O galeguismo na encrucillada republicana (Vol. I)

Páxina Anterior

(De "3.5. Perfil ideolóxico do P.G." a "3.5.8. Pacifismo e Anti-imperialismo")

Páxina Seguinte

v3xaviercastroencrucillada011.html




3.5. Perfil ideolóxico do P.G.

    
Non é mester suliña-la importancia que ten a ideoloxía para un partido nacionalista. Convencidos delo examinaremos con certo vagar a doutrina do P.G., e para elo nada mellor que escomenzar aludindo ós teóricos nos que se inspirou.


     3.5.1. Teóricos nos que se inspiran os ideólogos galeguistas

    
En primeiro lugar recollen o pensamento dos teóricos do nacionalismo europeo do século pasado. Cun criterio ecléctico invocan tanto ós doutrinarios do nacionalismo liberal (Macini, Michelet, Renán), como ós pensadores xermánicos (Herder, Fichte). Dos teóricos dos nacionalismos peninsulares, merécelles particular interés Prat de Ia Riba. Abonda polo de agora con esta breve referencia, que desenvolveremos polo miúdo cando analisémo-la sua concepción da nación.
     Pensadores de diversas correntes ideolóxicas exerceron considerable influxo sobre a súa maneira de aborda-los problemas do seu tempo. En España, Portugal e Europa en xeral, percuran precedentes e esquemas interpretativos, similitudes e enfoques. Resulta difícil establecer con precisión as doutrinas esenciais que determinan o perfil ideolóxico do partido obxecto de análise, e coas que este tenta de cohonesta-la súa acción. Débese esta dificultade á variedade de correntes internas que se debuxaban no seu seo e tamén ás contradiccións dos seus teóricos, dos que Vicente Risco é un magnífico botón de mostra. As mutacións e incoherencias do pensamento de Risco van dende a súa definición de nación —como veremos logo— ata ofrecer unha visión positiva de Europa, dicindo que os galegos teñen unha superior disposición para asimila-los valores da civilización europea (1) e afirmar pouco despois, na mesma obra, que o europeismo está en crise e debe ser superado.
     Con tódalas dificultades que elo entraña, atreverémonos a sinalar como inspiradores do P.G. a unha serie de pensadores, ós que con maior frecuencia aluden, encadrados nas súas respectivas correntes ideolóxicas.
     O federalismo de Pi i Margall é un legado histórico do que o P.G. se considera tributario (non así Risco que o vía con reticencia), facendo abstracción da cuestión do pacto sinalagmático. Como consecuencia desta adscripción a unha parte do ideal pimargallano, o P.G. mantivo moi cordiais relacións e mesmo actuacións conxuntas —nas eleccións do 1933 por exemplo—, cos seguidores galegos do partido federal de Ayuso e Franchy Roca.
     Os pensadores da decadencia, e moi principalmente Spengler, deixaron senti-la súa pegada de maneira moi patente no P.G., de xeito que afirmacións do tipo de que estaban asistindo a unha crise de valores mundial (2), non eran infrecuentes. Fernández del Riego, que a pesares dos seus poucos anos sentaba xa praza de intelectual, merecendo axiña o recoñecemento dos seus correlixionarios, dicía nunha conferencia que seria conveniente traduci-la obra de Spengler ó galego polo interés que tiña para o nacionalismo (3). Lembrémonos de que en «La decadencia de Occidente», —totalizador ensaio de interpretación histórica que exerceu un influxo perdurable na intelectualidade europea— formula Spengler a súa tese de que, transcurrido o milenio, unha forza cega e ineluctable guiaba á civilización occidental cara o seu declinar definitivo. Para os intelectuais galeguistas isto abría a perspectiva de que unha nova estructuración europea, en base á federación das nacións de base étnica, sustituiría á vella Europa dos Estados centralistas, que por mor da súa artificialidade xa non podía facer frente á crise. Especialmente Risco sintonizaba coa obra de Oswaldo Spengler. Non podía ser doutro xeito dado que tanto un como o outro pensaban que a verdade histórica non se analisa nin se sintetiza, só se intúe, e esta intuición corresponde á imaxinación creadora (4). Tamén nas oito culturas que teñen existido segundo o esquema spengleriano (exípcia, babilónica, china, india, mexicana, apolínea, máxica e fáustica) vemos claro o influxo de Nietzsche, o irracionalismo do cal —novecentismo, diría Risco— era sumamente cara para o pensador ourensán.
