v2camilogonsardesfeita001.html
Na
Vila do presente relato non quixo o autor reflexar ningunha vila
real do País Galego. Quixo reflexar a Galicia. Ou máis
precisamente: a Galicia tal como o autor a vía a finais dos
setenta.
Se a catástrofe urbanística e
paisaxística, e a destrucción da vida e da economía rurais, e
o proceso de crecente aculturación da sociedade, e o
esquecemento ou a auto-represión das tráxicas e sanguentas
lembranzas da guerra civil, e a subsistencia, malia todo, nas
xentes dun poso inmemorial de sutileza e de amigable ironía,
dunha actitude humorística enteiramente espontánea e natural,
de tolerante civilización, etc., etc. -se todos estes feitos e
circunstancias fosen simplemente as notas características e
distintivas dun municipio concreto, entón a penas serían
merecentes de outro calificativo que o de curiosos e pintorescos.
Pero se son transcendentes, aplicables ao conxunto do País, os
calificativos terán que ser de outra categoría.
De todas maneiras, non lle
corresponde á literatura narrativa a esfera do que, senón a do
como. O propio dela é tratar de amosármonos como ocorren os
feitos narrados, individualizándoos ou singularizándoos o mais
posible: o individual e singular pode ser, ao mesmo tempo,
significativo e representativo. Mais, en definitiva, é o lector
quen ten dereito a facer toda clase de interpretacions e
valoracions.
CAPITULO I
PASEOS PRELIMINARES CON D. ISAURO |
Vas
pola acera e, cada tres pasos, unha longa parada. Arrincas por
fin; outros tres pasos e nova parada, ¿non é esgotador?
-Eu cheguei a estar a esta
distancia del, ou aínda menos.
Agora estabamos parados.
Non me fixei no brazo que ergueu
para indicar a distancia. Xa sabía que quería darme a entender
unha fantasticamente pequena tratándose de quen se trataba.
-¿En Salamanca, no ano trinta
e...?
D. Isauro afirmou coa cabeza.
Pois logo non entendo nada,
díxenme.
¿Non estaba tan fichado como
republicano? ¿Non fora interrogado ao principio da guerra civil
polas autoridades militares; non me acababa de contar que o
desterraran? ¿Non fora depurado como funcionario público; non
estivera expulsado do corpo non sei cantos anos? ¿Non era, en
suma, o que nos peores anos da postguerra se chamaba un
"perseguido"?
¿Como aparece logo na mesma cidade
na que estaba instalado o Cuartel Xeral do bando sublevado, xusto
nos primeiros tempos da guerra civil?
-¿Quere dicir que puido...?
El afirmou coa cabeza. Pero eu non
estaba nada seguro de que comprendese realmente a miña pregunta,
de maneira que agora decidín rematala sen "puntos
suspensivos":
-¿Que puido facer un atentado?
Un novo movemento afirmativo de
cabeza -un namais. E un sorriso paralizado, que podía ser de
satisfacción por ter conseguido intrigarme de aquela maneira, ou
por non ter querido xogar o papel histórico que tivera ocasión
de xogar. Ou era sólo un sorriso mecánico.
Non son nada bo, como se bota de
ver, para interpretar sorrisos. Como tampouco miradas: pois, por
uns segundos, mentres sorría, os meus ollos pousáronse sobre os
del -verdosos, empequenecidos tras dunhas gafas de montura negra
(gafas de indiano, parecíanme as de aquel estilo; mais el,
certamanente, non o era). Pero eu non sería capaz de dicir o que
expresaba a súa mirada, supoñendo que expresase algo máis que
un natural desgaste e certa pillería infantil (pero de isto
último aínda estou menos seguro). Polo demais, o seu aspecto
xeral non podía ser menos infantil : zapatos negros; calcetíns,
traxe e sombreiro grises; gravata gris clara; un periódico
dobrado baixo o brazo, e unha silueta que en tempos fora
seguramente forte e rexa, e que agora, como era natural,
tornárase ancha, pesada, un tanto barriguda.
Eu seguía a cismar no asunto aquel
de Salamanca, en parte porque realmente me intrigaba. Ademais,
supoñía que era o que el agardaba de min.
-Pero ¿propuxéranllo?
Novo movemento afirmativo de
cabeza.
