I
Preto d'a cibdá d' Ourense,
Camiño de Celanova,
Ond' é máis tépedo o vento
Q'a terra galleg' azouta,
D'un círcolo de montanas
N'a faldra, sempre verdosa,
Esténdes' un val frorido,
Cuberto d' herbas cheirosas,
Piñeirales y-arboredos
Ricos de frutas e sombra.
Alí, pol-a primaveyra,
[p. 10]
Dispois de saír d' escola,
Van os rapaces buscar
Freixós pra comer y-apóutigas;
Y-as nenas, máis delicadas,
E non com' éles golosas,
Topan alí os caraveles
Con q' os cabelos adornan,
E fan, con espriego e néveda,
Ramiños que logo esfollan.
D'este val n'o medio e medio,
Entr' edras e musgo envoltas,
Ergue as torres un castelo,
Feito alá n' eras remotas
De pedra de sillería,
Cáxeque c'o tempo roxa.
Com' est' antigo edificio
Outro non hay segun contas;
Pois diz que foi levantado
Por unha Princesa moura,
Déndesd' a posta d' o sol
Hastr' a saída d' aurora;
E ind hay vellos que aseguran,
E pódia que certo fora,
Que debaixo d'os cementos
Q' os altos muros soportan,
Deixóu a moura Princesa
Pr'a que quen s' astreva, morra,
Sobr' unha trabe en quilibrio
Duas cántaras q' asombran:
Unha d' alquitran hinchida
Y-outra de moedas e xoyas.
De sorte, que quen quixere
[p. 11]
Coller a q' ouro atesoura,
Creba unha cántara e morre
Feito carbon baixo a outra,
Quedándos' ó mesmo tempo
Sin o santo y-a limosna.
A caron d' este castelo
Agarimadiñas todas,
Ou pol-a veiga ceibadas
Como bandada de pombas,
As retelladas troneiras
Abertas ó sol q' as doura,
Alcóntrans' as brancas casas
D'a vila de Vilanova.
Vilanova d'os Infantes
É vila de grande sona:
N' hay zapateiros n'o mundo
Que batan millol-a sola;
Non se cocen en ningures
Petadas qu' aquí non cozan,
E d' aquí sán pr' os teares
As millores mazarocas.
Aquí está a gracia d' os homes
Y-a fror y-a nata d' as mozas;
En fin, sólo aquí naceron
Sólo aquí, Martiño e Rosa.
II
Alá poI-o ano de gracia
De mil seiscentos e trinta,
Era dôno d'o castelo
[p. 12]
Qu' en Vilanova se ve inda,
Don Xácome Mazcareñas,
Señor de catorce vilas.
Home de fárragos vellos,
N'a corte do Rey vivia,
Pois gallego como hay moitos
Dáballe noxo Galicia.
Sólo d' éla s' acordaba,
S' algunha ves o faguia,
Pra cobrar rendas e foros
Sin aviso e por xusticia.
Por estas falcatruadas
Todos olleira lle tiñan,
E cando car' á Madril,
Alá pol-o vrau, saían
En carros acugulados
Diñeiro, gráus e fariñas,
Os probes d' os levadores
Que n' aqueles carros vian
Irse as mizquiñas ganancias
Con que seus fillos mantiñan,
De traballar eslombados,
Mentres os carretos s' iban,
Quedaban pra si dicindo
«¡Que de soliman che sirvan!»
Entr' a baixa servidume
Que don Xácome mantiña
Pra que lle coide d' os eidos,
D' os bés e d' as regalías,
Estaban Martiño e Rosa:
Él pra faguer as vendimas,
[p. 13]
Pr'as sachas e pr'as decotas
D' os xardis, ortas e quintas,
Y-éla pra gardar o gando
N' as carballeiras veciñas.
D' os dous solasmentes Rosa
Dentr' o castelo vivia,
Martiño tiña vint' anos
E Rosa dazaseis tiña,
Él era un mozo arrogante,
Y-éla un feitizo de linda;
Nunca tiveran amores,
Y-anque por éla bebía
Os ventos Xan de Ventraces,
Rosiña tomába-o á risa.
Hórfos antrambos á dous,
Sin amparo n' esta vida,
Servindo os dous ó mesm' amo
Topáronse certo día.
