mortos, que chamás progreso:

   Paráde un pouquichiñ' o fatigoso


[p. 8]


Paso, en que vades á rodar sin tino,
E non ó vento dedes, enganoso,
A balbucente vos d'un pelegrino,
Sombra d'un sol que nace esprendoroso,
Póla esgallada de xigante pino,
Recordo vivo d'unha idá pasada
Entr' o polvo d'os tempos enterrada.

   A vos amiga q' hastra vós s' astreve
É de xente de paz. Eu sonvos ave
De pio morosiño y-áas de neve,
Que só aniñar n'os campanarios sabe.
Dend' éles colle lus, dend' éles bebe
O incenso en ondas que rubíu d'a nave,
E cando cay esborrallada a torre
Mirra as aliñas, e piando morre.

   Cando teñades esta vos ouido,
Cal éco de fantástica vïola,
Xa esta sombra terá desparecido,
Cinza solo quizáis será esta póla:
Estonces, que tral' último queixido,
Solo será un cadavre esta ave tola,
AImas, volved' ó voso afan, voade,
Buscand' o fin d'a cega humanidade!

   ¡Eu non podo seguirvos! Si amo tanto
O progreso y-a lus, ¿por qué n'a frente
Grabado hey de levar o desencanto
D'esta doc' ilusion q' o peito sente?
¿Por qué, cando profétecos levanto
Ó porvir os meus ollos, tristemente,


[p. 9]


Firem' a sen remordemento xordo,
E d'os pasados tempos me recordo?

   Medroña queixa espállase n'o vento
Por cibdades e vilas á redonda,
Qu' inda zoa con tanto sentimento
Como n'a praya cando toupa a onda.
Ese triste queixido, ese lamento,
D' alguen vos say que sôfre pena fonda...
É o pasado que morre! A lira dayme,
E si canto ése morto... perdonayme.

   Sí, eu cántovol-a vida n'o pasado;
Qu' outros canten a vida n'o futuro:
Eu d'un tesouro sey qu' está olvidado,
E pr'a sacal-o á lus a terra furo.
S'o tempo é sempr' o mesmo, y-agarrado
Vai o presente ó que pasou, seguro,
Pódia ser, ben n'a vila, ben n'aldea,
Q' útil pr'a moitos o meu canto sea.

                    I

   Preto d'a cibdá d' Ourense,
Camiño de Celanova,
Ond' é máis tépedo o vento
Q'a terra galleg' azouta,
D'un círcolo de montanas
N'a faldra, sempre verdosa,
Esténdes' un val frorido,
Cuberto d' herbas cheirosas,
Piñeirales y-arboredos
Ricos de frutas e sombra.
Alí, pol-a primaveyra,


[p. 10]


Dispois de saír d' escola,
Van os rapaces buscar
Freixós pra comer y-apóutigas;
Y-as nenas, máis delicadas,
E non com' éles golosas,
Topan alí os caraveles
Con q' os cabelos adornan,
E fan, con espriego e néveda,
Ramiños que logo esfollan.

   D'este val n'o medio e medio,
Entr' edras e musgo envoltas,
Ergue as torres un castelo,
Feito alá n' eras remotas
De pedra de sillería,
Cáxeque c'o tempo roxa.
Com' est' antigo edificio
Outro non hay segun contas;
Pois diz que foi levantado
Por unha Princesa moura,
Déndesd' a posta d' o sol
Hastr' a saída d' aurora;
E ind hay vellos que aseguran,
E pódia que certo fora,
Que debaixo d'os cementos
Q' os altos muros soportan,
Deixóu a moura Princesa
Pr'a que quen s' astreva, morra,
Sobr' unha trabe en quilibrio
Duas cántaras q' asombran:
Unha d' alquitran hinchida
Y-outra de moedas e xoyas.
De sorte, que quen quixere


[p. 11]


Coller a q' ouro atesoura,
Creba unha cántara e morre
Feito carbon baixo a outra,
Quedándos' ó mesmo tempo
Sin o santo y-a limosna.

   A caron d' este castelo
Agarimadiñas todas,
Ou pol-a veiga ceibadas
Como bandada de pombas,
As retelladas troneiras
Abertas ó sol q' as doura,
Alcóntrans' as brancas casas
D'a vila de Vilanova.

   Vilanova d'os Infantes
É vila de grande sona:
N' hay zapateiros n'o mundo
Que batan millol-a sola;
Non se cocen en ningures
Petadas qu' aquí non cozan,
E d' aquí sán pr' os teares
As millores mazarocas.
Aquí está a gracia d' os homes
Y-a fror y-a nata d' as mozas;
En fin, sólo aquí naceron
Sólo aquí, Martiño e Rosa.



                    II


   Alá poI-o ano de gracia
De mil seiscentos e trinta,
Era dôno d'o castelo


[p. 12]


Qu' en Vilanova se ve inda,
Don Xácome Mazcareñas,
Señor de catorce vilas.
Home de fárragos vellos,
N'a corte do Rey vivia,
Pois gallego como hay moitos
Dáballe noxo Galicia.
Sólo d' éla s' acordaba,
S' algunha ves o faguia,
Pra cobrar rendas e foros
Sin aviso e por xusticia.

   Por estas falcatruadas
Todos olleira lle tiñan,
E cando car' á Madril,
Alá pol-o vrau, saían
En carros acugulados
Diñeiro, gráus e fariñas,
Os probes d' os levadores
Que n' aqueles carros vian
Irse as mizquiñas ganancias
Con que seus fillos mantiñan,
De traballar eslombados,
Mentres os carretos s' iban,
Quedaban pra si dicindo
«¡Que de soliman che sirvan!»

   Entr' a baixa servidume
Que don Xácome mantiña
Pra que lle coide d' os eidos,
D' os bés e d' as regalías,
Estaban Martiño e Rosa:
Él pra faguer as vendimas,


[p. 13]


Pr'as sachas e pr'as decotas
D' os xardis, ortas e quintas,
Y-éla pra gardar o gando
N' as carballeiras veciñas.

