BVG     Atrás    Índice de Páxinas

CAPITULO XIII LEMBRANZAS

     Por culpa de Aser, Lier saíu do Ateneo falándonos tamén de estrelas.
     -A min, cando era pequeno e miraba para elas, parecíame que estaban xogando unhas coas outras. ¿Non é curioso? Outras veces, en cambio, parecíame que estaban facendo burla de nós.
     Falaba cunha especial tenrura comprensiva, seguramente por tratarse de fantasías da infancia, aínda que esta infancia estivese agora exemplificada nel mesmo. Nestor, polo contrario, comentou con toda crudeza:
     -Non creo que nós lles importemos nada; non creo que fagan o menor caso de nós.
     O lume do monte estaba consumíndose, pero aínda quedaba unha lene e difusa luzada, segundo comprobei mirando para atrás cando chegamos á rúa.
Aos poucos pasos, Lier, esquecendo bruscamente as alturas, díxolle a Nestor:
     -¿Así que non coñeces o Linterna?
     Nestor ía no medio, flanqueado por Lier e por min. Zhivago camiñaba un pouco por libre, un tanto arredado de nós.
     -En realidade, non se chama o Linterna -seguiu Lier, antes de obter ningunha resposta de Nestor-. ¿Sabes por que lle chaman así? ¿Ti acórdaste do famoso crime de Reiriz?
     -¿De Manuel de Reiriz? Si, home. ¡Non me vou acordar! Manuel era moi amigo meu.
     Nestor fixo unha pausa a penas perceptible. Logo falou de Manuel de Reiriz con acento evocador:
     -Era un tipo célebre. Un paisano dos de antes.
     Hoxe perdéranse as "formas"; non había máis que un falso compañeirismo no trato social; non había máis que unha indisimulada e inxustificada familiaridade. Por iso mesmo a cortesía dos vellos paisanos semellaba hoxe como dun mundo irreal, como dun mundo lexendario. E indicaba un nivel de civilización sospeitado por poucos. Mesmo os saúdos máis rutinarios eran sempre cerimoniosos.
     -Cando viñan a verte pola mañá, non se limitaban a desexarte bos días; sempre che preguntaban, despois de sacar a boina: ¿Como descansou?, e había que contestarlles: Ben, gracias, ¿e Vde.?, e eles, á súa vez, contestaban, e logo seguían preguntando, e despois había que dicirlles que se cubrisen: ¡Cúbrase, faga o favor! Non, señor, ¡estoulle ben así! ¡Cúbrase, home, faga o favor!; por fin, logo de moito porfiar, volvían poñer a boina, e sólo despois de cumprimentado todo este formulismo, sólo despois de completado todo o saúdo, podías empezar a falar de outro asunto.
     Nestor apurouse a agregar:
     -E non era servilismo. Notábase que non era servilismo.
     Non sei se tería moito que ver con esta vella cortesía -quizais si- a anécdota que Nestor nos contou despois:
     -Unha noite, ¿que hora sería?, pois pasaban xa das doce, pasaban xa moito das doce.
     Aquela noite camiñaba Nestor por unha corga, de volta da casa dun tío seu que vivía na aldea (cando Lier oíu o nome deste tío exclamou:
     -¡Si, home! Aínda parece que o estou vendo, con aqueles bigotes tan grandes, e sempre montado nun cabalo precioso).
     -Eu tiña unhas ganas tremendas de botar un pito - seguiu Nestor.
     Levaba o cigarro na boca, mais estaba sen mistos. Deixara os mistos esquecidos na casa do tío. Tardara moito tempo en cruzarse con outro camiñante -e aínda tivo sorte, porque, realmente, tendo en conta a hora e a corga tan afastada pola que ía, o natural sería non cruzarse con ninguén en todo o recorrido. Resultou ser un vello paisano, un vello coñecido de Nestor. Pero non lle puido dar lume, porque o paisano aquel non fumaba ("non gasto tabaco", díxolle). Así que Nestor quedou sen fumar.
     Mais, ao cabo de tres ou catro días, preséntase o paisano na casa de Nestor. E preséntase alí con tres puros de regalo. ¿Por que lle traía aqueles puros?, preguntoulle Nestor.
