BVG     Atrás    Índice de Páxinas

NOTA DO AUTOR

     Na Vila do presente relato non quixo o autor reflexar ningunha vila real do País Galego. Quixo reflexar a Galicia. Ou máis precisamente: a Galicia tal como o autor a vía a finais dos setenta.
     Se a catástrofe urbanística e paisaxística, e a destrucción da vida e da economía rurais, e o proceso de crecente aculturación da sociedade, e o esquecemento ou a auto-represión das tráxicas e sanguentas lembranzas da guerra civil, e a subsistencia, malia todo, nas xentes dun poso inmemorial de sutileza e de amigable ironía, dunha actitude humorística enteiramente espontánea e natural, de tolerante civilización, etc., etc. -se todos estes feitos e circunstancias fosen simplemente as notas características e distintivas dun municipio concreto, entón a penas serían merecentes de outro calificativo que o de curiosos e pintorescos. Pero se son transcendentes, aplicables ao conxunto do País, os calificativos terán que ser de outra categoría.
     De todas maneiras, non lle corresponde á literatura narrativa a esfera do que, senón a do como. O propio dela é tratar de amosármonos como ocorren os feitos narrados, individualizándoos ou singularizándoos o mais posible: o individual e singular pode ser, ao mesmo tempo, significativo e representativo. Mais, en definitiva, é o lector quen ten dereito a facer toda clase de interpretacions e valoracions.