   D' os dous solasmentes Rosa
Dentr' o castelo vivia,
Martiño tiña vint' anos
E Rosa dazaseis tiña,
Él era un mozo arrogante,
Y-éla un feitizo de linda;
Nunca tiveran amores,
Y-anque por éla bebía
Os ventos Xan de Ventraces,
Rosiña tomába-o á risa.

   Hórfos antrambos á dous,
Sin amparo n' esta vida,
Servindo os dous ó mesm' amo
Topáronse certo día.
D' estonces, Martiño e Rosa
Sentiron a alma ferida,
Equizáis que se morreran
de mal de malencolía,
S' unha mañá non quedaran
Nóivos ó sair d' a misa.


                    III

   Moito deben de quererse
Os criados de Mazcareñas,
Moito deben de quererse
Cando tanto parrafean.


[p. 14]


Todal-as noites sentados
N' un grande poyo de pedra
Están parolando sólos
Ó pé d'o castelo él y-éla.

   Mentira ou verdade, il corre
Déndesd' a vila hastr' a aldea,
Que pra n' outono casárense
Teñen a roupa xa feita;
Pero hay quen xura e perxura,
(Nunca faltan malas lénguas)
Que d' eica q' os namorados
Sallan xuntados d'a igrexa,
Han de pasar moitas cousas
Y-han de nacer moitas herbas...

   Mala cousa é n'este mundo
A condenada d'a envexa,
Mais non van descamiñados
Os q' o casamento negan:
Pois unha noite de lua,
Noite caladiña e fresca
D'o mes de Santiago, cando
Todas son frores as veigas,
Todo é aromas o campo
E doce músic' a terra,
N'a praza de Vilanova,
D'o castelo ond' á cancela,
Martiño e Rosa falaban
De semellante maneira:

   —Martiño, ¿qué diaño
Tés oxe? Non falas?


[p. 15]


Pr' estar com' o moucho
Viñeche d'a sacha?
Si cando te fuches
Noxado, n' estabas,
¿Qué fréma trouxeche
D'o monte pr'a casa?...
¿Picout' unha cobra?
¿Guindóut' unba galla?
¿Saíronch' os lobos?
¿Botáronch' a fada?...
Respunde, Martiño,
Qué tés, que te calas?
   —Non sey cómo t' oyo
Garduña eslavada;
Non sey cómo t' oyo
Y-estóume con calma!
¿Qué teño! ¿Qué teño
Pergúntasme, maula?...
¡Que teño! Direicho...
Pois... ¡téñoche lástema!
¡Treidora!
            —¡Dios mio!
—Fiay de rapazas
Que din que vos queren...
¡Fiay de palabras!...
—¡Martiño!
            —¡O Martíio
N' impórtall' á nadia!... 
—¿Per' home, toleas?
¡Asús, qué disgracia!
¡Veciños!...
            —¡Non berres!
¡Non berres... e cala!


[p. 16]


—Per' home, si cousas
Me dís que m' espantan...
¡Si mesmo das medo!
¡Si os ollos che saltan!
Martiño, ven, séntate.
Sosega, descansa;
Eu nada che figuen
Pr'o mal que me tratas.
Soliña n'o mundo,
De nadia mirada,
¡Faltábam' agora
Que tí me deixaras!
Pois eu ben te quero...
Por eso non marra!...
—Tí queresme moito...
Rosiña... rosada...
Tí queresme moito 
Tí dícelo... e basta.
O mesmo dixeches
A Pedro Balada,
Y-á Xan de Ventraces
Y-ó amo d'a casa,
Cand' hay ano e medio
Veu ver a labranza...
¡Que nunca él viñera!
¡Que nunca él chegara!
—¡Santísimo Cristo
D' Ourense me vaIla!...
—Pra qu' hoxe t' axude
Xa é tarde, rapaza.
Y-eu, tolo, quería,
Y-eu, tolo, pensaba
Casarme contigo...


[p. 17]


¡Miniña d'a casta!...
—Martiño, anque probe,
Faltar non me faltas.
¡Pois coida o que pensas!
¡Pois coida o que falas!
Pra bulra, xa abondan
Seis meses de palra...
¿Qué Xan, nin qué Pedro?
¿Tí seique tés gana?...
No, pois... Esmiólame
C'o rabo d'a sacha,
Mais déixam' a honra
Qu' é cousa sagrada!
¡Ay! Tí andas, Martiño,
Con malas compañas;
Tí xúntast' agora
Con xente malvada.
E crés esas lenguas
Peores q' a rabia!
Fas ben, xa que podes.
Dend' hoxe n' hay nada
De canto pr'a boda
Decirche esperaba...
Tocant' á limpeza,
¿E pois qué pensabas?
Cristal nunca viche
Qu' á miña egualara!
—¡Rosiña!...
                  —¡A Rosiña
N' impórtall' a nadia!...
Y-adios! S' autra queres...
Porveito che faga.—


[p. 18]


   D'esta sorte marmurando
Rosa, d' esconsolo chea,
Facendo como que ría
Entróu n'o castelo á présa;
Pero anque fay que fagamos
Pra que se lle non coneza,
Ela vay limpand' os ollos
Mentres que rube a escaleira.

   N'a porta, com' unha estauta,
Martiño mórdes' a lengoa,
Y-anque tose y-asubía
Como quen non sente penas,
Unha d'a boca lle say
Y-outra n'o corpo lle queda...

Cando por fin, acordando
Pensóu n'o que lle arrodea,
Dixo, falando consigo:
«Ou mente Xan, ou ment' ela.»
E logo, tirando ó chau
Desesperado a monteira,
Añidiu: «No, pois... si Rosa
Ten d'o cristal a pureza,
¡Xur' á Dios, Xan de Ventraces,
Que ch' hey d' arrincal' a lengoa!»


