|
Era unha desas seranciñas ausentes do mes de Mayo do ano 1378, e cerca da
hora en que o boo de Lourenzo, xa canso da carreira do día parez como que se quer acochar. Pardas e pirguiseiras nubes
recortadas á trechos por relumbrantes reberetes d' ouro encobrían o ceo, e
facianlle capa
aos paporrubios, aos melros, aos esquirbentes, aos ferreiros, aas bubelas, aos
xirins, aos pinzons e á outros moitos paxariños, que cada un ao seu xeito e,
como si foran á quen mais pode, cantaban, asobiaban e gorxeaban que se lIas pelaba no
entramentres que por antr' as xestas, os chaparros e os álberes de que noutro tempo estaba
mecho e pobrado o estenso campo de Libureiro preto de Millí (1), iban
| (1)
|
E o famoso Campus leporarius
do camiño de Santiago. Hoxe é un verdadeiro campo-rapado, e en
vez de albres e chaparros está sembrado d' unhas laxes direitas
que lle dan a aparencia d' un gran campo fortificado.
|
[p. 8]
dando voltas ao redor d' aquelas brandas e tan cursidosas cunquiñas feitas de grabullos, caños, herbas, fiaños e toda cras
de lixos onde piaban sagredamente as
prendiñas dos seus amores.
No punto e momento en que damos comenzo ao noso conto,
saltaba de dentro
d' unha cerrada, das moitas que había naqueles longos e estensos chaos a un e
a outro lado do antigo camiño francés, un peisano qu' estaba parrafeando con
outro que s' hachaba arrimado ao valo pol-a parte d' afora. O d' adentro fincou a
fouce rouzadoira que levaba na man do outro
lado do valo, dou un pulo e botouse fora dicindo ao mesmo tempo:
—Eche tan certo como que nos estamos aquí agora falando.
—Pois eu, Alberte —contestou o outro— hastra qu' o vexa, noo creo.
—Alá ti, Domingos; pero en desconfiado ti no me ganas, e ao fin vin tantas señas e
tantas probas, que tiven que caer do burro maldicindo, con perdón, da miña burremia
que tanto me fixera temear pra non creer tanto ben.
E esto dicindo, iban andando pe ante pe cara á Millide.
O Alberte era un garrido mozo duns trinta anos. Levaba na cabeza un chapeu
de aas ben anchas, e sob' os hombreiros trajía un zarame ou zamarra de
segoviao,
[p. 9]
que así lle chamaban á un certo pano basto de Segovia. Calzons e altos zapatons
cubrianlle os remos d' abaixo. O Domingos era da misma idá ou pouco
mais é iba vestido pol-a misma traza.
—Non te creas, Alberte—repricou o Domingos conforme iban andando—que é a
pouca gana de que soceda o que tí dis o que me fay á min retrucare; éche que dos
que van aló poucos che volven; e si non mira o que lle pasou ao probe señor don
Fernando e á outros mais que sabemos; e logo éstes sonche moy lagartos e estánche
con cen ollos pescudando todo o que pasa. Dios nos libre que eles uliran
que estaba acó quen ti dís; eran capaces de reminar os acimentos do
Bocelo. Eche boa á xente pra deixarche arrincar da man o mango da sartén. E sí non,
vaylle aló con ese recado! Eu non quero saber mais que ver o modo que
eles teñen de cachear e rexístrar á os romeus e pelegrins. O poñelos en
coiro é o de menos: o caso e enteirarse si levan ou trajen algun aviso ou recado d'
afora. Por eso che digo que, se non que viñese pol-o aire, nonche lle vexo outro medio. Si
veu pul-o aire, estonces calo.
—Tí, Mingos, sempre fuche moy cismático e aparasible. Por
onde veu, xa o
saberás ao seu tempo, e estonces caerás do burro, digo, si ques caer.
—Cata que hastra o d' agora cas miñas
[p. 10]
cismas non botei á perder á nadia, e en boa hora sea dito; pero ti á min no-me
entendes. O que me sobra á min é a gana de desapearme. ¿Quén é tan tolo que non
queira ispir fora esta pecumia que nos abura e confonde? Pero e tamaña a nosa mala
fertuna, que nos habíamos de ver libres destes escariotes, e non-o habíamos de creer.
Desengáñate, Alberte, que tanto ben nonche e pra nos. Sonch' os nosos pecados, que
isto e moito mais merecemos; e despois estes escoleres parez que teñen pauto co
diaño, que todo lle sale á pedir de boca.