CAPITULO I PASEOS PRELIMINARES CON D. ISAURO

     Vas pola acera e, cada tres pasos, unha longa parada. Arrincas por fin; outros tres pasos e nova parada, ¿non é esgotador?
     -Eu cheguei a estar a esta distancia del, ou aínda menos.
     Agora estabamos parados.
     Non me fixei no brazo que ergueu para indicar a distancia. Xa sabía que quería darme a entender unha fantasticamente pequena tratándose de quen se trataba.
     -¿En Salamanca, no ano trinta e...?
     D. Isauro afirmou coa cabeza.
     Pois logo non entendo nada, díxenme.
     ¿Non estaba tan fichado como republicano? ¿Non fora interrogado ao principio da guerra civil polas autoridades militares; non me acababa de contar que o desterraran? ¿Non fora depurado como funcionario público; non estivera expulsado do corpo non sei cantos anos? ¿Non era, en suma, o que nos peores anos da postguerra se chamaba un "perseguido"?
     ¿Como aparece logo na mesma cidade na que estaba instalado o Cuartel Xeral do bando sublevado, xusto nos primeiros tempos da guerra civil?
     -¿Quere dicir que puido...?
     El afirmou coa cabeza. Pero eu non estaba nada seguro de que comprendese realmente a miña pregunta, de maneira que agora decidín rematala sen "puntos suspensivos":
     -¿Que puido facer un atentado?
     Un novo movemento afirmativo de cabeza -un namais. E un sorriso paralizado, que podía ser de satisfacción por ter conseguido intrigarme de aquela maneira, ou por non ter querido xogar o papel histórico que tivera ocasión de xogar. Ou era sólo un sorriso mecánico.
     Non son nada bo, como se bota de ver, para interpretar sorrisos. Como tampouco miradas: pois, por uns segundos, mentres sorría, os meus ollos pousáronse sobre os del -verdosos, empequenecidos tras dunhas gafas de montura negra (gafas de indiano, parecíanme as de aquel estilo; mais el, certamanente, non o era). Pero eu non sería capaz de dicir o que expresaba a súa mirada, supoñendo que expresase algo máis que un natural desgaste e certa pillería infantil (pero de isto último aínda estou menos seguro). Polo demais, o seu aspecto xeral non podía ser menos infantil : zapatos negros; calcetíns, traxe e sombreiro grises; gravata gris clara; un periódico dobrado baixo o brazo, e unha silueta que en tempos fora seguramente forte e rexa, e que agora, como era natural, tornárase ancha, pesada, un tanto barriguda.
     Eu seguía a cismar no asunto aquel de Salamanca, en parte porque realmente me intrigaba. Ademais, supoñía que era o que el agardaba de min.
     -Pero ¿propuxéranllo?
     Novo movemento afirmativo de cabeza.
     -¿Eles... algún grupo disidente?
     Estabamos falando a medias palabras, como se non precisásemos de máis para entendérmonos perfectamente; cando, se cadra, ningún dos dous sospeitaba sequera o que había dentro da cabeza do outro. Era unha situación grotesca, da que eu me sentía víctima, non culpable, e que ás veces estaba a punto de acabar coa miña paciencia.
     Como agora, por exemplo, cando en resposta á miña última pregunta, volveu repetir:
     -Pero xa che digo: a esta distancia, ou aínda menos.
     Volta coa distancia, díxenme.
     Agora camiñabamos de novo.
     -Pero, como comprenderás, eu non quixen saber nada de todo aquilo.
     Hai que ter en conta tamén que el estaba falando moi baixiño e, ademais, o constante ruído do tráfico.
     De todas maneiras, o primeiro que eu non comprendía era en que consistía exactamente "todo aquilo". E, sen saber eu mesmo a que me refería, pregunteille:
     -¿Estaba o Camarada complicado?.
     -Si, claro -dixo como apuradamente, como temendo ser oído.
     Non era eu o primeiro en evocar ao Camarada: antes fixérao el, brevemente. De todas maneiras, sobre as andanzas e milagres do Camarada xa tiña eu algunha noticia; non en balde, a súa importancia política rebordara con moito os límites do puramente local.
     -O Camarada e mais eu eramos amigos de sempre.
     Viviran toda a infancia fronte por fronte, na Vila. Logo, coincidiran en Madrid, de estudiantes.
     -Acórdome unha tarde, en Madrid, que me dixo: Oíches, Isauro, ¿por que non nos apuntamos á masonería? Eu contesteille que non quería. Eu non sabía ben qué era a masonería. Pero el insistiu moito.
     D. Isauro fixo unha pausa evocativa.
     -E xa ves: despois acabou converténdose nun perseguidor implacable dos masóns. Pero vou ao que che quería contar. Dous ou tres días antes do Alzamento, recibín unha carta del pedíndome cartos.