                    IV

   Namentres, ¡coitadiña! a nena namorada,
De pena esmorecida, chorando á fio está;


[p. 19]


Mais vive d'o castelo n'a cámar' aleixada
E nadia d'os seus ma les se compadecerá.

   ¡Mirayna! PoI-o lombo caíndoll' o cabelo.
Os ollos arrasados, partido o corazon,
Metéuse n'o seu carto, pechóu c'o taravelo
Y
-está ¡miña cousiña! xem endo n 'un rincon.

   D' alcoba en q' éla dorme pol-alta lumieira,
D' albahacas tapizada, mapolas y-alelís,
Esbara o branco rayo d'a lua pracenteira
Y-o recendent' aroma d'a campesina bris.

   D' alí, Rosiña escoita o burbullar d'o rio
Que d'o castelo preto dend' us penedos cay,
D'os páxaros d 'a noite o resonante pio
Y-a música q' o vento n 'as alboredas fay.

   Mais tén tan consumid' o corazon de pena
Qu' en nada topar pode consolo nin pracer
E chora que te chora, com' unha Madalena,
Dá lástema, abofellas, dá lástema de a ver.

   Primeiro desengano d'o nos' amor primeiro
Que trás contigo o frio d'unha mañá sin sol,
¡Tú rósnos com'os vermes a fror d'o laranxeiro,
Y-o corazon nos trocas en seco pirifól!

   Por onde pasas deixas a baba corrumpida
D'a lesme venenosa, amarga com'a fel,
Convirtes n 'un inferno a máis hermosa vida,
Detrás de tí non queda sinon fastío cruel!

   N'o peito remordida por ese desengano,


[p. 20]


Rosiña desbautízase, murchada de pesar;
Enxúgase as bagullas c'a punta d'o seu pano
Y-escrama moitas veces, volvéndoas derramar:

   «Eu, qué' así Dios me salve s'entend' o que me dixo!
»D'algunha mal querencia calunia debe ser,
»Por qu' eu xurar xurára, ó pé d' un Crucifixo,
»Q'á nadia máis qu'él quixen, nin penso máis querer.

   «Si probas m' él pidira e darllas eu pudese;
»S' arquiña d'as virtudes poidérall' amostrar,
»Veria qué, gardada, anqu' él non ll' interese,
»Aquela virtú teño qu' é meu deber gardar.»

   De solouzar ó cabo e pelexar cansada
Con tanto pensamento que n'a cabeza tén,
A coitadiña Rosa deitóuse apesarada,
N'o cabezal chantando a fatigada sén.

   Pouquiñ' á pouco os ollos fóronselle pechando
Doíñas acendidas n'a lus d'un puro amor,
Y-á Virxen entre dentes unh' oracion rezando,
Quedóuse adormecida n 'un sono encantador.

        Estonces, unha Señora
     Toda de lus rodeada,
     D' estreliñas coroada
     Que como diamantes son,
     C'un mantelo n'a cabeza
     De pano negro, moy lindo,
     Caladamente, surrindo,
     Entróu pol-a habitacion.


[p. 21]


        Nunca se viu n' este mundo
     Máis feiticeira criatura,
     Nin pra tan grande hermosura
     Comparacion pode haber:
     Por ollos tén dous luceiros,
     Por dentes pelras d 'os mares,
     Por greñas rayos solares,
     Por risa... un amañecer.


        D'as orellas pendurados
     Leva us aretes de lume,
     E por gallega costume,
     Dengue de pano sedan;
     Zoquiños de pau d' almendro
     N'os pés de feitur' enana,
     Y-o cinto unha muradana
     Con plegues que xénio dan.

        Pasiñ' á paso, chegóuse
     Á cama en que dorme Rosa,
     E botándolle graciosa
     Unha mirada d' amor,
     Díxolle c'un tono brando,
     Que música parecia:
     «Rosiña, a Virxe Maria
     »Tráiche consolo e favor.

        »Eu ben sey qu' a tua y-alma
     »Está cuberta de loito;
     »Eu ben sey que sófres moito,
     »Por q' hay quen duda de tí;
     »Pero eu, que déndesd' o ceo
     »
Coido d' aquél que me chama,


[p. 22]


       
»Eu farey
sí? q' a tua fama
     »Quede cal foy hastr' aquí.

        »Non chores, miña pequena,
     »Non chores máis, pastoriña;
     »Eu, vélo por tí, miniña,
     »Tí d'a miña conta estás,
     »Martiño estará pesante
     »Mañá quizáis d'o que figo;
     »Pasado, serey contigo
     »N'o monte, si ó monte vas.»

        Calóuse Nosa-Señora
     Y-envolta en dourada nube,
     Rube...que rube... que rube...
     Perdéuse n'a inmensidá.
     Rosa quedóuse dormindo
     A seu pracer e regalo.
     Pronto espertará: xa o galo
     Cantóu, ventando a mañá.



                    V


   —Moito madrugas uxe,
Dixo Xan de Ventraces á Martiño,
Topándo-o c'unha cara de forruxe
Pol-a mañá moy cedo n'un camiño.
—Nunca fun perguizeiro,
Repúxolle Martiño de mal modo,
Porque Martiño é pouco paroleiro.
—Pois fillo, así e todo,
Outrol-o seu negocio fan primeiro...
—And' eso...qué lle queres!...