D' estonces, Martiño e Rosa
Sentiron a alma ferida,
Equizáis que se morreran
de mal de malencolía,
S' unha mañá non quedaran
Nóivos ó sair d' a misa.
III
Moito deben de quererse
Os criados de Mazcareñas,
Moito deben de quererse
Cando tanto parrafean.
[p. 14]
Todal-as noites sentados
N' un grande poyo de pedra
Están parolando sólos
Ó pé d'o castelo él y-éla.
Mentira ou verdade, il corre
Déndesd' a vila hastr' a aldea,
Que pra n' outono casárense
Teñen a roupa xa feita;
Pero hay quen xura e perxura,
(Nunca faltan malas lénguas)
Que d' eica q' os namorados
Sallan xuntados d'a igrexa,
Han de pasar moitas cousas
Y-han de nacer moitas herbas...
Mala cousa é n'este mundo
A condenada d'a envexa,
Mais non van descamiñados
Os q' o casamento negan:
Pois unha noite de lua,
Noite caladiña e fresca
D'o mes de Santiago, cando
Todas son frores as veigas,
Todo é aromas o campo
E doce músic' a terra,
N'a praza de Vilanova,
D'o castelo ond' á cancela,
Martiño e Rosa falaban
De semellante maneira:
Martiño, ¿qué diaño
Tés oxe? Non falas?
[p. 15]
Pr' estar com' o moucho
Viñeche d'a sacha?
Si cando te fuches
Noxado, n' estabas,
¿Qué fréma trouxeche
D'o monte pr'a casa?...
¿Picout' unha cobra?
¿Guindóut' unba galla?
¿Saíronch' os lobos?
¿Botáronch' a fada?...
Respunde, Martiño,
Qué tés, que te calas?
Non sey cómo t' oyo
Garduña eslavada;
Non sey cómo t' oyo
Y-estóume con calma!
¿Qué teño! ¿Qué teño
Pergúntasme, maula?...
¡Que teño! Direicho...
Pois... ¡téñoche lástema!
¡Treidora!
¡Dios
mio!
Fiay de rapazas
Que din que vos queren...
¡Fiay de palabras!...
¡Martiño!
¡O
Martíio
N' impórtall' á nadia!...
¿Per' home, toleas?
¡Asús, qué disgracia!
¡Veciños!...
¡Non
berres!
¡Non berres... e cala!
[p. 16]
Per' home, si cousas
Me dís que m' espantan...
¡Si mesmo das medo!
¡Si os ollos che saltan!
Martiño, ven, séntate.
Sosega, descansa;
Eu nada che figuen
Pr'o mal que me tratas.
Soliña n'o mundo,
De nadia mirada,
¡Faltábam' agora
Que tí me deixaras!
Pois eu ben te quero...
Por eso non marra!...
Tí queresme moito...
Rosiña... rosada...
Tí queresme moito
Tí dícelo... e basta.
O mesmo dixeches
A Pedro Balada,
Y-á Xan de Ventraces
Y-ó amo d'a casa,
Cand' hay ano e medio
Veu ver a labranza...
¡Que nunca él viñera!
¡Que nunca él chegara!
¡Santísimo Cristo
D' Ourense me vaIla!...
Pra qu' hoxe t' axude
Xa é tarde, rapaza.
Y-eu, tolo, quería,
Y-eu, tolo, pensaba
Casarme contigo...
[p. 17]
¡Miniña d'a casta!...
Martiño, anque probe,
Faltar non me faltas.
¡Pois coida o que pensas!
¡Pois coida o que falas!
Pra bulra, xa abondan
Seis meses de palra...
¿Qué Xan, nin qué Pedro?
¿Tí seique tés gana?...
No, pois... Esmiólame
C'o rabo d'a sacha,
Mais déixam' a honra
Qu' é cousa sagrada!
¡Ay! Tí andas, Martiño,
Con malas compañas;
Tí xúntast' agora
Con xente malvada.
E crés esas lenguas
Peores q' a rabia!
Fas ben, xa que podes.
Dend' hoxe n' hay nada
De canto pr'a boda
Decirche esperaba...
Tocant' á limpeza,
¿E pois qué pensabas?
Cristal nunca viche
Qu' á miña egualara!
¡Rosiña!...
¡A Rosiña
N' impórtall' a nadia!...