     De tódolos xeitos, e aínda que a influencia foi indubidable, a identificación non foi total. Segundo o estudio realizado por Justo Beramendi (5), Risco non asumíu todos e cada un dos postulados spenglerianos; discrepa da concepción da «civilización occidental» como unidade histórica real negadora das nacións e culturas singulares subsumidas nela; a decadencia afecta segundo Risco soamente a unha parte de occidente, a máis evolucionada, de aí que a cultura galega teña un futuro polo que compre loitar dado que —e esta é outra diverxencia— a decadencia non é un signo fatal e irremediable, senón soamente unha posibilidade. Todo isto non é obice para que poidamos considerar a Risco —a doctrina do cal segue pensando firmemente no nacionalismo galego dos anos trinta— como un epígono do pensador  alemán. Risco non nega esta similitude, chegando mesmo a afirmar que el se anticipou ó filósofo alemán na teorización dadecadencia occidental, cousa que non é aceptada polos historiadores (6).
     Claramente en Risco, e tenuemente no conxunto dos intelectuais do P.G., repercutiu a obra do Joaquin Costa. As súas alusións ó «cirujano de hierro» e críticas ó parlamentarismo sitúano como un precedente das ideoloxías fascistas que anos máis tarde florecen no panorama político español (7). A concepción tradicionalista do mundo, xunto coa crítica ó progreso e ó industrialismo, en tanto que destructores das pautas de conducta usuais e os xeitos de organización social herdados do pasado, característicos do pensamento costista, sono tamén do de Vicente Risco. Polo demais, as demandas de rexeneración e as diatribas contra do caciquismo, de Costa, son cuestións que o P.G. recolle. E sintomático que Otero Pedrayo califique de «regeneradoras de España», ás primeiras Cortes que se constitúen na República (8).
     A prosa de Ortega y Gasset conquire seducir co seu engado ós intelectuais do P.G. O pensamento de Ortega, como o de Nietzsche e o de Costa, ten dado pé a interpretacións tan diverxentes, que van dende o fascismo ó liberalismo, pasando, no caso do creador da figura do «superhome», polo anarquismo. Non extrañará, pois, que o autor de «España invertebrada», que se manifestou sempre, como pensador e político, como un ardente centralista, sexa tamén parcialmente adoptado polo P.G. Pero só parcialmente, porque se ben é certo que os galeguistas se interesaban por coñece-lo pensamento orteguiano e dende logo lían a «Revista de Occidente» (9), tamén o é que lle reprochaban o seu centralismo que o levaba a combati-lo Estatuto de Cataluña e a considerar que os nacionalismos xorden nas grandes nacións nos seus períodos de decadencia (10). Tampouco Risco aceptaba sen máis tódolos postulados orteguianos (11), e outro tanto facía Álvaro das Casas, quen, despois de gavar en «E.P.G.» a Ortega («uno de los pocos maestros auténticos de esta hora»), critícalle a súa teima por revitaliza-las provincias (12). Quizabes o máis orteguiano de todos fose Antón Vilar Ponte que o cita sen canseira (13).
     Rexistramos tamén no galeguismo o ascendente exercido por pensadores tradicionalistas, especialmente na ala conservadora do P.G., singularmente os franceses Maurrás, Barrés, Renan e o español Eugenio D'Ors, que por certo foi o primeiro en utiliza-la palabra novecentista (14).
     Para rematar, mencionemos o hálito romántico que impregna o galeguismo republicano, como unha manifestación serodia do romanticismo pleno do que participaron os «Precursores».