     -E contestoume: ¿Acórdase a outra noite, que me pediu lume e eu non llo puiden dar? Pois moito me pesou non dicirlle que viñese á miña casa, que cadraba ben cerca, para que collese unha caixa de mistos. Así que, despois de moito cavilar, acordei traerlle estes tres puros, que son da miña voda, que, como eu non fumo, os tiña gardados.
     E Nestor agregou:
     -Así que sabe Deus os anos que terían os puros aqueles; pero eu fumeinos, porque eu de aquela fumaba todo canto me puxesen dediante; estaba disposto a fumar ata follas de pataca. E aínda estaban bastante bos.
     Volvendo a Manuel de Reiriz:
     A Nestor facíanlle gracia as pías exclamacións-xaculatorias que botaba a cada paso, ao tempo que facía o sinal da cruz. ¡Ave María Purísima! ¡Xesús, María e Xosé! ¡Ora pro nobis! ¡Alabado sexa Dios! Por calquera feito que lle causara algún asombro empezaba a soltar xaculatorias, facendo o sinal da cruz. Quizais tales xaculatorias foran en tempos pasados habituais nos homes, supuxo Nestor.
     -Pero entonces xa sólo se lles oían a algunas señoras xa moi vellas.
     Contou tamén Nestor como Manuel de Reiriz ía, sen falta, unha vez á semana pola súa casa para recoller un feixe de xornais atrasados. Ler periódicos atrasados era o que máis lle gustaba deste mundo, era o seu hobby, como se dicía hoxe.
     -Os viernes -contou Nestor- viñan os pobres de tódolos arredores a pedir esmola por tódalas casas da Vila, unha triste cadela, que era o que se lles daba. Ata que un alcalde, aló polos anos cincuenta, prohibiuno.
     (Lier riu polo baixo cando Nestor lembrou este feito.)
     -É dicir -continuou Nestor-, non suprimiu a pobreza; o que fixo foi prohibir que se puidesen ver tantos pobres, que se puidesen xuntar tantos pobres un día por semana. Pero, á parte de isto, viñan tamén pola miña casa tódolos viernes, sen falta, un vello tolo moi célebre que se chamaba Saturio -ao sentir este nome, Lier afirmou cou cabeza para manifestar que tamén el se lembraba do Saturio- e logo, o Manuel de Reiriz.
     Saturio viña buscar colillas, tódalas colillas que quedasen polos cinceiros, seguiu Nestor. E Manuel de Reiriz, sempre coas súas polainas e co paraugas nas costas, pendurado do colo da súa gastada chaqueta de pana verdosa, polos xornais.
     -E na casa sempre tiñamos coidado de gardar tódolos periódicos da semana para Manuel de Reiriz.
     Logo, preguntoulle Nestor a Lier, seguindo aínda co Manuel de Reiriz:
     -¿E sabes cal era a súa maior contrariedade, o que máis lle pesara de todo canto fixera ou, mellor dito, de todo canto non fixera en toda a súa vida? Pois non ter comprado un solar en San Francisco de California.
     Porque o terremoto de San Francisco de 1906 collérao a el aló, no mesmo San Francisco. Pasara a San Francisco despois de estar algún tempo emigrado en Cuba. Manuel contaba que, despois do terremoto, os solares se vendían por un pataco.
     -¡Hoxe sería millonario!, laiábase o pobre Manuel -rememorou Nestor-. E botábase a chorar. Sempre se botaba a chorar.
     Cando, unha mañá, lle dixeron a Nestor que a noite anterior Manuel de Reiriz matara á súa muller cun coitelo dos ranchos, Nestor non acababa de crelo. De todas maneiras, sempre seguira pensando que Manuel era boa persoa.
     -Un mal momento pódelle vir a calquera.
     Ademais, habería que estar metido no miolo da familia, no medio dos problemas e rivalidades familiares, para poder xulgar. Ao parecer, por asunto de herencias, a casa estaba dividida en dous bandos que se odiaban a morte: parte dos fillos co pai, a outra parte coa nai. Lier comentou:
     -Foi un crime famoso. Mesmo saíu nunhas coplas; moi malas, por certo.