Y-adios! S' autra queres...
Porveito che faga.
[p. 18]
D'esta sorte marmurando
Rosa, d' esconsolo chea,
Facendo como que ría
Entróu n'o castelo á présa;
Pero anque fay que fagamos
Pra que se lle non coneza,
Ela vay limpand' os ollos
Mentres que rube a escaleira.
N'a porta, com' unha estauta,
Martiño mórdes' a lengoa,
Y-anque tose y-asubía
Como quen non sente penas,
Unha d'a boca lle say
Y-outra n'o corpo lle queda...
Cando por fin, acordando
Pensóu n'o que lle arrodea,
Dixo, falando consigo:
«Ou mente Xan, ou ment' ela.»
E logo, tirando ó chau
Desesperado a monteira,
Añidiu: «No, pois... si Rosa
Ten d'o cristal a pureza,
¡Xur' á Dios, Xan de Ventraces,
Que ch' hey d' arrincal' a lengoa!»
IV
Namentres, ¡coitadiña! a nena namorada,
De pena esmorecida, chorando á fio está;
[p. 19]
Mais vive d'o castelo n'a cámar' aleixada
E nadia d'os seus ma les se compadecerá.
¡Mirayna! PoI-o lombo caíndoll' o cabelo.
Os ollos arrasados, partido o corazon,
Metéuse n'o seu carto, pechóu c'o taravelo
Y-está ¡miña cousiña! xem endo n 'un rincon.
D' alcoba en q' éla dorme pol-alta lumieira,
D' albahacas tapizada, mapolas y-alelís,
Esbara o branco rayo d'a lua pracenteira
Y-o recendent' aroma d'a campesina bris.
D' alí, Rosiña escoita o burbullar d'o rio
Que d'o castelo preto dend' us penedos cay,
D'os páxaros d 'a noite o resonante pio
Y-a música q' o vento n 'as alboredas fay.
Mais tén tan consumid' o corazon de pena
Qu' en nada topar pode consolo nin pracer
E chora que te chora, com' unha Madalena,
Dá lástema, abofellas, dá lástema de a ver.
Primeiro desengano d'o nos' amor primeiro
Que trás contigo o frio d'unha mañá sin sol,
¡Tú rósnos com'os vermes a fror d'o laranxeiro,
Y-o corazon nos trocas en seco pirifól!
Por onde pasas deixas a baba corrumpida
D'a lesme venenosa, amarga com'a fel,
Convirtes n 'un inferno a máis hermosa vida,
Detrás de tí non queda sinon fastío cruel!
N'o peito remordida por ese desengano,
[p. 20]
Rosiña desbautízase, murchada de pesar;
Enxúgase as bagullas c'a punta d'o seu pano
Y-escrama moitas veces, volvéndoas derramar:
«Eu, qué' así Dios me salve s'entend' o que me dixo!
»D'algunha mal querencia calunia debe ser,
»Por qu' eu xurar xurára, ó pé d' un Crucifixo,
»Q'á nadia máis qu'él quixen, nin penso máis querer.
«Si probas m' él pidira e darllas eu pudese;
»S' arquiña d'as virtudes poidérall' amostrar,
»Veria qué, gardada, anqu' él non ll' interese,
»Aquela virtú teño qu' é meu deber gardar.»
De solouzar ó cabo e pelexar cansada
Con tanto pensamento que n'a cabeza tén,
A coitadiña Rosa deitóuse apesarada,
N'o cabezal chantando a fatigada sén.
Pouquiñ' á pouco os ollos fóronselle pechando
Doíñas acendidas n'a lus d'un puro amor,
Y-á Virxen entre dentes unh' oracion rezando,
Quedóuse adormecida n 'un sono encantador.
Estonces, unha Señora
Toda de lus rodeada,
D' estreliñas coroada
Que como diamantes son,
C'un mantelo n'a cabeza
De pano negro, moy lindo,
Caladamente, surrindo,
Entróu pol-a habitacion.
[p. 21]
Nunca se viu n' este mundo
Máis feiticeira criatura,
Nin pra tan grande hermosura
Comparacion pode haber:
Por ollos tén dous luceiros,
Por dentes pelras d 'os mares,
Por greñas rayos solares,
Por risa... un amañecer.