     D. Isauro non llos mandou.
     -E non me arrepinto. Se fosen para el, se el estivese necesitado de cartos, mandáballos. Pero eu xa cheiraba que eran para outros asuntos.
     Outros asuntos: Sen dúbida, pensei, a sublevación contra a República, da que o Camarada era unha das principais forzas políticas motoras na zona da Vila.
     -E fíxate ti. Non se me ocorreu. Se, cando me chamaron a declarar, lles levo esa carta... ¿Non comprendes?
     -Comprendo.
     -Pero non se me ocorreu.
     Repetíao como asombrado da súa propia torpeza. E, parados de novo, quedou ollando para min, como para examinar como asimilaba eu o feito aquel de que non se lle tivese ocorrido.
     -Porque ¡a ver como sabían eles que eu non lle mandara os cartos!
     Agora pareceume que se lle acentuara aquel brillo de pillabán que, de cando en cando, tiña eu a impresión de detectar nos seus ollos.
     De todas maneiras, pareceume que, coa lembranza da carta do Camarada, se volvera máis concreto, máis disposto a contar. Así que decidín aproveitar aquela fase favorable. Pero, verdadeiramente, non sabía como comenzar. Pensei en varios circunloquios e non encontrei ningún axeitado. En conclusión, que fun directamente ao gran.
     -¿Vde. estaba na Vila cando o asasinato do Perito de Guitián?
     -Non, de aquela non estaba -contestou rápido.
     -Todos están conformes en que era boa persoa -seguín
     -Era un santo varón -confirmou D. Isauro con ton contundente-. Un pouco bocazas, se queres; pero un santo varón. O que pasa é que era republicano, ese era o seu único delito.
     -¿Foron os da Escuadra Negra? ¿Ou non se chamaba "Escuadra Negra"? -preguntei eu tontamente, a ver se así animaba a D. Isauro a seguir falando.
     Pero D. Isauro quedou calado. Resolto a romper o seu mutismo, insistín, agora xa con plena obstinación, na mesma liña:
     -Porque eu teño oído dicir que eran todos da Vila. ¿É certo ou non? Quero dicir: Os que mataron ao Perito de Guitián. ¿É verdade que eran todos da Vila?
     -Si, claro -dixo D. Isauro mais ben secamente.
     E logo agregou unha explicación penso que innecesaria:
     -Por aquí, no noso país, mataban os ultras de dereita, e na zona republicana os ultras de esquerdas.
     O certo é que D. Isauro non denotaba ningunha emoción especial ante o recordo da morte do Perito de Guitián, como se sólo fose un máis dos moitos crimes cometidos no tempo aquel, e non un moi especial; quero dicir, un moi especialmente repelente para a conciencia popular, tal como a min, polas referencias que tiña, me parecía que o fora.
     -Pero, concretamente, ¿quen foron os que o mataron? -insistín.
     A pregunta sooume de seguida como a demasiado fiscal ou policial, aínda que tratei de disimulala usando un ton indiferente, o ton que usaría, por exemplo, para preguntarlle a D. Isauro polos nomes dos seus netos.
     Encolleuse de ombros e torceu lixeiramente a boca como querendo significar, supuxen, que el non estaba especialmente enteirado do asunto e que, polo demais, os datos principais eran de dominio público. De todas maneiras, dixo:
     -Boeno, pois non sei se un dos que andaban detrás de todo aquilo sería o Camarada.
     Logo engadiu:
     -Tamén estaba o Miguel Ánxel.
     Aquel "tamén estaba" era certamente ambiguo. Tamén estaba ¿onde?
     Miguel Ánxel chegara a ter moita influencia, seguiu dicindo D. Isauro. Chegou a ser home de confianza dos que dirixían realmente todo en todas partes nos momentos iniciais do Alzamento.
     -E xa ves, un camarada seu matouno unha noite, ás catro ou cinco da mañá, ou por aí, cando saía da Coveira, que era como lle chamaba eu ao Casino. Catro tiros. Metéronlle nada menos que catro tiros.
     -¿Por que o mataron?
     -As ordes viñan de moi arriba -dixo D. Isauro, misterioso.
     De tan enriba, seguiu, que o asasino, un pobre diaño, estaba totalmente confiado en que non lle había pasar nada. Mesmo, cando, na cadea, o chamaron para executalo, marchou todo sorridente.
     -Ía seguro de que todo era teatro.
     -E non foi teatro -dixen.
     -¡Nada de teatro!
     A continuación, dixo D. Isauro:
     -O Camarada creo que está en mala situación agora, o home. Operárono xa tres ou catro veces. Tamén el pasou as súas despois, non penses que non.