     Lier empezou a memorizar:

En el lugar de Reiriz da parroquia de Santiago a una esposa feliz con un cuchillo dos ranchos...

     -Xa non me acordo de máis -dixo Lier.
     -De feliz pouco debía de ter -comentou Nestor.
     Lier contou:
     -Ti sabes que, mentres que Manuel e os seus dous fillos maiores remataban á muller, o neto máis novo, que tería de aquela nove anos ou así, termaba dunha lanterna para alumalos.
     -Con algo se tiñan que alumar, a falta de luz eléctrica -comentou Nestor, non sei se sarcástico.
     -Pois por iso ao bar onde imos lle chaman o Linterna.
     -¿Pola lanterna? -empezou a preguntar Nestor, evidentemente desorientado.
     -Un dos donos é xustamente o neto de Manuel de Reiriz. O que sostiña a lanterna. Andou emigrado por Suiza moitos anos, e agora volveu e montou esa tasca... Non che está nada mal posta.
     Indudablemente, pensei, a Vila progresara moito, como dicía Zhivago.
     -¿E sabes quen é outro dono? O Albán.
     -¡Ah!, ¿si? -dixo Nestor un pouco sorprendido.
     Lier informoume:
     -O Albán é un que parece que tivo, boeno, que tivo, contacto cos atracadores... os maquis, os fuxidos que apareceron por aquí hai trinta e tantos anos... o Piloto, o Foucellas... Xa sabes, ¿non? Contoume que unha vez escapou por milagre. Estaban nunha devesa, el e maila garda civil, que o andaba perseguindo; el todo achantado debaixo dunha pila de follas secas, todo quediño; díxome que chegou a ter aos gardas a menos de catro metros, pero non deron con el. Logo, puido escapar de España, e viviu tamén moitos anos en Suiza; pero di que o día aquel non se lle ha borrar nunca da memoria, chacho -rematou Lier rindo.
     ¿Estaría Lier disposto a falar dos maquis, dos contactos dos maquis na Vila, do historial político das víctimas dos maquis?, preguntábame eu. Sería un caso francamente raro e, polo tanto, máis valioso. Os que foran soldados na guerra civil, por exemplo (e non sei se este era o caso de Lier), podían falarche todo canto quixeras das penalidades sufridas no frente de Asturias ou na batalla do Ebro. Pero, para o que acontecera antes ou despois da guerra todos se volvían máis ben mudos. E eu tiña probas ben recentes de isto.
     De todas maneiras, non houbo ocasión para poder demorármonos un pouco máis na lembranza dos maquis. Lier pasou de contado a falar non me lembro ben de que outro asunto.
     Xa nas aforas da Vila, pasamos por diante dunha casa que debera ter sido fermosa. Unha casa baixa, de primeiros do século pasado, sen dúbida; mais case en ruínas, coa parede da fachada en perigosa curvatura convexa, e unha ex-espléndida galería de madeira xa sen un só cristal e coa madeira toda derrubada en varias partes. Nestor rememorou ao dono de aquela casa, e preguntoulle por el a Lier. ¿Aínda seguía sen saberse nada de Luis da Costa?
     -Pois nada de fixo. Precisamente onte estiven falando con Eduardo, o irmán de Plastiras, que acaba de vir de Caracas. Eduardo aseguroume que Luís vive aínda. El di que de Caracas marchou hai moitos anos, e que non se sabe para onde; pero el cre, case seguro, que vivo está vivo. Así que é un verdadeiro misterio; uns asegúranche que morreu, outros que non.
     -¡Pobre Luís! -exclamou Nestor.
     Fora un "pobre" ao mesmo tempo burlón e agarimoso.
     -¡E que boa persoa era! -dixo Lier.
     -Persoa, excelente -confirmou Nestor.
     Pero con teimas e ocorrencias moi particulares.
     Por exemplo, cando andaba dándolle voltas a un Partido Nacionalsocialista Galego.
     -A un partido nazi galego -repetía Nestor.
     Luís aprendera alemán. E sempre se refería a aquel partido político por el imaxinado en alemán.
     -De tanto como mo ten repetido, aínda recordo o nome alemán -díxonos Nestor. E recitou de corrido: - National Sozialistische Galicische Arbeiterpartei.