-¿Eles... algún grupo disidente?
Estabamos falando a medias
palabras, como se non precisásemos de máis para entendérmonos
perfectamente; cando, se cadra, ningún dos dous sospeitaba
sequera o que había dentro da cabeza do outro. Era unha
situación grotesca, da que eu me sentía víctima, non culpable,
e que ás veces estaba a punto de acabar coa miña paciencia.
Como agora, por exemplo, cando en
resposta á miña última pregunta, volveu repetir:
-Pero xa che digo: a esta
distancia, ou aínda menos.
Volta coa distancia, díxenme.
Agora camiñabamos de novo.
-Pero, como comprenderás, eu non
quixen saber nada de todo aquilo.
Hai que ter en conta tamén que el
estaba falando moi baixiño e, ademais, o constante ruído do
tráfico.
De todas maneiras, o primeiro que
eu non comprendía era en que consistía exactamente "todo
aquilo". E, sen saber eu mesmo a que me refería,
pregunteille:
-¿Estaba o Camarada complicado?.
-Si, claro -dixo como apuradamente,
como temendo ser oído.
Non era eu o primeiro en evocar ao
Camarada: antes fixérao el, brevemente. De todas maneiras, sobre
as andanzas e milagres do Camarada xa tiña eu algunha noticia;
non en balde, a súa importancia política rebordara con moito os
límites do puramente local.
-O Camarada e mais eu eramos amigos
de sempre.
Viviran toda a infancia fronte por
fronte, na Vila. Logo, coincidiran en Madrid, de estudiantes.
-Acórdome unha tarde, en Madrid,
que me dixo: Oíches, Isauro, ¿por que non nos apuntamos á
masonería? Eu contesteille que non quería. Eu non sabía ben
qué era a masonería. Pero el insistiu moito.
D. Isauro fixo unha pausa
evocativa.
-E xa ves: despois acabou
converténdose nun perseguidor implacable dos masóns. Pero vou
ao que che quería contar. Dous ou tres días antes do Alzamento,
recibín unha carta del pedíndome cartos.
D. Isauro non llos mandou.
-E non me arrepinto. Se fosen para
el, se el estivese necesitado de cartos, mandáballos. Pero eu xa
cheiraba que eran para outros asuntos.
Outros asuntos: Sen dúbida,
pensei, a sublevación contra a República, da que o Camarada era
unha das principais forzas políticas motoras na zona da Vila.
-E fíxate ti. Non se me ocorreu.
Se, cando me chamaron a declarar, lles levo esa carta... ¿Non
comprendes?
-Comprendo.
-Pero non se me ocorreu.
Repetíao como asombrado da súa
propia torpeza. E, parados de novo, quedou ollando para min, como
para examinar como asimilaba eu o feito aquel de que non se lle
tivese ocorrido.
-Porque ¡a ver como sabían eles
que eu non lle mandara os cartos!
Agora pareceume que se lle
acentuara aquel brillo de pillabán que, de cando en cando, tiña
eu a impresión de detectar nos seus ollos.
De todas maneiras, pareceume que,
coa lembranza da carta do Camarada, se volvera máis concreto,
máis disposto a contar. Así que decidín aproveitar aquela fase
favorable. Pero, verdadeiramente, non sabía como comenzar.
Pensei en varios circunloquios e non encontrei ningún axeitado.
En conclusión, que fun directamente ao gran.
-¿Vde. estaba na Vila cando o
asasinato do Perito de Guitián?
-Non, de aquela non estaba
-contestou rápido.
-Todos están conformes en que era
boa persoa -seguín
-Era un santo varón -confirmou D.
Isauro con ton contundente-. Un pouco bocazas, se queres; pero un
santo varón. O que pasa é que era republicano, ese era o seu
único delito.
-¿Foron os da Escuadra Negra? ¿Ou
non se chamaba "Escuadra Negra"? -preguntei eu
tontamente, a ver se así animaba a D. Isauro a seguir falando.
Pero D. Isauro quedou calado.
Resolto a romper o seu mutismo, insistín, agora xa con plena
obstinación, na mesma liña:
-Porque eu teño oído dicir que
eran todos da Vila. ¿É certo ou non? Quero dicir: Os que
mataron ao Perito de Guitián. ¿É verdade que eran todos da
Vila?