Na somana pasada fixéro-me ir á botar tres dias na gávea do Castro d' Ambreixo;
e despois de botar ali as alegrías nin siquera me deron unha sedada d' auga; e eso
que xa facía un sol qu' esmechaba peormente no último día; que cando volvín pra
a casa no primeir rego que topei no-me vía asalgado d' auga.
Na outra somana tívenlle que facer oito carretos ao señor d' Eroso desde a devesa da
Lucença hastra aa sua casa; que han de ser ben unhas tres légoas por uns camiños por
onde non hay gaado que arranque. E despois de chegar alí cos bois esmiñancados,
despáchante con cara de pau e sin un triste carolo para ir
estrivellando cos dentes. Esta carta feira que pasou, fixo catro somanas,
tiven que dar unha noite de vela no castelo da Gandra, que estaba facendo o señor do
[p. 11]
Mato. Como de cote; nin unhas maas farangullas pra entreter a fame. En recompensa, cando me morreu meu sogro,
fará agora unhos sete meses, ao pagar a loitosa, puxérome o mellor boy que tiña en douscentos
maravidís. O boy non era malo, e non é porque eu o diga; pro nin con moito
valía ese diñeiro. Por mais que dixen e fixen no-me valeu, e tiven que zichar
branca por branca os douscentos maravidís. Pol-a ponte de Campaña xa non hay quen
vaya; porque o señor de Remonde despelexa á toda alma viva que por
alí pase cos trabucos do pasaxe, do pontaxe e do castelaxe. Agora, si ques, váiteme ao do Castro das Seixas, verás que moscas che
salen.
—Acabache ca tua ladaíña? —perguntou Alberte.
—Inda non fixen mais que escomenzar —interrumpeu Domingos.
—Boite! pois se eu empezo ca miña —sigueu o outro—
temos pra un boo anaco.
—Eche ben escusado; pois, do que é mal, ben púbricos e ben sabidos son
os ladroízos e as malfeitorías destes arrabiados; qu' ainda nos parecen mais alritantes e mais
noxosas ao ver do que pasaba en tempo do señor Vasco d' Ulloa e de D. Fernando de
Castro. Presonas como D. Fernando nunca habían de morrer, ó! ¿Ves este zarame
que trayo aas costas? Pois doumo él fará uns
[p. 12]
dez anos na vila de Sarria. Iba
eu cun recado do señor Vasco, e insiguida mandou que me desen de xantar e mais unha boa
cunca de viño. E cando un moordomo me trouxo a resposta, tróuxome tamen da sua
parte o zarame. Soílo o velo prantado no seu cabalo tordo, daba xenio. Aquel
sí que era señor; e non estes grusmias e esfameados que parez qu' a
miseria lIe roye os osos e lles fai roer os dos demais. Cando iba por un camiño co seu
arnés relumbrante coma os rayos do sol e ao frente da sua escoltra composta de
cabaleiros tan portados e ton boyantes a escape naqueles cabalos, que voaban
en non andaban, todo o mundo quedaba parado e abrayado. Ser, era moy puro; pero mais rayal e mais
humano en todal-as suas cousas, non vin outro. O rumbo e a fartura que
había
naquela casa, os tantos paxes, e cabaleiros, e escudeiros, e moordomos, e
criados e doncelas, que por todol-os rincons formigaban, facían-a casa mais para un Rey que
para un señor.
—Oínchelle eu dicir á meu pay —saltou aquí
Alberte— que unha vez iba D. Fernando cun soo escudeiro pra o seu
castelo
de Sárria: inda era mozo que non tiña pelo de barba na cara: e nesto ao chegar
a Zanfoga, preto de Portomarín, veu atravesar correndo poI-o camiño unha
rapaza qu' iba chorando coma unha Madanela.
[p. 13]
Perguntoille D. Fernando que tiña.
—Señor, lévanme preso a meu pay —contestou—
porque non quer pagar o xantar ao señor de Bagude; e o d' ogano xa o pagou;
e agora
quer que llo pague outra vez e que Ile dea vinte maravidís; e meu pay non-os
ten, e por eso lévao preso. —E ti ¿d' onde es? —Eu son d' Abelás, e
mandoume ña-nay á Naballos en cas dun curman á ver si lle prestaba os vinte
maravidís —E ¿cando levaron preso á teu pay? —Agora mesmo, señor; él saia por unha porta e
yeu
pol-a outra; e sey que o queren levar preso para o castro de Bagude.
Non quixo saber mais D. Fernando. —Vólvete rapaza pra
a tua casa —díxolle logo;— que o xantar xa llo darei eu ao
señor de Bagude.— E esto dito mete esporas ao cabalo, e á todo escape e
levando detrás ao escudeiro torceu para Abelás, sigueu para Bagude, e mismo estando xa para entrar
no castro o señor de Bagude:
—Alto! que ese preso é meu! —berrou don Fernando.