     Condenárano, anos despois de rematada a guerra, e a pouco estivo de que o fusilasen os do seu propio bando tamén; pero indultárano, e pasara non sabía D. Isauro cantos anos castigado.
     -¿Por que o condenaron?
     -Xa non che me acordo ben. Líos entre eles.
     Notábase, así e todo, que, con só un pequeno esforzo, non lle resultaria difícil rememorar todos aqueles líos; pero pensaba, quizais con razón, que non pagaba a pena.
     -A política éche moi porca -concluíu D. Isauro.
     Moi porca. Tal calificativo, dito nun contexto como aquel, semelloume suave como chuvia de primavera.
     O caso é que D. Isauro se me escapaba continuamente. E eu logo tería que me despedir del. Tratei unha vez máis de metelo no meu carreiro:
     -¿Así que os que mataron ao Perito de Guitián foron todos asiduos da Coveira?
     Agora preguntei -se realmente aquilo fora unha pregunta- como facéndome o asombrado, quizais esperando que el se apiadase de min e se decidise a remediar unha ignorancia tan virxinal como a miña.
     Moumeou unha escura afirmación. Despois, en voz más baixa que nunca, contoume:
     -Cando o Virollo matou no Ateneo ao pobre Rombao, saíu directo da Coveira.
     Xa o mandaran desde alí medio colocado, directo para o Ateneo. D. Isauro explicoume que a Coveira, como el lle chamaba, e o Ateneo, eran as dúas sociedades da Vila: a primeira, vella e excluínte; o segundo, democrático e moito mellor posto.
     -Na Coveira era onde argallaban todo. Tódolos crimes contra os republicanos. Boeno -rectificou--, todos é moito dicir.
     Non se pechaba en toda a noite. Algúns mesmo se quedaban durmidos alí, ás tantas da madrugada, sentados nun butacón. Claro que, despois, habían seguir durmindo na casa toda a mañá, ata a hora de xantar se era necesario.
     Eran heliófobos, pensei, pero tiven o acerto de non dicilo.
     -Volvendo ao Perito de Guitián --dixen agora, recoñezo que con excesiva teimosía-. ¿É verdade que, antes de matalo, o "obrigaron" a se arrepentir de tódolos seus pecados e a rezar en voz alta o padrenuestro, ou o señormíojesucristo, ou algo así?
     -Pode ser.
     D. Isauro dixo "pode ser" coa naturalidade derivada de estar admitindo algo que encaixaba perfectamente ben no estilo da época. Despois engadiu:
     -Eu o que sei é que o levaron de arrastras pola rúa atado a un cabalo. Despois foi cando o remataron a tiros.
     Menos mal que agora non repetiu que a política é moi porca.
     Pola rúa, máis ben estreita, corrían ríos de coches e, de vez en cando, autobuses deixando como ronsel negras nubes velenosas. A atmósfera estaba pesada --de ruídos, de aire estancado, de gases dos automóbiles. Pequenos colexiais, últimos renovos dunha península vociferante, saían das escolas falando xa a berros. De repente, un pequeno en bicicleta, vindo desde atrás, pasou rozando a D. Isauro, que sufriu un sobresalto disimulado, pero penso que intenso.
     -Nin pola acera se está seguro -queixouse D. Isauro.
     Pero, se non polas aceras, ¿por onde podían os nenos andar en bicicleta? Mais D. Isauro tiña toda a razón: poucos metros despois tivemos que detérmonos para deixar paso a un coche que se cruzou diante de nós saíndo dun garaxe. E logo había perigos de outro tipo: por exemplo, o chan aparecía minado por excremento de can, froito do crecente número de cidadáns que estaba adquirindo o elegante costume de sacar os seus cans de paseo, pero que aínda non tiñan "sindérese" suficiente para asumir as secuelas negativas de tales paseos. Aínda que en cidades de máis tradición e fama dábase, ao parecer, o mesmo problema. Por outra parte, había tamén tránsito continuo de cans vagabundos, todos esfamiados, medios coxos moitos. Mentres tanto, eu lía por enésima vez un letreiro na parede dunha obra perpetuamente inacabada: Votar é apoiar ao fascismo. E, debaixo, unha réplica en castelán: Hijos de p.
     As paredes todas da cidade seguían amenizadas por aquela guerra de letreiros politicos. Os de ultraesquerda, nun galego case inaudito, repetían abstraccións entre evanxélicas e agresivas -loita, peche, folga, chamamento, solidariedade. Os de ultradereita, de momento máis escasos, todos en castelán, eran insultos aos rojos, de ordinario con connotacións e palabras de carácter obsceno, ameazas de fusilamentos gorentados de antemán; paredóns, referencias a Moscú.