-Si, claro -dixo D. Isauro mais ben
secamente.
E logo agregou unha explicación
penso que innecesaria:
-Por aquí, no noso país, mataban
os ultras de dereita, e na zona republicana os ultras de
esquerdas.
O certo é que D. Isauro non
denotaba ningunha emoción especial ante o recordo da morte do
Perito de Guitián, como se sólo fose un máis dos moitos crimes
cometidos no tempo aquel, e non un moi especial; quero dicir, un
moi especialmente repelente para a conciencia popular, tal como a
min, polas referencias que tiña, me parecía que o fora.
-Pero, concretamente, ¿quen foron
os que o mataron? -insistín.
A pregunta sooume de seguida como a
demasiado fiscal ou policial, aínda que tratei de disimulala
usando un ton indiferente, o ton que usaría, por exemplo, para
preguntarlle a D. Isauro polos nomes dos seus netos.
Encolleuse de ombros e torceu
lixeiramente a boca como querendo significar, supuxen, que el non
estaba especialmente enteirado do asunto e que, polo demais, os
datos principais eran de dominio público. De todas maneiras,
dixo:
-Boeno, pois non sei se un dos que
andaban detrás de todo aquilo sería o Camarada.
Logo engadiu:
-Tamén estaba o Miguel Ánxel.
Aquel "tamén estaba" era
certamente ambiguo. Tamén estaba ¿onde?
Miguel Ánxel chegara a ter moita
influencia, seguiu dicindo D. Isauro. Chegou a ser home de
confianza dos que dirixían realmente todo en todas partes nos
momentos iniciais do Alzamento.
-E xa ves, un camarada seu matouno
unha noite, ás catro ou cinco da mañá, ou por aí, cando saía
da Coveira, que era como lle chamaba eu ao Casino. Catro tiros.
Metéronlle nada menos que catro tiros.
-¿Por que o mataron?
-As ordes viñan de moi arriba
-dixo D. Isauro, misterioso.
De tan enriba, seguiu, que o
asasino, un pobre diaño, estaba totalmente confiado en que non
lle había pasar nada. Mesmo, cando, na cadea, o chamaron para
executalo, marchou todo sorridente.
-Ía seguro de que todo era teatro.
-E non foi teatro -dixen.
-¡Nada de teatro!
A continuación, dixo D. Isauro:
-O Camarada creo que está en mala
situación agora, o home. Operárono xa tres ou catro veces.
Tamén el pasou as súas despois, non penses que non.
Condenárano, anos despois de
rematada a guerra, e a pouco estivo de que o fusilasen os do seu
propio bando tamén; pero indultárano, e pasara non sabía D.
Isauro cantos anos castigado.
-¿Por que o condenaron?
-Xa non che me acordo ben. Líos
entre eles.
Notábase, así e todo, que, con
só un pequeno esforzo, non lle resultaria difícil rememorar
todos aqueles líos; pero pensaba, quizais con razón, que non
pagaba a pena.
-A política éche moi porca
-concluíu D. Isauro.
Moi porca. Tal calificativo, dito
nun contexto como aquel, semelloume suave como chuvia de
primavera.
O caso é que D. Isauro se me
escapaba continuamente. E eu logo tería que me despedir del.
Tratei unha vez máis de metelo no meu carreiro:
-¿Así que os que mataron ao
Perito de Guitián foron todos asiduos da Coveira?
Agora preguntei -se realmente
aquilo fora unha pregunta- como facéndome o asombrado, quizais
esperando que el se apiadase de min e se decidise a remediar unha
ignorancia tan virxinal como a miña.
Moumeou unha escura afirmación.
Despois, en voz más baixa que nunca, contoume:
-Cando o Virollo matou no Ateneo ao
pobre Rombao, saíu directo da Coveira.
Xa o mandaran desde alí medio
colocado, directo para o Ateneo. D. Isauro explicoume que a
Coveira, como el lle chamaba, e o Ateneo, eran as dúas
sociedades da Vila: a primeira, vella e excluínte; o segundo,
democrático e moito mellor posto.
-Na Coveira era onde argallaban
todo. Tódolos crimes contra os republicanos. Boeno
-rectificou--, todos é moito dicir.