[p. 23]


Si foran como todol-os homes...
—Olla, á mal non m'o tomes,
Mais... tés pouco partido entr' as mulleres.
—Xan, levo moita présa,
Porque teño que faga n'a devesa.
Vou pra Porto d' Outeiro,
Que sinón, ten present' o que che digo,
Sobr' esas y-autras cousas que me calo
Moito tería que falar contigo,
Moito q' agora vale máis calál-o...
—Ouga! Xa t' enrabuxas?
Ay, Martiño, calquera que t' escoite
E ben non te coneza,
Dirá que non tés miólo n'a cabeza
A forza de pensar dend' onte á noite.
   Ó meu conto volvendo,
Com' antes che decía,
Non hai unha muller que non se ría
D'o parviño q' és tí...
—Eu non t' entendo.
Fala craro, si sabes:
Pois, o demo me leve,
Si dende que me dís cousas tan graves
Me non tés tiritando, com' a neve,
Con que... dís q' as rapazas d' o concello
Falan por ahí de min? ¡Miray o diaño!
Pois estóuche servido!...
Pero teño entendido
Que' inda me qués cal quer o lobo ó año.
¡Qué ll' hemos de facer! Y-eu que creía
Que nadia que falar de min tería...
—Ma... canté! Pero vives enganado,
Por q' ont' á noit' aíña,


[p. 24]


Díxom' en certo són certa veciña
Falando de qu' estabas namorado,
Que máis sorte que tí tiña-a calquera
Esguízaro mirrado,
De pernas tortas e de cara fera.
«Y-ésto ben s' adiviña—
Dicíam' a rapaza d'o relato—
Porque, despois de q' a levou o gato
É cand' él vay en busca d'a sardiña...»
—Cálate, Xan, e vaite; qu' ind' é cedo
Pra que contigo un escarmento faga,
Non afondes a chaga...
Non me fales xa máis d' ise segredo
Que pesa sobre min com' unha praga...
N'o meu pelexo ponte:
¿Non che abondóu canto dixeches onte?...
Líscate, Xan, líscat' axiña, pronto;
Que, sin que nadia o note nin sospeite,
Cando me fagas falla, buscareite...
Porque che teño que contar un conto...
   ¡Ládras ben... rabeáras!
Mais, si cal tés maldá tiveras forza,
As probas d'o que dís xa m' amostraras
Sin agardar q' a gorxa che retorza.
—Martiño, logo pícaste?
Folgárame de ver qu' eras valente,
Porq' ind' hay quen che dí—cousas d'a xente!—
Que cando c'un t' atopas...esfurrícaste...
—Ó que che diga tal, dille que mente...
Eu nunca de gabarme fun amigo,
Nin loitas deprendín, nin o pau xogo;
Pero o que me fix' unha—¡olla o que digo!
Quer quixera, quer non, pagóuma logo.


[p. 25]


Si tí crêrme non queres,
O mal será pra tí; pois che prometo
Que si d' oxe n'un mes conta non deres
D'a honra de Rosa, á que fartach' o creto,
¡Heiche crabal-a lengua n 'un espeto
Para escarmento d' homes e mulleres!
—É verdad o que dís?
                         —Non ch' o repito.
—Pois enton... ¡hastr' agosto!
                         —¡O dito.., dito!

   D'esta sorte falando
Xan de Ventraces y-o infelís Martiño
Fóronse separando,
E sin decir máis nada
ColIeron cada cal por seu camiño:
Martiño triste, Xan asubiando.

   O día crarexaba;
D'o sol, q' a relumbrar encomenzaba,
Unha franxa marela
Pol-os altos petoutos s' estendia;
A brisa n 'as silveiras rebuldaba,
Y-alá n'o ceyo—pendurad' estrela—
Chilraba aletexando a cutuvía.

   D'o lado de Levante
De sombra e lume pabellon flotante,
Vay correndo mainiña, mainamente,
Tapand' os hourizontes, negra nube,
E déla por didiante
Trévoa de fogo ardente
Esparx' húmedo cheiro á terra quente.


[p. 26]


   Martiño camiñaba
Máis triste cada ves, á toda presa.
¡Cántas bágoas choraba
Por aquél camiñiño d'a devesa!

   «Querer unha rapaza hermose e pura;
»Pedila por muller con cortesía;
»Ir forrando pr'a boda e máis pr'o cura;
»Gardarlle ley un dia y-outro dia;
»Respetála, adorála con loucura;
»Pegar por éla choutos d' alegría:
»E cand' un está lévedo, ceguiño
»Pola amorosa febre,
»Escoitar unha noite n'un camiño:
«Non te cases, Martiño,
»Si non queres levar gato por lebre...
»

   «Traballar tod' a vida;
»Andar bregando sempre c'o esta aixada
»Pra conservar sin lixo, ennobrecida,
»A limpa fama de meus páis herdada;
»E de pronto escoitar de boc' allea
»Unha mañá, n'o medio d'un camiño:
»Mir' o que fas, Martiño,
»Que che se rin de ti por tod' aldea...»

   «Ay! co' estes comparados,
»Nada os tormentos son d'os condenados!
»¿Será verdá, Xan de Ventraces?...¡Dim-o!
»Ten piadade de min, d' estas bagullas
»D' est' inferno en que ximo,
»Devorado por dentes com'  agullas!
»Eu non sey si te crea,


[p. 27]


»Pero..... ¡Virxe Maria:
»Si dixeses verdade eu morrería.....
»¿Seralo demo?... Arrenegad' el sea!

   Así decindo' o mísero labrego,
Sin calma nin sosego,
Metéuse n'a devesa decontado,
É d'o seu sach' armado
Comenzou sin refolgo o seu trafego.

   Levaba xa Martiño.
Rapaz de moito aguante,
Set' horas de traballo seguidiño,
Cando n'esto, de vento un remuiño
Erguéu a terra pol-a veig' adiante.
A densa polvareira
Escurecéu o sol por un istante,
Y-estremecendo val e carballeira,
Rachóu a negra nube de Levante
Ó rouco son d'un trono frameante.

   As gárgolas d'o ceo
Esgazáronse entón' e d'o seu seo
Tanta chuvia mandaron,
Q' as hortas s'arrasaron,
O río esbordóu, cheo,
Y-os álbores y-as prantas esfollaron.
N'a tempestad' aquela
Caía com' on rayo cada gota
Y-en ningures se viu outra com' éla

   Martiño, harripiado,
N'o ventre se metéu d'unha cañota.