     A todo isto, a verdade era que eu aínda non lle comunicara a D. Isauro o que a min me importaba máis. Abrumábame como unha sensación de ter estado perdendo o tempo durante toda aquela hora de curtos (e tan longos, noutro senso) paseos pola acera e diálogo desfiañado. Por outra parte, era claro que, ou llo comunicaba agora, ou xa non habería tempo.
     O que lle quería dicir era, en suma, isto: Primeiro, que por medio dunha esculca ou investigación histórica imparcial, minuciosa, baseada en testigos verdadeiramente fiables, gustaríame reconstruír o crime contra o Perito de Guitián con tódolos seus detalles e con tódalas súas circunstancias sociais e ambientais. Pensaba vaidosamente que podía ser un traballo de interese humano e mesmo sociolóxico. Segundo: que, por motivos profesionais, que non veñen ao caso, tiña que facer dúas ou tres visitas curtas (dun día máis ou menos) á Vila, e quería aproveitalas para empezar a falar do asunto con xente de alá. E como primeiro interlocutor -ou se se quere, interrogado- escollera xusto a un curmán de D. Isauro. Tiña informes no senso de que era persoa culta e intelixente; abondo xoven para estar na plenitude das súas facultades intelectuais, pero tamén o suficientemente maior para ter vivido toda aquela época turbulenta cando xa distaba moito de ser un mero adolescente. Por outra parte, fora sempre aberto e liberal, e non se lle podía apoñer o menor asomo de colaboracionismo activo co réxime anterior. Eu sabía tamén que debía andar con moito tacto, con moito tento, e non preguntar a ninguén sen antes saber a quen estaba preguntando; porque aínda quedaban moitos receos, moitas feridas abertas, moito odio soterrado.
     Isto era o que lle quería dicir a D. Isauro. Mais parecíame demasiado -demasiado complexo, demasiado longo, demasiado persoal. Así e todo, polo seu curmán tiña que lle preguntar. Aínda que sólo fose para estar seguro de que podería atopalo na Vila aqueles días.
     -Ao mellor vou mañá ou pasado a facerlle unha visita na Vila ao seu curmán D. Xulio Díaz. ¿Estará por aló?
     Agora D. Isauro mirou para min con certo asombro. Afirmou coa cabeza, ao tempo que dicía:
     -Supoño que si.
     -E que verá... -empecei.
     Tiña interese, díxenlle máis ou menos, en recoller datos sobre o asasinato do Perito de Guitián.
     -Non por nada especial; simple curiosidade -mentín, tratando de quitarlle importancia tontamente ao meu propósito.
     D. Isauro calaba.
     -E dixéronme que o seu curmán está ben enteirado de todo o que pasou.
     A resposta de D. Isauro foi un tanto enigmática:
     -Non ten por que non estalo.
     Non ten por que non estalo. Aínda seguía eu a remoer aquela resposta cando D. Isauro agregou:
     -Dr. Zhivago. E un tipo célebre. ¿Non sabías que lle chaman "Dr. Zhivago"?
     -Non sabía.
     -Non sei porqué, pero chámanlle así.
     Deume a impresión de que D. Isauro falaba del cunha ironía un tanto escura. Se cadra había entre eles celos familiares, pensei.
     A tarde principiaba a perder forza. O tráfico diminuíra un pouco. Tiña a impresión de que D. Isauro xa ía algo canso de paseos -eu tamén o estaba, claro.
     -Oíches. Se non é indiscreción. ¿Canto pagas ti polos gastos comúns da túa casa? -preguntoume D. Isauro-. Gastos de portería, de limpeza do portal e das escaleiras, calefacción, auga quente. Todo iso.
     Eu díxenlle unha cantidade aproximada.
     -Pois eu pago máis de sete mil. É unha barbaridade. E, a cada paso, gastos extraordinarios: hai que arranxar isto, hai que arranxar aquilo. Soltando cartos continuamente. Eu, se non fose pola familia, marchaba. Pero o meu fillo non se decide. E os meus netos non queren nin oír falar de vivir fóra de aquí. Xa teñen aquí tódalas amistades; están afeitos a isto.
     O seu fillo era irreprochable como fillo, pero eu sabía que entre pai e fillo mediaba un abismo político, por así dicilo, que a D. Isauro, no fondo do seu ser, lle resultaba difícil superar. Porque D. Isauro andaba coa cabeza moi alta polo dignamente que sobrelevara tódalas penalidades caídas sobre el como consecuencia da súa fidelidade ao ideal republicano. Pero, para o fillo, modélico funcionario do Estado, este ideal non era máis que unha especie de cegueira, unha (despois de todo, comprensible) manía de vello. Para o fillo era incuestionable que España nunca marchara tan ben coma co réxime anterior. Unha das súas contadas crenzas firmes, abondo confirmada por tanta violencia, dicía, tanta folga e tanto terrorismo como imperaban, era que os españois "non servían" para a democracia.