Non se pechaba en toda a noite.
Algúns mesmo se quedaban durmidos alí, ás tantas da madrugada,
sentados nun butacón. Claro que, despois, habían seguir
durmindo na casa toda a mañá, ata a hora de xantar se era
necesario.
Eran heliófobos, pensei, pero
tiven o acerto de non dicilo.
-Volvendo ao Perito de Guitián
--dixen agora, recoñezo que con excesiva teimosía-. ¿É
verdade que, antes de matalo, o "obrigaron" a se
arrepentir de tódolos seus pecados e a rezar en voz alta o
padrenuestro, ou o señormíojesucristo, ou algo así?
-Pode ser.
D. Isauro dixo "pode ser"
coa naturalidade derivada de estar admitindo algo que encaixaba
perfectamente ben no estilo da época. Despois engadiu:
-Eu o que sei é que o levaron de
arrastras pola rúa atado a un cabalo. Despois foi cando o
remataron a tiros.
Menos mal que agora non repetiu que
a política é moi porca.
Pola rúa, máis ben estreita,
corrían ríos de coches e, de vez en cando, autobuses deixando
como ronsel negras nubes velenosas. A atmósfera estaba pesada
--de ruídos, de aire estancado, de gases dos automóbiles.
Pequenos colexiais, últimos renovos dunha península
vociferante, saían das escolas falando xa a berros. De repente,
un pequeno en bicicleta, vindo desde atrás, pasou rozando a D.
Isauro, que sufriu un sobresalto disimulado, pero penso que
intenso.
-Nin pola acera se está seguro
-queixouse D. Isauro.
Pero, se non polas aceras, ¿por
onde podían os nenos andar en bicicleta? Mais D. Isauro tiña
toda a razón: poucos metros despois tivemos que detérmonos para
deixar paso a un coche que se cruzou diante de nós saíndo dun
garaxe. E logo había perigos de outro tipo: por exemplo, o chan
aparecía minado por excremento de can, froito do crecente
número de cidadáns que estaba adquirindo o elegante costume de
sacar os seus cans de paseo, pero que aínda non tiñan
"sindérese" suficiente para asumir as secuelas
negativas de tales paseos. Aínda que en cidades de máis
tradición e fama dábase, ao parecer, o mesmo problema. Por
outra parte, había tamén tránsito continuo de cans vagabundos,
todos esfamiados, medios coxos moitos. Mentres tanto, eu lía por
enésima vez un letreiro na parede dunha obra perpetuamente
inacabada: Votar é apoiar ao fascismo. E, debaixo, unha
réplica en castelán: Hijos de p.
As paredes todas da cidade seguían
amenizadas por aquela guerra de letreiros politicos. Os de
ultraesquerda, nun galego case inaudito, repetían abstraccións
entre evanxélicas e agresivas -loita, peche, folga, chamamento,
solidariedade. Os de ultradereita, de momento máis escasos,
todos en castelán, eran insultos aos rojos, de ordinario con
connotacións e palabras de carácter obsceno, ameazas de
fusilamentos gorentados de antemán; paredóns, referencias a
Moscú.
A todo isto, a verdade era que eu
aínda non lle comunicara a D. Isauro o que a min me importaba
máis. Abrumábame como unha sensación de ter estado perdendo o
tempo durante toda aquela hora de curtos (e tan longos, noutro
senso) paseos pola acera e diálogo desfiañado. Por outra parte,
era claro que, ou llo comunicaba agora, ou xa non habería tempo.
O que lle quería dicir era, en
suma, isto: Primeiro, que por medio dunha esculca ou
investigación histórica imparcial, minuciosa, baseada en
testigos verdadeiramente fiables, gustaríame reconstruír o
crime contra o Perito de Guitián con tódolos seus detalles e
con tódalas súas circunstancias sociais e ambientais. Pensaba
vaidosamente que podía ser un traballo de interese humano e
mesmo sociolóxico. Segundo: que, por motivos profesionais, que
non veñen ao caso, tiña que facer dúas ou tres visitas curtas
(dun día máis ou menos) á Vila, e quería aproveitalas para
empezar a falar do asunto con xente de alá. E como primeiro
interlocutor -ou se se quere, interrogado- escollera xusto a un
curmán de D. Isauro. Tiña informes no senso de que era persoa
culta e intelixente; abondo xoven para estar na plenitude das
súas facultades intelectuais, pero tamén o suficientemente
maior para ter vivido toda aquela época turbulenta cando xa
distaba moito de ser un mero adolescente. Por outra parte, fora
sempre aberto e liberal, e non se lle podía apoñer o menor
asomo de colaboracionismo activo co réxime anterior. Eu sabía
tamén que debía andar con moito tacto, con moito tento, e non
preguntar a ninguén sen antes saber a quen estaba preguntando;
porque aínda quedaban moitos receos, moitas feridas abertas,
moito odio soterrado.