D'as orellas pendurados
Leva us aretes de lume,
E por gallega costume,
Dengue de pano sedan;
Zoquiños de pau d' almendro
N'os pés de feitur' enana,
Y-o cinto unha muradana
Con plegues que xénio dan.
Pasiñ' á paso, chegóuse
Á cama en que dorme Rosa,
E botándolle graciosa
Unha mirada d' amor,
Díxolle c'un tono brando,
Que música parecia:
«Rosiña, a Virxe Maria
»Tráiche consolo e favor.
»Eu ben sey qu' a tua y-alma
»Está cuberta de loito;
»Eu ben sey que sófres moito,
»Por q' hay quen duda de tí;
»Pero eu, que déndesd' o ceo
»Coido d' aquél que me chama,
[p. 22]
»Eu fareysí? q' a tua fama
»Quede cal foy hastr' aquí.
»Non chores, miña pequena,
»Non chores máis, pastoriña;
»Eu, vélo por tí, miniña,
»Tí d'a miña conta estás,
»Martiño estará pesante
»Mañá quizáis d'o que figo;
»Pasado, serey contigo
»N'o monte, si ó monte vas.»
Calóuse Nosa-Señora
Y-envolta en dourada nube,
Rube...que rube... que rube...
Perdéuse n'a inmensidá.
Rosa quedóuse dormindo
A seu pracer e regalo.
Pronto espertará: xa o galo
Cantóu, ventando a mañá.
V
Moito madrugas uxe,
Dixo Xan de Ventraces á Martiño,
Topándo-o c'unha cara de forruxe
Pol-a mañá moy cedo n'un camiño.
Nunca fun perguizeiro,
Repúxolle Martiño de mal modo,
Porque Martiño é pouco paroleiro.
Pois fillo, así e todo,
Outrol-o seu negocio fan primeiro...
And' eso...qué lle queres!...
[p. 23]
Si foran como todol-os homes...
Olla, á mal non m'o tomes,
Mais... tés pouco partido entr' as mulleres.
Xan, levo moita présa,
Porque teño que faga n'a devesa.
Vou pra Porto d' Outeiro,
Que sinón, ten present' o que che digo,
Sobr' esas y-autras cousas que me calo
Moito tería que falar contigo,
Moito q' agora vale máis calál-o...
Ouga! Xa t' enrabuxas?
Ay, Martiño, calquera que t' escoite
E ben non te coneza,
Dirá que non tés miólo n'a cabeza
A forza de pensar dend' onte á noite.
Ó meu conto volvendo,
Com' antes che decía,
Non hai unha muller que non se ría
D'o parviño q' és tí...
Eu non t' entendo.
Fala craro, si sabes:
Pois, o demo me leve,
Si dende que me dís cousas tan graves
Me non tés tiritando, com' a neve,
Con que... dís q' as rapazas d' o concello
Falan por ahí de min? ¡Miray o diaño!
Pois estóuche servido!...
Pero teño entendido
Que' inda me qués cal quer o lobo ó año.
¡Qué ll' hemos de facer! Y-eu que creía
Que nadia que falar de min tería...
Ma... canté! Pero vives enganado,
Por q' ont' á noit' aíña,
[p. 24]
Díxom' en certo són certa veciña
Falando de qu' estabas namorado,
Que máis sorte que tí tiña-a calquera
Esguízaro mirrado,
De pernas tortas e de cara fera.
«Y-ésto ben s' adiviña
Dicíam' a rapaza d'o relato
Porque, despois de q' a levou o gato
É cand' él vay en busca d'a sardiña...»
Cálate, Xan, e vaite; qu' ind' é cedo
Pra que contigo un escarmento faga,
Non afondes a chaga...
Non me fales xa máis d' ise segredo
Que pesa sobre min com' unha praga...
N'o meu pelexo ponte:
¿Non che abondóu canto dixeches onte?...
Líscate, Xan, líscat' axiña, pronto;
Que, sin que nadia o note nin sospeite,
Cando me fagas falla, buscareite...
Porque che teño que contar un conto...
¡Ládras ben... rabeáras!
Mais, si cal tés maldá tiveras forza,
As probas d'o que dís xa m' amostraras
Sin agardar q' a gorxa che retorza.
Martiño, logo pícaste?