—Se é teu bícalle no rabo. Habrase visto somellante marraxo. Váyase en paz
aos seus feitos e non se meta onde no-o chaman. Ou si estás borracho, ahí tes
esa fonte para remollar a cabeza.
—A quen hey de bicar eu, ha de ser á tí, vilán, que ca
tua asquerosa lingoa pertendiche luxar a imaculada honra dos Castros.
[p. 14]
E antes de acabar de dicir, xa brincara encima do outro ca espada desenvainada
e botando lume pol-os ollos.
O de Bagude quedou tan atortoado, que non soupo facer mais que risparse para
dentro do castelo. No entramentres don Fernando antepuxo ao preso, e volvéndose
aos catro ou cinco peons que alí estaban, soltoulles esta receta: —Dicídelle á
voso
amo, que o xantar deste home que mo vaya requerir á Sárria, ou si ten moita
presa, que aquí hay campo e que mo veña á pidir; que llo darei no auto. E poñendo
a man sobr' a cabeza do preso sigueu: —Este home é de miña
mamposta. Desdichado do que Ile chisque no pelo da roupa.— E sin mais
foina acompañar hastra aa casa.
Destas cousas estaba él facendo diario. Non lIas calaba ao fillo do sol, e coidado
con que él soupese que en algún sitio se fixera algunha maldá; alí se presentaba
ao istante para emendala e correxela. Para
esto non sei como facía, pero sempre tiña él azo e leser.
—Boite! tíñache ben de quen-o haredar! Non che erra o que á o seu somella!
—ouservou Domingos.— O
pay era o mayor cabaleiro que d' aquela había en todo o
Reino. Cuasimente él morreu o ano que eu nacín, que foy o corenta e tres; e
contaba
miña nay, e tamén llo oin á vellos, que
[p. 15]
cando o trouxeron á enterrar desde Alxaciras, onde morrera de peste, aa Catredal
de Santiago, parecía aquelo a fin do mundo ¡tántos eran os choros, os saloucos, os
layos, e tanto era o que todos, probes e non probes, o planteaban! E eso que él no
seu testamento mandara que no seu enterro non se fixera doo nin planteamento.
Pero ¿quén iba á arrecadar á tanta familia como alí se xuntou detrás dél? Levaban o
cadaleito os seus vasallos que s' iban remudando aos poucos, e enterránon-o na
mesma Catredal á espaldas do coro e ao pe do leedoiro da Apístola. Enterro coma él,
nin-o acordaban os nados, nin dempois houbo outro que nin con moito se lle
asomellase.
—Anque sea o señor Vasco d' Ulloa tamen che é un home
compreto.
—Oh! eso dimo tí á min! Presona que faga mais esmoilas no hay debaixo das
estrelas. Para este hespital de Libureiro, e o mesmo para o de Millí, sempre estaba
mandando mantas é cabeçaes, sint' os reparos que estaba facendo á cada paso.
Despois regalos aas eirexas; á bon seguro que non hay eirexa en toda esta redonda que
non teña algunha cousa, ou cález, ou ornamentos, regalados poI-o señor Vasco ou
poI-os seus santospasados. Tamen o señor Gonzalo; vaya que mozo! Paricía que Noso
Señor quixera debuxar en él todal-as per-
[p. 16]
feucions! E no caraute era poI-o estilo
de D. Fernando, rumboso, falangueiro, xusticeiro, non consintidor de ruins e
malfeitores e amigo e valedor da xente boa e honrada. E mais ao señor
Vasco desque él lle faltou, nunca mais ben lle foy; parez que
cayeu sobr' él unha sombra; anda medio pasmado e hastra parece que non se lle dá
por recobrar as terras que lle teñen mal levadas. Despois os outros fillos
hastra agora son rapaces, e maís están para recibir axuda que para dal-a.
—Eso xa o vremos —dixo Alberte.
—Dios te oya, que él todo o pode; pero eu vólvoche aa
miña. Estanche
éstes moy agarrados con dentes e uñas, e logo cóntanche ca axuda do Sr. Condestabre, e para
desbancal-os non che vexo traza, nin xeito, á non ser que Noso Señor queira
facer un milagre. Pouco conoces tí ao señor de Sampayo; é pior qu' un alarbio; non
é home que é un dragón que á toda a terra ten atemorizada. Os fillos pra
alá van; e todo o mundo arredra deles como si foran escorpions. ¿Quen
ch' os vay á chimpar fora dese castro das Seixas, onde eles estan tan ben
entobados! Despois estanche confradados co señor Fernán Pérez d' Andrade, e
ben sabes que agora o que este diga ten que valer, queiras que non
queiras.