     Deixei a D. Isauro a poucos pasos do portal da súa casa. Naturalmente, seguía co xornal baixo o brazo. Segundo me dixera máis dunha vez, en realidade non sabía por que o compraba (sempre o compraba pola tarde): total, para o que traía... Desde logo, era un periódico matinal, pero el non había de rematar de lelo ben, supuxen, non obstante a pésima opinión que lle merecía o seu contido, ata despois de cear: quizais o precisase para poder traspasar o umbral do sono.
     Agora eu tiña algo de presa. Collín un taxi. Senteime á beira do taxista. Era un home aparentemente de mediana idade, calvo, miúdo, con aspecto de humilde burócrata. Mentres o coche avanzaba dificultosamente por toda aquela salvaxe maraña do tráfico, eu, pola ventanilla, contemplaba as horrendas masas de ladrillo e cemento que afogaran o que antes fora unha cidade. Porque se unha cidade é un conxunto harmónico de edificios, prazas, xardíns, parques e, sobre todo, un estilo, e non un montón de casas, "aquilo" deixara, certamente, de ser unha cidade. Mais nin sequera era un montón de casas. ¿Eran casas aquelas construccións que ofendían a mirada? Eu chamáballes "estafermos". Non sei ben porqué; quizais non era nada orixinal, pero esta era a única palabra que, segundo o meu parecer, lles cadraba.
     Así e todo, desde outro punto de vista, "aquilo" era unha obra mestra. Era como se os seus responsables, empezando polos gobernantes que o consentiran, estivesen guiados polo seguinte propósito: Imos aproveitar todas estas espléndidas perspectivas sobre o mar, estes outeiros para, desfacendo primeiro tódalas mostras de estilo, de gracia, de espírito que detectemos e sustituíndoas por Bancos, por exemplo, erguer no seu lugar a monstrosidade que poida dar unha impresión máis forte e acabada de miseria: miseria estética, miseria cultural, miseria económica --usura-- e era como se, efectivamente, tivesen realizado perfectamente aquel ideal. Neste senso, "aquilo" era unha obra mestra.
     De repente, sentín que o taxista me falaba en castelán, e con acento castelán, e tornei cara a el a cabeza.
     Pregunteille que me dixera.
     Queixárase do tráfico. Do tráfico aquel que non se podía aturar.
     Estabamos detidos ao final dunha rúa estreita: un incivil río de coches impedíanos entrar nunha das arterias principais. Por fin, acabamos entrando, malamente.
     Dixo o taxista que cada vez odiaba máis o seu oficio.
     Ás seis da mañá, cando ía ao garaxe a recollelo para dar comezo á súa interminable xornada de traballo, o coche botábao para atrás.
     -¡El coche me parece un toro negro! -exclamou literalmente.
     Pareceume dramático. O seu instrumento de traballo (de cor negra, certamente) producíalle tanto arrepío coma o que lle podía producir un touro negro disposto a escornalo.
     E aínda lle quedaban sete anos, se quería xubilarse cunha pensión minimamente decente.
     Inesperadamente aventurou:
     -Vd. no es gallego, ¿verdad?
     Eu pregunteille por qué supoñía que non o era.
     -Pues por su aspecto.
     Quen non era galego, era el, díxenlle eu.
     -No señor, yo no.
     E confesoume que pensaba que era por iso polo que non conxeniaba cos seus compañeiros de oficio. Non se aclaraba con eles, díxome.
     Pero ¿por que? ¿Non os entendía?, interrogueille.
     -Los encuetro como retorcidos, ¿comprende?
     E, inmediatamente despois, preguntoume se me molestaría que me recitase unha poesía.
     Eu, sen aínda saír da miña sorpresa, rogueille que ma recitase. Empezou:

¡Ay Valverde de Lucerna hez del lago de Sanabria! no hay leyenda que dé cabria de sacarte a luz moderna.

     Recitouna lentamente, toda enteira, ollando fixamente para adiante, mentres guiaba o coche. Namais vacilou un pouco ao chegar a:

Tus hornos dieron su pan la historia se está en su gonce;

pero, tras de repetir a estrofa desde o principio:

Se queja en vano tu bronce en la noche de S. Juan,

pasou por aqueles dous versos xa sen ningunha dificultade. Eu, mentres tanto, pensaba que se realmente os homes se dividen en hylicos, psíquicos e pneumáticos, entón tiña eu, sen dúbida, á miña beira, a un insospeitado membro da minoría pneumática.

© 2006 Biblioteca Virtual Galega