Folgárame de ver qu' eras valente,
Porq' ind' hay quen che dícousas d'a xente!
Que cando c'un t' atopas...esfurrícaste...
Ó que che diga tal, dille que mente...
Eu nunca de gabarme fun amigo,
Nin loitas deprendín, nin o pau xogo;
Pero o que me fix' unha¡olla o que digo!
Quer quixera, quer non, pagóuma logo.
[p. 25]
Si tí crêrme non queres,
O mal será pra tí; pois che prometo
Que si d' oxe n'un mes conta non deres
D'a honra de Rosa, á que fartach' o creto,
¡Heiche crabal-a lengua n 'un espeto
Para escarmento d' homes e mulleres!
É verdad o que dís?
Non ch' o repito.
Pois enton... ¡hastr' agosto!
¡O dito.., dito!
D'esta sorte falando
Xan de Ventraces y-o infelís Martiño
Fóronse separando,
E sin decir máis nada
ColIeron cada cal por seu camiño:
Martiño triste, Xan asubiando.
O día crarexaba;
D'o sol, q' a relumbrar encomenzaba,
Unha franxa marela
Pol-os altos petoutos s' estendia;
A brisa n 'as silveiras rebuldaba,
Y-alá n'o ceyopendurad' estrela
Chilraba aletexando a cutuvía.
D'o lado de Levante
De sombra e lume pabellon flotante,
Vay correndo mainiña, mainamente,
Tapand' os hourizontes, negra nube,
E déla por didiante
Trévoa de fogo ardente
Esparx' húmedo cheiro á terra quente.
[p. 26]
Martiño camiñaba
Máis triste cada ves, á toda presa.
¡Cántas bágoas choraba
Por aquél camiñiño d'a devesa!
«Querer unha rapaza hermose e pura;
»Pedila por muller con cortesía;
»Ir forrando pr'a boda e máis pr'o cura;
»Gardarlle ley un dia y-outro dia;
»Respetála, adorála con loucura;
»Pegar por éla choutos d' alegría:
»E cand' un está lévedo, ceguiño
»Pola amorosa febre,
»Escoitar unha noite n'un camiño:
«Non te cases, Martiño,
»Si non queres levar gato por lebre...»
«Traballar tod' a vida;
»Andar bregando sempre c'o esta aixada
»Pra conservar sin lixo, ennobrecida,
»A limpa fama de meus páis herdada;
»E de pronto escoitar de boc' allea
»Unha mañá, n'o medio d'un camiño:
»Mir' o que fas, Martiño,
»Que che se rin de ti por tod' aldea...»
«Ay! co' estes comparados,
»Nada os tormentos son d'os condenados!
»¿Será verdá, Xan de Ventraces?...¡Dim-o!
»Ten piadade de min, d' estas bagullas
»D' est' inferno en que ximo,
»Devorado por dentes com' agullas!
»Eu non sey si te crea,
[p. 27]
»Pero..... ¡Virxe Maria:
»Si dixeses verdade eu morrería.....
»¿Seralo demo?... Arrenegad' el sea!
Así decindo' o mísero labrego,
Sin calma nin sosego,
Metéuse n'a devesa decontado,
É d'o seu sach' armado
Comenzou sin refolgo o seu trafego.
Levaba xa Martiño.
Rapaz de moito aguante,
Set' horas de traballo seguidiño,
Cando n'esto, de vento un remuiño
Erguéu a terra pol-a veig' adiante.
A densa polvareira
Escurecéu o sol por un istante,
Y-estremecendo val e carballeira,
Rachóu a negra nube de Levante
Ó rouco son d'un trono frameante.
As gárgolas d'o ceo
Esgazáronse entón' e d'o seu seo
Tanta chuvia mandaron,
Q' as hortas s'arrasaron,
O río esbordóu, cheo,
Y-os álbores y-as prantas esfollaron.
N'a tempestad' aquela
Caía com' on rayo cada gota
Y-en ningures se viu outra com' éla
Martiño, harripiado,
N'o ventre se metéu d'unha cañota.
[p. 28]
¿Qué ll'import' ó coitado?
Si está d'auga d'o ceo agarimado,
¡Ay! ¡non-o está d'a que d'os ollos bota!...
«¿Poidera ser, decía,
»Poidera ser que Rosa m' enganara?