     Luís da Costa non era anti-xudeo. Nada tiña en contra dos xudeos. Así que o seu partido tampouco sería antixudeo. Sería só anti-árabe. Loitaría en contra de tódalas influencias arábigas detectables na vida española.
     -¡O cabreo que colleu -evocou Nestor- cando nomearon a Mizzian, que era marroquí, para a capitanía xeral de Galicia! ¡Botaba lume! El sempre lle chamaba Mustafá.
     E, para Luís da Costa, era árabe todo canto lle daba noxo. E o que máis noxo lle daba de todo eran o sonido "jota" e o cante flamenco.
     -Eu dicíalle: ¡Pero se en Galicia gusta moito o flamenco, Luís; se non hai cantaor que non encha os teatros, que non os abarrote!
     Luís non tiña máis remedio que recoñecelo, e entón principiaba a falar, cheo de cabreo, e cheo de desprezo, en contra dos galegos; aplicáballes os peores insultos.
     Ademais, era o home máis misóxino que coñecera en toda a súa vida, agregou Nestor.
     -Ata que toleou -interveu Lier.
     Lier e Nestor contáronme como toleara, case aos seus cincuenta anos, por causa dunha madrileña trinta anos máis nova ca el.
     -Deulle por flirtear con Luís -dicíame Lier-, e volveuno tolo de todo.
     Ata o punto de que acabara mercando unha especie de telescopio, que lle costara unha burrada, e pasaba as noites sen pegar ollo, esculcando o firmamento desde a galería da súa casa. E ata o punto tamén de que, de súpeto, pese a que non tiña ningún problema económico, decidira marchar para Venezuela. E alá en Caracas, descubrira que lle gustaban as mulleres de raza negra.
     -Para un nacionalsocialista como el aquel descubrimento debeu de ser un golpe moi duro, debeu de ser un golpe tremendo -comentou Nestor.
     Como consecuencia de tanta revolución mental, Luís da Costa empezou a rodar pola costa abaixo da "débauche". E un día, tan de repente como marchara para Caracas, desaparecera de alí. Sen deixar rastro.
     -No se volveu saber nada de el. ¡Nada! -exclamaba Nestor.
     A maioría dos que estiveran con el en Caracas dicían que morrera. Outros, coma o irmán de Plastiras, que non. Pero ninguén daba probas convincentes nun sentido ou no outro.
     Mirei para atrás, para ver de novo a galería, agora en ruínas, onde aquel astrónomo trastornado pasaba as súas noites insomnes. A galería xa quedaba distante, mais un farol público, o derradeiro de aquela rúa, que volvía contra ela a súa luz indiscreta, aínda me permitiu albiscala.
     Despois, metémonos xa por un camiño de terra cheo de coios, acompañado, aquí e aculá, por casas ciscadas, pero xa en zona semi-rural. Sentíanse ladridos abúlicos de cans distantes. O vento facía un maino murmurio no cimo de algúns altos carballos e chopos que había á beira do camiño. A lúa agora deitaba unha claridade servicial; era unha fermosa luarada. Xa dixen que Lier, Nestor e mais eu camiñabamos xuntos, e que Zhivago ía por libre, tan logo algo adiantado como algo retrasado. Non participara en ningún intre na conversa dos demais; mais lémbrome de que, de vez en cando, dicía ben alto, para que todos nos enteirásemos, que non había nada como andar.
     -¡Así debíamos estar siempre!
     Cruzamos o río por unha ponte alta con peitorís metálicos, moito máis vellos, pero tamén máis xenerosos e máis humanos, que os da outra ponte, esta de construcción recente, desde a que contemplaramos o incendio. Chamabanlle a esta ponte pola que pasabamos camiño do Linterna a Ponte Nova (sen dúbida, en algún tempo fora, efectivamente, a ponte nova).
     Cando iamos por enriba da ponte, chegounos, potente, o líquido estrondo dunha fervenza cercana. Uns vinte metros máis aló, á beira do camiño, erguíase un feo caseto de ladrillo sen dúbida recén feito, con só a fachada principal encalada. Aquel caseto albergaba o Linterna, segundo Lier nos comunicou inmediatamente.

© 2006 Biblioteca Virtual Galega