     3.5.2. Variantes Ideolóxicas introducidas polo P.G.

     O movemento das «Irmandades da Fala» creado na Coruña en 1916 por obra de Antón Vilar Ponte, co primordial obxectivo da defensa do idioma galego, moi logo adquire un carácter nidiamente político polo influxo primordial de Lois Porteiro Garea. A defensa de Galicia en tódolos ordes será en adiante a enseña das I. da F. Este xenérico ideal foi explicitado polo miúdo na primeira Asamblea das Irmandades celebrada en Lugo no ano 1918. O «Manifesto» saído desta xuntanza foi considerado como a Biblia do galeguismo durante a década dos vinte, polo cal motivo optamos por escollelo como documento de referencia, en troques de utiliza-los distintos programas dos grupúsculos que en nadal de 1931 deciden fusionarse para crear un único partido galeguista.
     Realmente, as novidades ideolóxicas aportadas polo P.G. , verbo do sustrato doutrinal do nacionalismo anterior a el, foron poucas, o cal parece ser indicativo de que non variou apreciablemente a composición social que nutria ó nacionalismo galego nestas dúas fases. A falla dun estudio sociolóxico das Irmandades basarémonos na lista de persoas e entidades que asistiron ou estiveron representadas na primeira Asamblea. Temos asi que entre os asistentes predominan os intelectuais, profesionais e, en xeral, os elementos pertenecentes á clase media; estiveron representadas 67 sociedades agrarias e cinco centros culturais (15). Esta composición social non difire sustancialmente da que vimos que tiña o P.G. O cambio que tivo lugar no nacionalismo galego da terceira década do presente século en relación ó da segunda, cífrase primordialmente no terreo político-organizativo. En efecto, o nacionalismo dos anos trinta é políticamente máis maduro, presenta menos fracturas ideolóxicas, ou cando menos logra conxugalas de xeito que non resulten perturbadoras (como acontecía antes por exemplo entre os políticos e «culturalistas»), acada un superior degrao de disciplina e unidade, actúa en suma con maior conexión, e de todo elo resulta a súa superior operatividade política, chegando a acadar importantes resultados electorais, e conquistas políticas como a autonomía, que o galeguismo da etapa precedente endexamais logrou.
     E xa, sen máis, pasemos a analisa-las modificacións introducidas polo P.G. verbo do manifesto das Irmandades de 1918, pois que, por riba de que os ideólogos do P.G. tiveran ou non conciencia de que entre o seu Programa e o das Irmandades existía un perfecto continuum, o certo é que tal cousa se daba.
     A similitude entre o programa das Irmandades de 1918 e o do P.G. non se limita só ós contidos senón que tamén se establece na propia redacción de moitos dos seus puntos. Con todo o P.G. introduce o concepto de autodeterminación, ata agora descoñecido, dado que as Irmandades se pronunciaban polo federalismo e a autonomia integral. Novidades son tamén os postulados de universalismo e anti-imperialismo; non así o de pacifismo que estaba dalgunha maneira implícito na doutrina das I. da F. (16). En certo modo, supera o P.G. no seu texto programático o accidentalismo verbo das formas de goberno, característico das Irmandades, avogando polo credo republicano na medida en que podía facilita-la consecución dos obxectivos nacionalistas (17).
     Resulta polo demais novidosa a fórmula de cooperativismo agrario preconizada polo P.G., quen tamén alude por vez primeira á «Incorporación á Galicia das terras colindantes que teñen comunidade étnica, histórica e lingüística con ela». A este irredentismo xa se tiñan referido nalgunhas ocasións os doutrinarios do galeguismo (Risco especialmente), pero non foi recollido programáticamente polas Irmandades.
     O P.G. concede maior papel político á colectividade emigrada, solicitando que os emigrantes estiveran representados no Poder Galego. Innovadora é tamén a atención prestada ó mundo obreiro, nun breve e moderado apartado («Traballo») insertado no programa do P.G.
     O programa agrario das Irmandades, que podemos valorar como considerablemente conservador, dado que non establece ningunha fórmula de resolución do problema foral, que estaba á sazón no candeeiro (18), nin defende os intereses dos arrendatarios (19), declara o absentismo permanente dos propietarios da terra, non como unha inxusticia social, senón como «un crime contra Galicia», o que non pasa de ser unha entelequia, e, ó cabo, solicita que os montes do Estado, dos pobos e de propios, pasen á propiedade privada; pois ben, este programa, como diciamos, é menos progresista que o do P.G. na medida en que este partido pide a regulación da propiedade rural tendente a liberála de toda cárrega para quen a traballa (sexa en réxime de arrendamento ou de foro) (20) No relativo ós montes en réximes de propiedades distintos do privado, o P.G. oponse á súa parcelación, defendendo o apreveitamento comunal e a repoboación forestal.
     A primordial coincidencia, neste orde de cousas, cifrase no postulado da defensa da pequena propiedade rústica e da súa inembargabilidade. As I. da F. non aluden á industria pesqueira e conserveira, en tanto que o P.G. pide para elas a desgravación arancelaria das materias primas que se tiñan de importar.
     Se ben as súas organizacións amosan unha tendencia a afortalalo sector público da economía, esta é máis marcada no P.G. Así, as da I.da F. propugnan a nacionalización dos ferrocarrís, e o P.G. pide «Ampritude do dereito de expropiación de riquezas naturales i empresas económicas e unha extensa municipalización de servicios púbricos».