»Rosa, por quen daría
»Canto Noso-Señor n'o mundo cría,
»Hastr' un reino, s'en sorte me tocara?
»Non pode ser, non pode ser, de fixo.
»Pura com' un cristal, dix' ont' á noite:
»¡Pura com' un cristal!... Cando m'o dixo,
»Non hay razon pra que co'a duda loite.»
..............................................................
Brillóu, enton, de súpeto,
N'os céos un relampo,
Qu' esparexend' a brétema
N'un rayo reventóu.
Ardéu en fog' atmósfera,
Alumióus' o campo
Y-esnaquizóus' o álbore
En que Martiño entróu.
D'a labazada eléutrica
Que ll' espidíu o rayo,
Martiño cego, atóneto,
Caíu tumbad' ó chau.
Mais logo, repoñéndose
D'o natural esmayo,
Xusgándose cadávere
Levóus' ó peito a mau.
Pouquiño á pouco os párpados
Abrindo persinóuse,
[p. 29]
Y-ó ver pasada cáxeque
Tan forte tempestá,
Saniño e salvo véndose,
D'a terra levantóuse
E d'a cañota cóncava
Saíu tranquilo xá.
Mais inda ben' ¡meu ánxele!
Non déra unha zancada,
Cando trasposto en xúbilo
N'o chau s' acrequeñóu.
Nunca eu nacera!... díxose,
E recadand' aixada,
Unha non vista endrómena
D'a terra levantóu,
Era unha pedriña pedra,
Era unha pedra pedriña,
Com' un hovo de galiña,
Tallado en fino cristal;
Unha pedra primorosa,
Elíptica, limpa, pura,
D' artificio e soldadura
Sin xiquera unha sinal.
Mirada déndes de lonxe
Reloce com' un diamante,
Parece d' algun xigante
Ollo sin párpado, atrós;
Pero mirada de préto,
Sospende, ademira, espanta,
[p. 30]
Vendo n' éla a imáxe santa
D'a bendita Nay de Díos.
Non é un coyiño formado
Pol-os gotexos d'a terra,
Nin en canteira nin serra
Puido topal-o ninguén.
Non é unha pedra de neve
Qu'a calor derretería,
Nin salacion, que tería
Outra forma d'a que tén.
Non é un aerolito ardente,
Anaco de pedra estrano
Cuyo orixe soberano
Iña se non alcontróu.
Non é volcánica lava,
Que fôra de côr máis louro,
Estalacta, nin metouro...
Nin o diaño q' o inventóu.
Est' é unha pedriña pedra,
Est' é unha pedra pedriña,
Tan rara, tan pulidiña,
Com' outra n' orbe non hay.
¡Mesmo parece unha bágoa
D'os olIos de Dios caída,
Pra se quedar convertida
En cárcere de sua Nay!
¡Qué hermos' está dentro d' éla,
Qué linda Nosa-Señora!
¡Con qué gracia sedutora
[p. 31]
Deixa seu sembrante ver!
Por ollos tén dous luceiros,
Por dentes pelras d'os mares,
Por greñas rayos solares,
Por risa..... un amañecer!
...................................................
Vendo tanta maravilla
Metida en tan curto espacio,
En tan pequeno palacio
Tanta grandeza de Dios,
Martiño, pasmado todo,
Tomando o cristal á peso,
Escramóu:«¡Ande por eso!...
¡Ande por eso..... ollay vós!»
Quíxose pôr d'arrudillas,
Quixo quitars'a monteira
E gardar n' a faltriqueira
O milagroso cristal;
Pero d'os seus pensamentos
Segunda ves asaltado,
Decindo:«¡Estóu rematado!»
Tiróuno d'un saque ó val.
«Non, continóu, Dios non quere
Que logre a miña demanda;
Xa Dios á sua Nay non manda
Pr'ós namorados valer.
Eses foron outros tempos...
Y-ese cristaliño gayo
Foy... a chizpa d' aquel rayo
¡Que me debera fender!»
[p. 32]
N'esto véuse vindo a noite
Y-arrematad'a faena,
Martiño, sempre con pena
Fois' indo cara ó lugar,
E cand' entróu pol-a vila
Dixo de remordos cheo:
«¿Será un aviso d'o ceo?...
¡Non che quixera apostar!»
|