—No me veñas ti cas tuas sécolas —contestou á
esto Alberte;— que valerán para
[p. 17]
xente bafúa e encativada, agora pra homes
de peito e de arranque e cansos de tanto aguantar e sofrir, sonche como pingotas
d' azeite botadas no lar; inda ch' alpurizan mais o lume do que cho apagan. Benia aa
tua calma e cachaza que ti pol-o visto inda ques volver pol-o vezo.
A todo esto xa había un pouco que estaban parados diante da
corredoira que aparta do camiño rayal para a eirexa de Libureiro, para
aquela eirexa de Libureiro que ainda hoxe conserva no sobrelume da porta
prencipal unha preciosa imaxe de bulto, da patrona, Santa María, a cal, non hay moito
tempo que tiven á sorte de poder contemprar ao meu xeito en compañía d' unhos
boos e quiridos amigos. Sobre o xionllo esquerdo ten a Virxen Madre, que está
sentada nunha rica cadeira, ao seu Meniño, ao cual está Ela mirando con dooce é
inefabre espresión. O Meniño viste túnica e a Nay túnica e manto e ademais
unha touca rizada, e sobr' ela unha coroa flordelisada. No campo do tímpano ou sobrelume dous
anxees turiferarios, un de cada lado, levantan os seus encensarios en sinal d' adoración.
O resto da portada corresponde á tan graciosa e atraente
composición. O tímpano está sostido por duas mochetas
nas caes vense esculpidos dous ánxees, cada un c' unha tarxeta medio enrollada.
Ademáis do
[p. 18]
indispensábele torna chuvias rodeya o tímpano unha archivolta que descansa sobre
duas colunas, unha de cada banda, asentadas nos codillos abertos nas
xambas da
porta.
A un lado da eirexa ainda se conservan as paredes do antigo hespital que mostran nun
escudo as armas xentilicias dos Ulloas.
No tempo que estiveron parados os dous amigos nen pasou por alí outra alma que
tal cual pelingrin que iba á pasar a noite ao hespital; así e que eles poideron espricarse aas suas anchas; e Domingos volvéndolle á
Alberte pol-a palabra, díxolle
moito:
—Noo... de que o lume che se alpurice e alapare ben, non che me
doyo; o caso e vel-o.
—Xa o verás, inda que cegues, si Dios quer —contestou Alberte
algo amoscado.
—A modo! e por eso Dios te oya e o diaño sea xordo; pero eu téñoche
meu medo de que antes qu' eu cegue tí has de parvear.
—Parvo seral-o tí e toda a tua caste. Nunca pensei que foses
tan duro d' arrellar.
—Pero ven acá, santo, e escóitame, e non seas tan atufado. ¿Cómo o Señor Gonzalo, por moito que
faga, vay á recobrar os seus estados, si Ilos repartiron como os
[p. 19]
xudios
repartiron a roupa de Noso Señor? Siquera, dixérasme tí que era soilo
o Señor de Sampayo, Vasco Gómez das Seixas, o que estaba apoderado de todol-os estados
de Ulloa: entonces a cousa ainda tiña algún xeito; pero tí ben sabes, ou
ben debes saber, que o Condestábele tenlle o melloriño, toda a Illoa e Monterroso, e esto por
dádiva do Rey; e que así que o Condestábele D. Pedro Enríquez vexa que Ile tocan
ao da Sampayo, tamén él ha de sair na sua axuda poI-o que poida suceder. Esto
non oferece duda ¿non sí?
—Oinche eu que o Condestábele non che ladaba moito con Vasco Gómez das Seixas, a lo menos o caraute dél non
llo da.
—Boite! fíate e non corras que cando veñan as duras xa ladarán
ben. Esto repítocho unha e cantas veces queiras. Non é dicir por eso que eu non degare pol-a
vinda dos señores d' Ulloa. Si en min dependera anque tivera que perder, non digo
a man direita, si non as duas, xa mañan ch' habiamos de ver os pendós dos
Ulloas nas torres de Curbián.
—Logo os habemos de ver, si Dios quer, e yeu son un probe e véxome
ben asovalIado, pero por min non ha de ser a falta. ¿E tí ricibiches algun recado do señor do
Vilar de Mella?
—Non poI-o d' agora.
—Poida que o alcontres na casa.
[p. 20]
E con esto despartíronse os dous amigos. Alberte colleu pra o lugar de
Libureiro, onde tiña a casa e o outro encamiñouse pra a sua, que a tiña preto de Millide.
|
BVG
Atrás
Índice de Páxinas
Páxina Seguinte
Ir ao índice de Páxinas