Isto era o que lle quería dicir a
D. Isauro. Mais parecíame demasiado -demasiado complexo,
demasiado longo, demasiado persoal. Así e todo, polo seu curmán
tiña que lle preguntar. Aínda que sólo fose para estar seguro
de que podería atopalo na Vila aqueles días.
-Ao mellor vou mañá ou pasado a
facerlle unha visita na Vila ao seu curmán D. Xulio Díaz.
¿Estará por aló?
Agora D. Isauro mirou para min con
certo asombro. Afirmou coa cabeza, ao tempo que dicía:
-Supoño que si.
-E que verá... -empecei.
Tiña interese, díxenlle máis ou
menos, en recoller datos sobre o asasinato do Perito de Guitián.
-Non por nada especial; simple
curiosidade -mentín, tratando de quitarlle importancia
tontamente ao meu propósito.
D. Isauro calaba.
-E dixéronme que o seu curmán
está ben enteirado de todo o que pasou.
A resposta de D. Isauro foi un
tanto enigmática:
-Non ten por que non estalo.
Non ten por que non estalo. Aínda
seguía eu a remoer aquela resposta cando D. Isauro agregou:
-Dr. Zhivago. E un tipo célebre.
¿Non sabías que lle chaman "Dr. Zhivago"?
-Non sabía.
-Non sei porqué, pero chámanlle
así.
Deume a impresión de que D. Isauro
falaba del cunha ironía un tanto escura. Se cadra había entre
eles celos familiares, pensei.
A tarde principiaba a perder forza.
O tráfico diminuíra un pouco. Tiña a impresión de que D.
Isauro xa ía algo canso de paseos -eu tamén o estaba, claro.
-Oíches. Se non é indiscreción.
¿Canto pagas ti polos gastos comúns da túa casa? -preguntoume
D. Isauro-. Gastos de portería, de limpeza do portal e das
escaleiras, calefacción, auga quente. Todo iso.
Eu díxenlle unha cantidade
aproximada.
-Pois eu pago máis de sete mil. É
unha barbaridade. E, a cada paso, gastos extraordinarios: hai que
arranxar isto, hai que arranxar aquilo. Soltando cartos
continuamente. Eu, se non fose pola familia, marchaba. Pero o meu
fillo non se decide. E os meus netos non queren nin oír falar de
vivir fóra de aquí. Xa teñen aquí tódalas amistades; están
afeitos a isto.
O seu fillo era irreprochable como
fillo, pero eu sabía que entre pai e fillo mediaba un abismo
político, por así dicilo, que a D. Isauro, no fondo do seu ser,
lle resultaba difícil superar. Porque D. Isauro andaba coa
cabeza moi alta polo dignamente que sobrelevara tódalas
penalidades caídas sobre el como consecuencia da súa fidelidade
ao ideal republicano. Pero, para o fillo, modélico funcionario
do Estado, este ideal non era máis que unha especie de cegueira,
unha (despois de todo, comprensible) manía de vello. Para o
fillo era incuestionable que España nunca marchara tan ben coma
co réxime anterior. Unha das súas contadas crenzas firmes,
abondo confirmada por tanta violencia, dicía, tanta folga e
tanto terrorismo como imperaban, era que os españois "non
servían" para a democracia.
Deixei a D. Isauro a poucos pasos
do portal da súa casa. Naturalmente, seguía co xornal baixo o
brazo. Segundo me dixera máis dunha vez, en realidade non sabía
por que o compraba (sempre o compraba pola tarde): total, para o
que traía... Desde logo, era un periódico matinal, pero el non
había de rematar de lelo ben, supuxen, non obstante a pésima
opinión que lle merecía o seu contido, ata despois de cear:
quizais o precisase para poder traspasar o umbral do sono.