[p. 28]


¿Qué ll'import' ó coitado?
Si está d'auga d'o ceo agarimado,
¡Ay! ¡non-o está d'a que d'os ollos bota!...
«¿Poidera ser, decía,
»Poidera ser que Rosa m' enganara?
»Rosa, por quen daría
»Canto Noso-Señor n'o mundo cría,
»Hastr' un reino, s'en sorte me tocara?
»Non pode ser, non pode ser, de fixo.
»Pura com' un cristal, dix' ont' á noite:
»¡Pura com' un cristal!... Cando m'o dixo,
»Non hay razon pra que co'a duda loite.»
..............................................................
        Brillóu, enton, de súpeto,
     N'os céos un relampo,
     Qu' esparexend' a brétema
     N'un rayo reventóu.
     Ardéu en fog' atmósfera,
     Alumióus' o campo
     Y-esnaquizóus' o álbore
     En que Martiño entróu.

        D'a labazada eléutrica
     Que ll' espidíu o rayo,
     Martiño cego, atóneto,
     Caíu tumbad' ó chau.
     Mais logo, repoñéndose
     D'o natural esmayo,
     Xusgándose cadávere
     Levóus' ó peito a mau.

        Pouquiño á pouco os párpados
     Abrindo persinóuse,


[p. 29]


     Y-ó ver pasada cáxeque
     Tan forte tempestá,
     Saniño e salvo véndose,
     D'a terra levantóuse
     E d'a cañota cóncava
     Saíu tranquilo xá.

        Mais inda ben' ¡meu ánxele!
     Non déra unha zancada,
     Cando trasposto en xúbilo
     N'o chau s' acrequeñóu.
      —Nunca eu nacera!... díxose,
     E recadand' aixada,
     Unha non vista endrómena
     D'a terra levantóu,

                    —

        Era unha pedriña pedra,
     Era unha pedra pedriña,
     Com' un hovo de galiña,
     Tallado en fino cristal;
     Unha pedra primorosa,
     Elíptica, limpa, pura,
     D' artificio e soldadura
     Sin xiquera unha sinal.
    
        Mirada déndes de lonxe
     Reloce com' un diamante,
     Parece d' algun xigante
     Ollo sin párpado, atrós;
     Pero mirada de préto,
     Sospende, ademira, espanta,


[p. 30]


     Vendo n' éla a imáxe santa
     D'a bendita Nay de Díos.

        Non é un coyiño formado
     Pol-os gotexos d'a terra,
     Nin en canteira nin serra
     Puido topal-o ninguén.
     Non é unha pedra de neve
     Qu'a calor derretería,
     Nin salacion, que tería
     Outra forma d'a que tén.

        Non é un aerolito ardente,
     Anaco de pedra estrano
     Cuyo orixe soberano
     Iña se non alcontróu.
     Non é volcánica lava,
     Que fôra de côr máis louro,
     Estalacta, nin metouro...
     Nin o diaño q' o inventóu.

     Est' é unha pedriña pedra,
     Est' é unha pedra pedriña,
     Tan rara, tan pulidiña,
     Com' outra n' orbe non hay.
     ¡Mesmo parece unha bágoa
     D'os olIos de Dios caída,
     Pra se quedar convertida
     En cárcere de sua Nay!

        ¡Qué hermos' está dentro d' éla,
     Qué linda Nosa-Señora!
     ¡Con qué gracia sedutora


[p. 31]


     Deixa seu sembrante ver!
     Por ollos tén dous luceiros,
     Por dentes pelras d'os mares,
     Por greñas rayos solares,
     Por risa..... un amañecer!
...................................................

        Vendo tanta maravilla
     Metida en tan curto espacio,
     En tan pequeno palacio
     Tanta grandeza de Dios,
     Martiño, pasmado todo,
     Tomando o cristal á peso,
     Escramóu:—«¡Ande por eso!...
     ¡Ande por eso..... ollay vós!»

        Quíxose pôr d'arrudillas,
     Quixo quitars'a monteira
     E gardar n' a faltriqueira
     O milagroso cristal;
     Pero d'os seus pensamentos
     Segunda ves asaltado,
     Decindo:—«¡Estóu rematado!»
     Tiróuno d'un saque ó val.

        «Non, continóu, Dios non quere
     Que logre a miña demanda;
     Xa Dios á sua Nay non manda
     Pr'ós namorados valer.
     Eses foron outros tempos...
     Y-ese cristaliño gayo
     Foy... a chizpa d' aquel rayo
     ¡Que me debera fender!»


[p. 32]


        N'esto véuse vindo a noite
     Y-arrematad'a faena,
     Martiño, sempre con pena
     Fois' indo cara ó lugar,
     E cand' entróu pol-a vila
     Dixo de remordos cheo:
     «¿Será un aviso d'o ceo?...
     ¡Non che quixera apostar!»—
                                VI
   S' a tradicion que sigo n' algo non mente,
D'as escenas pasadas ó dia siguente
Pol-a mañá
D'un salgueriño á sombra, sentada, fiando,
N'o val de Vilanova gardand' o gando
Rosiña está.

   Inorante de canto ll' acontecia
Ó probe de Martiño, por quen sofria
Soedades mil,
Rosa, n' a cinturiña crabad' a roca,
Mazaroca fiando tras mazaroca,
Pensaba n'íl.

   E mentres q' en suspiros lanzaba ós ventos
Os áis que ll' arrincaban seus pensamentos
Tristes, crués;
Pol-o campo os cabirtos corretexaban
Y-as vacas y-as ovellas depinicaban
Toxo e cardés.

    Coitada pastoriña sin paz nin calma,
Cántas féles n 'o fondo d'a tua alma
Deixa o amor!


[p. 33]


Cántas sombras n 'o ceo d'os teus encantos!
Cántas bágoas n'os ollos —¡vállante os santos!—
Cánto delor!

   Hórfa desque naciche, triste, esfameada.
Anque probe hastr' agora tua vida honrada
Por tí falóu.
Qué ch' importóu d'as touzas dormir á sombra?
Qué ch' importóu d' espiños pisar alfombra
?
Qué ch' importóu?