Agora eu tiña algo de presa.
Collín un taxi. Senteime á beira do taxista. Era un home
aparentemente de mediana idade, calvo, miúdo, con aspecto de
humilde burócrata. Mentres o coche avanzaba dificultosamente por
toda aquela salvaxe maraña do tráfico, eu, pola ventanilla,
contemplaba as horrendas masas de ladrillo e cemento que afogaran
o que antes fora unha cidade. Porque se unha cidade é un
conxunto harmónico de edificios, prazas, xardíns, parques e,
sobre todo, un estilo, e non un montón de casas,
"aquilo" deixara, certamente, de ser unha cidade. Mais
nin sequera era un montón de casas. ¿Eran casas aquelas
construccións que ofendían a mirada? Eu chamáballes
"estafermos". Non sei ben porqué; quizais non era nada
orixinal, pero esta era a única palabra que, segundo o meu
parecer, lles cadraba.
Así e todo, desde outro punto de
vista, "aquilo" era unha obra mestra. Era como se os
seus responsables, empezando polos gobernantes que o consentiran,
estivesen guiados polo seguinte propósito: Imos aproveitar todas
estas espléndidas perspectivas sobre o mar, estes outeiros para,
desfacendo primeiro tódalas mostras de estilo, de gracia, de
espírito que detectemos e sustituíndoas por Bancos, por
exemplo, erguer no seu lugar a monstrosidade que poida dar unha
impresión máis forte e acabada de miseria: miseria estética,
miseria cultural, miseria económica --usura-- e era como se,
efectivamente, tivesen realizado perfectamente aquel ideal. Neste
senso, "aquilo" era unha obra mestra.
De repente, sentín que o taxista
me falaba en castelán, e con acento castelán, e tornei cara a
el a cabeza.
Pregunteille que me dixera.
Queixárase do tráfico. Do
tráfico aquel que non se podía aturar.
Estabamos detidos ao final dunha
rúa estreita: un incivil río de coches impedíanos entrar nunha
das arterias principais. Por fin, acabamos entrando, malamente.
Dixo o taxista que cada vez odiaba
máis o seu oficio.
Ás seis da mañá, cando ía ao
garaxe a recollelo para dar comezo á súa interminable xornada
de traballo, o coche botábao para atrás.
-¡El coche me parece un toro
negro! -exclamou literalmente.
Pareceume dramático. O seu
instrumento de traballo (de cor negra, certamente) producíalle
tanto arrepío coma o que lle podía producir un touro negro
disposto a escornalo.
E aínda lle quedaban sete anos, se
quería xubilarse cunha pensión minimamente decente.
Inesperadamente aventurou:
-Vd. no es gallego, ¿verdad?
Eu pregunteille por qué supoñía
que non o era.
-Pues por su aspecto.
Quen non era galego, era el,
díxenlle eu.
-No señor, yo no.
E confesoume que pensaba que era
por iso polo que non conxeniaba cos seus compañeiros de oficio.
Non se aclaraba con eles, díxome.
Pero ¿por que? ¿Non os
entendía?, interrogueille.
-Los encuetro como retorcidos,
¿comprende?
E, inmediatamente despois,
preguntoume se me molestaría que me recitase unha poesía.
Eu, sen aínda saír da miña
sorpresa, rogueille que ma recitase. Empezou:
¡Ay
Valverde de Lucerna
hez del lago de Sanabria!
no hay leyenda que dé cabria
de sacarte a luz moderna. |
Recitouna
lentamente, toda enteira, ollando fixamente para adiante, mentres
guiaba o coche. Namais vacilou un pouco ao chegar a:
Tus
hornos dieron su pan
la historia se está en su gonce; |
pero, tras de repetir a estrofa
desde o principio:
Se queja
en vano tu bronce
en la noche de S. Juan, |
pasou por aqueles dous versos xa
sen ningunha dificultade. Eu, mentres tanto, pensaba que se
realmente os homes se dividen en hylicos, psíquicos e
pneumáticos, entón tiña eu, sen dúbida, á miña beira, a un
insospeitado membro da minoría pneumática.