   Tod' o pasache rindo... Todo se pasa
Mentres que qued' a honra dentro d'a casa:
Pero ¡ay de ti!
Despreciaches un home por pretendente.
E destonces, tua fama, de xente en xente.
Vay por ahí...

   Qué fixeches, Rosiña desventurada,
Qué fixeches?... Estabas empecatada
Pra tal faguer?
Despreciar por Martiño, Xan de Ventraces...
Non sabes d'o que os homes che son capaces.
Probe muller!

    «Traballar toda a vida desosegada
Pra conserval-a honra d' abos herdada,
Santa virtú,
E cand' unha c'o noivo tén parrafeo,
Escoitar que nos dice:—X' en ti non creo.
Rabearás tú!
  

[p. 34]


 «Ir comprando pr'a boda tod'os trebexos,
Tod'o dia toparse d'o noivo lexos
Morta d'afan,
E cand'a noite chega pr'os namorados,
Escoitar que nos dicen labios amados:
¡Vaite Con Xan!

    «Non hay pena com' esta tan harrorosar,
¡Non hay pena com' esta!»—marmura Rosa
N'o salgueiral.
E de pronto a coitada pr'o chau mirando
Recolleu d'entr' as herbas, toda tembrando,
Aquél cristal.
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 
                                 —


   «¡Asús, qué galanura!—repuxo—¿Estarey cega
?
Vestida de gallega a Reina d' hermosura
N'a miña mau, afé?
Non pode ser! Toleo!... Riráse o que ll'o conte;
Pero eu soñey nantronte que viña dend'o ceo
D'a miña cama ó pé.

   «Será verdade, Rosa? Metida n'un hoviño
Tan piquirriquichiño, tan linda, tan hermosa
Como a mirey enton?
A mesma muradana que Ile caía tanto!
O mesmo dengue!.. o manto de terciopelo, ou pana!
Non estou tola... non.

   «S' en torno non parecera, mirándome, meu gando
Que estou inda soñando dixérase calquera...
¡Asús! ¡Vaya que ser!


[p. 35]


¡Qué olliños, qué mirada, qué beizos, qué cabelo,
Qué orellas, qué mantelo, qué frente anacarada,
Qué diaño de muller!

   E mira... e rebuldexa...e rise a Santa Imáxe...
Cómo m' amostr'o traxe! Cómo me parpadexa!
Algo me vai pasar!
«¿Qué dís?... Falarme quere! ¿Escoitaréina? iCala!
Pois é verdá que fala!... ¿Señora?... O que quixere!
X' estóuvos' ascoitar.

   «Que acod'a cita? E logo?... Que vén por Dios mandada
Pr'a que me vexa honrada o qu' en celoso fogo
Xusgóume críminal?...»
Señora! Unha pastora, baldon de tod' a xente,
Non era merecente de ter tal defensora...
Pero... falay, si tal.

   «Que quer que lle levanten n'o val unha capilla?
Que quer que d' arrudilla lle recen e lle canten?»
Pois ben, querida, ben.
Pero... calóuse...¡axiña! Xa non, xa non a escoito!
Quizáis non fale moito com' e tan piquiniña!...
Pero ¡qué gracia ten!

   Pois éla algo me dixo de q' eu no me recordo...
Non teño ouido xordo, mais eu non sey de fixo
Qué palabriñas son...
¡Máma!... «Pr'os que non amen serey sempr' invisible
—Decia—y-é imposible que falt' ós que me chamen
De todo corazon...»

   Qué farey eu, coyiño, q' agora máis ch' agrade?
Levart' ond' o Abade? Levart' ond' a Martiño?
¿Qué diaños eu farey?...


[p. 36]


Téique, ovelliñas, téique...Tó aquí, chiviña trenca...
Cardosa! aquí, xuvenca!... Quéreste bulrar seique?
            ¡Ey, pr'o cortello, éy!...


.                   VII

   Unha noite azul d' Agosto
Como de vrau regalada,
Vilanova d'os Infantes
Toda é bulla e algazara.

   Nunca misteriosa lua
Vertéu por lus tanta prata,
Nin nas silveiras a brisa
Esparramóu máis fragancia.

   Pol-a praza e pol-as ruas
As mozas cantando pasan,
Y-os mozos van detrás d' élas
Dando atruxos e palmadas.

   Imporvisand' un turreyro
A porta de cada casa,
Por todas partes s' escoita
Son de pandeiros e gaitas.

   De legu' e media á redonda,
Os mociños d'a montana
Saúdan aquela festa
Co' a lus d'os fachôs de palla.

   As vellas de tod' a vila
Sán d' os balcôs ás barandas


[p. 37]


Y-os nenos emporranchiños,
Co' a cabeciña rapada,
Brincánd' e chotánd' enrédanse
Entr'a pernas d'os que bailan.

   Esta noit' os zapateiros
Non queren collel-a chaira,
Nin as rapaciñas fian,
Nin os forneiros amasan.

    Esta noit' en Vilanova
É noite de fuliada;
Qu' así o dispux' o Concello
Y-o señor Abade o manda.

    O abade de Vilanova
Que don Xan de Barros chaman.
Pra congregar ós frígueses
Mandóu tocal-as campanas.

    Encasquetad' o bonete,
Vestido d' estola e alba,
Subíus' ó púlpeto e dixo
Ós que debaix' escoitaban:

   —Hirmauciños: xa sabedes
Como fay catro somanas
Se dinóu Nosa-Señora
Por medio d' unha rapaza
Vir visitar esta vila
Pra facer n' éla morada.
    De tanta mercé asombrado
Como Dios nos dispensaba, 


[p. 38]


O Señor Bispo d Ourense
Quixo vel-a imáxe santa;
Pero corréu tantas terras
N' este tempo a sua fama,
Que cand' o Bispo faguerlle
Unha capilla pensaba,
O Rey Don Fulipe Carto
Q' ox' en paz gobern' España,
Coidando non fose certa
Maravilla tan sonada,
Mandóuna pedir de présa
Pra véla y-adimirala.
Eu mandéylla moy envolta
Entr' outras reliquias váreas:
O Rey miróuna, tocóuna,
Volvéu á vela e tocala,
E c'os ollos relampados
Y-a lengua de media vara,
Dudaba de canto vía,
Como Dydimo dudara.
¿Y-enton que fixo? Temendo
Q' o cristal en qu' encerrada
Está a Virxe fose cousa
En que pudese haber trampa,
Chamóu ós máis afamados
Artífices á sua cámara,
Díxolles que saminaran
O cristal con toda calma,
E declarasen en autos
Canto de raro notaran,
Así se fixo: prateiros 
E péretos d,a Real Casa,
Homes de letras e cencias


[p. 39]


Xuntáronse n'unha sala
D'o seu Pazo, n'a presencia 
De mil xentes cortesanas,
E despois de grand' estudio
Y-adimiraciós sin tasa,
Dixeron todos á unha,
Q'o que de ver acababan
Non tiña n'o mundo enxempro;
Y-asi, q'o cristal y-a Santa
Eran de orixe divino,
Pois outro non ll' atopaban.

   Despois d' este xuramento
Todos caíron ás prantas
D'a nosa Virxe y-estonces
Rey, cabaleiros e damas
Fixéronlle ofrendas ricas
De xoyas, d' ouro e de prata,
Pra que se ll' erga unh' ermida
N'o eido en que foy topada.
Todos estes pormenores
Dam-os o Rey n 'unha carta
Q' unha posta de Madril.
Mesmo de entregarme' acaba.

   A Virxe xa volve estare
En Vilanova: ¡adoráina!
E namentres q' os pedreiros
Non lle levantan a casa,
Vinde rezarll' ést' igrexa
VIRXE D'O CRISTAL chamándoa.

   Y-agora ídevos con Dios;
E d' este dia en lembranza,


[p. 40]


Ox' e mañá, si Dios quere,
Ninguén n'a vila traballa.
O mesmo quer o Concello,
Cedendo ás miñas istancias.
De darvos a mesma órde
O pregoeiro se encarga»

                   *
                 *   *
   Cando da igrexa saíron
Cantos dentro d'éla estaban,
Martiño foise rondare
De Rosa baix' a ventana

   Rosa estaba n'o castelo
De xentes arrodeada,
Porque com' era bonita
E vive en fama de santa.

   Dendes que gardand' o gando
N'o val á Virxe topara,
A todos lles gusta, e todos
Van, pra que peque, á tentala.

   Xa fix' un mes que Martiño
Tivo con Rosa palabras,
E ind' as paces non fixeron,
Por que á teson nadia os gana;

   Pero Martiño está seco
De celos com' unhas pallas
E non pode aturar máis
Un mal de q' él mesm' é causa.


[p. 41]


   Por eso, com' arastora.
Veu moitas veces d' husmada;
Pero Rosa, ou non-o via,
Ou por non velo esviaba.

   Levaba agora d' espera
Bó anaco baix' a ventana;
Pero Rosa non saía;
Com' outro que dí... nin ganas.

   Martiño tose que tose...
Martiño canta que canta... 
Pasea que te pasea...
Pero o qu' é Rosiña...¡nada!

   Alá arriba o coitadiño
Ouía gromas e cántigas,
E cecáis Rosa se ría
Mentras él s' enrabexaba.

   Por fin, cando xa Martiño 
S' iba meter n' a sua casa, 
Rosa somóuse, y-estonces 
Trabaron estas palabras: 

    —Gracias á Dios, miña Rosa... 
¿Dasm' un ramiño d' albahaca?
—Cand' o que podo me piden, 
Nunca neguéy nad' á nadia.
—Dios che faga tanto ben
Como lle dás á miñ' alma;
Que dende que te non vexo
Parece qu' algo me falta.


[p. 42]


   —Non te me veñas co' esas,
Martiño, que... tod' acaba...
¿Non t' acordas xa d'a noite
Que treidora me chamabas?

  —¡Ay! Bó castigo me deches
Y-outro máis grand' esperaba.
Dudéy de tí... un mal amigo
Díxome... ¿quén non dudara?

   Pero ese críme... custóume,
Si viras... ¡ay! ¡tantas bágoas!..
—¿Y-arrepentíchete?
                               —Escoita:
Esa noite mal fadada

   Dixécheme: 
«Estóu tan limpa
Com' un cristal.» ¡Ben falabas!
Por q' á mañá d'o outro dia,
Sin que tí m'as amostraras,

   Dios mesmo me dab' as probas
D'a pureza d'a tua aIma.
O cristal que tí alcontraches
Antes de que tí o alcontraras,

   Eu ch'o topey, eu ch'o tiven
N' esta mau callosa y-áspora,
Eu fun quen-o vin caíre
Y-eu quen o tirey con rábia,

   Sin conecer... ¡malos demos!
Canta grandez' encerraba.


[p. 43]


¡Tí sí que sorte tiveches!...
Diol-o quixo y-é moy sábia

   Sua divina voluntade.
—¡Quén sabe si me chamaba
Dios pra sí de esa maneira,
Martiño!
        —¿Qué dís?...¿Qué falas?...

   —Non xures por Dios, Martiño.
—¿Pensas morrerte, rapaza?
—Non; per' a conta éche a mesma;
Penso casarme!...
                      —¡Acabaras!

       Pois o qu' é por min... agora
Mesmo, si queres.
                    —Fay falla
Tér dote: o señor Abade
D' aprontarma deu palabra.

   —¿Dote? tí non-a precisas.
—Pois xa che vendin as sayas
Y-o pano de frores... todo,
Pra q' haxa n'a festa gaita.

   —Logo vas casart' emporra?
S' en ves de vender compraras...
—É que... pr 'o  meu casamento
Abóndam' unha mortaxa.

    —¡Óuga! ¿Casárs' é morrere?
—Cando con Crist' un se casa,


[p. 44]


Morre pr' o mundo...
                         —iRosiña!
¿Monxa tí? ...
                   —¡Martiño, cala!

   —¡Cala... e váite! S' eu non puden
¡Q' outra felice te faga!
—¿Y -así... me deixas... Rosiña...? 
—¡Martiño... a Virxe m'o manda!


                  VIII

    N' esto, Rosa arretiróuse
D'a ventana d'o edificio
Deixando teso, n'a rua
Ó desdichado Martiño.

   Páledo, sombrío, atóneto,
Com' un mármore de frio,
Sin pestanexar xiquera
Crabado está n' aquel sitio.

   Estonces unha risada
Bulrona chegóull' ó ouido,
Risada de lobo farto...
Risada de cucudrilo...

   —¡Raxo de Dios! dix' ó punto
Todo en cólera acendido,
¿Quén se rí?
                —Xan de Ventraces.
—Ti, ladron d' honras?
                             —O mismo.


[p. 45]


    —Fólgome! Así com' así,
Teño unha deuda contigo
E vóuna cumprir agora.
—Cantas queiras. Veño lísto.

   —Pois abonda de parola.
—Abonda, o mesmo che digo.
—Car' a Soutoverde, Xan.
—Car' onde queiras, Martiño. 

                      IX

   Pol-a mañá d'o outro dia,
N'o monte de Soutoverde
Por cima de Vilanova
Non se cabía de xente.

   Alí todos asombrados
Rapaces, homes, mulleres,
Miraban co' a boca aberta
Unha cousa qu' estremece.

   Sobr' o marco d' unh' herdade
Crabada unha estaca vése, 
E d' éla n'o cuturiño
Está unha lengua pendente.

   Ús din:—
«Pol-o qu' é de longa
 A d' unha besta parece;
»
Y-outros:—
«Parez' a d' un bácoro,
Segun o sangue que verte.»

   Estando n' estase n' noutras
Sin saber cómo, corréuse


[p. 46]


Qu' era de Xan de Ventraces
Aquel cativo presente.

    Pois, pol-a mañá moy cedo
Xan, derrengado, morréndose,
Chegóu á vila mostrando
Non tér a lengua entr' os dentes.

   Cand' esta nova se soubo,
Moitos lástema lle teñen,
Pero moitos máis escraman:
«¡Ben feito, pra qu' escarmentes!»

   A xusticia andivo tola
Precurand' o delincoente,
Mais como Xan non falaba,
Non pudo darse co' éle.

   Martiño fígos' o zorro,
E cand' a que tanto quere
Fóis' á Allariz meter monxa,
Él, anamorado sempre,
Fóise detrás pra vivire
D'o seu conventiñ' enfrente.

   ¡Probe rapaz! unha noite
D'o frio e triste Decembre,
D'a profesion de Rosiña
Pasados xa cuatro meses,

   Martiño, ó pé d'o convento
Ardend' en morosa febre,
Estaba mirand' á reixa


[p. 47]


D'a celda en que moitas veces
Se lle figuróu de Rosa
Ver o sembrante celeste.

   Pensaba que tral-as pedras
D' aquel recinto solene
Habería quen sentise
D'a mesma sorte qu' él sente.

   Sin conocer qu' as miniñas
Que a vida á Cristo ll' ofercen
Deixan á porta os amores
Cando n'o cláustro se meten.

   Nevaba. Mainiñas, mainas,
Quediña, quediñamente,
Iban caíndo... caíndo...
As folepiñas d 'a neve.

   Moito os ollos arregala
E moito a cabeza ergue,
Pero n'a reixa d'a celda
Nada Martiño destengue.

   Semper fitando, fitando,
Nin a refolgar s' astreve,
E por pensar n'a sua Rosa
Hastra d'o frio s' esquece.

   Tras unha hora, outra hora
Vay pasando lentamente,
Y-él, nin se move d'o sitio,
Nin se coida d' entempérie.


[p. 48]


   De ves en cand' o coitado
Sin darse conta, estremécese,
Harripíaselle o corpo
E bate dente con dente.

   Vales, outeiros e montes
Bórrans' e desaparecen
Y-on branco sudario, triste, 
Por todas partes s' esténde. 

   Acolá enriba, n'a reixa, 
Tod' é escuridá entramentres;
Nada se sinte, nin nadia 
Detrás d'os ferros parece.
 
   Martiño n' aquél istante
Ver á Rosa parecéndolle,
Quixo falarlle... e non pudo...
Asuspiróu... e morréuse.

   A neve q' n'él caira,
Fóy facendo d' él á rentes
Unha foxa qu' o tragaba
Déndesd' os pes hastr' a frente.

   Sobr' o seu corpiño morto,
Quediña, quediñamente,
Iban caíndo... caíndo...
As folepiñas d'a neve.

 
                                    X

   Leutores, s' olvidando d'o mundo os traballiños
Vos fordes de paseo de Vilanova ó val, 


[p. 49]


Entrade respetosos, entrade caladiños
N'a primorosa ermida d'a VIRXE D'O CRISTAL.

   S'escasos de fortuna bicades a sua pranta,
Si a visitála vades faltiños de salú,
Secorrerávos logo a milagrosa Santa;
N'o mundo  non hay outra que teña máis virtú.

   De tristes agarimo, de probes esperanza.
D'os namorados guia, sosten d'o labrador,
Canto de Dios quixere, tanto de Dios alcanza;
Non hay quen Ile non deba consolos e favor.

   Cand' eu era pequeno, por miña nay levado.
D'a aparicion pedinlle a lenda celestial;
Si cal a deixo escrita non for d'o vos' agrado,
A cuIpa non botedes á VIRXE DO CRISTAL.

Páxina Anterior

Ir ao índice de Páxinas

Páxina Seguinte


logoDeputación logoBVG © 2006 Biblioteca Virtual Galega