3.5.3. Definición e Visión de Galicia


     3.5.3.1. Denominación de Galicia: rexión/nación; Galiza/Galicia

     O equívoco terminolóxico nación/rexión ten a súa plasmación máis sobranceira e mesmo espectacular no título dun coñecido libro de Antón Villar Ponte «Nacionalismo gallego. Nuestra afirmación regional». A Constitución da Segunda República, ó non recoñecer nominalmente as nacionalidades, aludindo tan só á existencia de rexións, fomentou aínda máis a ambigüidade terminolóxica dos nacionalistas, que tiñan, por exemplo, que falar dos estatutos de autonomía rexionais. Os galeguistas non lle prestan demasiada importancia a este nominalismo (21) co que nos atopamos que a ambigüidade terminolóxica atravesa todo o período republicano. Agora ben, este uso confuso dos vocablos non vai aparellado cunha paralela ambigüidade dos contidos. Dende a Asamblea celebrada polas Irmandades en 1918 e aínda máis coa publicación da «Teoría do Nacionalismo Galego» no ano vinte, os galeguistas conciben a Galicia como unha entidade nacional peculiar e non como un apéndice rexional dunha nación máis vasta, por riba da equivocidade dos termos. Documentemos isto un pouco, xunto coas implicacións que comporta.
     Pouco antes de fundarse o P.G., Otero Pedrayo sostén a necesidade da utilización dos calificativos: nacións e nacionalismo. Distingue entre nacións e rexións, otorgándolle ás primeiras un nivel de autogoberno superior (federación), reservando a autonomía para as segundas (22). Defende ademáis a adxectivación de nacionalistas para diferenciarse dos que usaban o de federalistas, que estaba, segundo el, moi espallado. Sobre estas cuestións volve Otero Pedrayo noutro artigo (23), explicitando máis polo miúdo a cuestión. Aduce que cómpre reivindica-lo termo «nazonalismo» a pesares de que o tal vocablo inspirase medo, motivo polo que a maioría se denominaban federais. Pero —explica— nin o termo federalismo nin o de autonomismo «abrangue a verdadeira realidade galega en todolos tóns e grados e matices»; e elo, porque:


«A autonomía, pode ser unha concesión. O federalismo pode conxugar individualidás pouco desenvoltas pouco estesas no fondo e na superficie das rexións. [...] As unidás nazonales entran na federazón por dereito propio, sin descuseón, como un recoñecemento da realidade. As rexións, sinxelamente matizadadas dentro d'un tipo xeneral entran por unha comenencia adeministrativa, [...]. Mail´o caso d´istas rexións se non pode medir co mesmo criterio que os de Cataluña, Vasconia ou Galiza. [...] O tema nazonal, úneco, intransferible, eterno no vivir hestórico, da Vasconia ou da Galiza, non pode ser contentare ca autonomía. ¿Cómo nós, galegos do Rexurdimento imos a discutire a verba nazonalismo?»

     Tamén «Ken Keirades» fala de nacionalidades ibéricas «pois iso de rexións resulta algo vago e inconciso que non detremiña nada (24)».
     Por fin, Bóveda establece con precisión un distingo entre, por un lado federalistas, rexionalistas e autonomistas «que reconocendo que era funesto o réxime de centralización, entendían sin embargo que conviña aspirar a que Hespaña chegase a formar un soio pobo por meio da progresiva asimilación», e por outro os «nazonalistas aparescidos (en) Cataluña, Vascongadas e Galicia, que consideran mais comenente que cada un dises pobos siga sendo unha nazonalidade difrenciada con autonomía integral e unida âos outros, pra os asuntos de intrés común (25)
     Con respecto ás verbas Galicia/Galiza, cómpre sinalar que o P.G., utilizaba as dúas, uso dual que estaba permitido pola Academia Galega (26). Cómpre sinalar tamén que a medida que pasan os anos prevalece cada vez máis o termo «Galicia». A sanción, polo uso social, desta última variante, recomendaba o seu emprego na propaganda do partido, sobre o máis arcaico «Galiza» que non se deixa de utilizar.



3.5.3.2. Consideración de Galicia como nación


    3.5.3.2-1. Teoría sobre a nación

     Dúas concepcións diferentes da nación predominan na Europa do século XIX, e teñen continuidade na presente centuria. Os pensadores latinos elaboran un concepto de nación vencellado ós ideais da burguesia liberal. En pugna contra as forzas sociais que servían de sostén ó Antigo Réxime, os ideólogos da burguesía revolucionaria invocan nas revoltas de 1830 e 1848 os dereitos do home, como consecuencia dos cales foise pergueñando o nacionalismo liberal. Segundo esta concepción a nación fórmase por un contrato voluntario, sobre a base do libre consentimiento dos individuos que a integran. Tanto Mazzini, en Italia, como Renán en Francia apelan fundamentalmente á conciencia. Unha nación soamente existe se os seus membros teñen conciencia de perteneceren a ela e desexan continuar sendo membros dela, ou para dicilo con Renán, «La existencia de una nación es un plebiscito de todos los días (27).» Por outra banda, desenrólase en Alemania un nacionalismo tradicionalista, emparentado cunha reacción de defensa dunha sociedade en boa medida de «Ancien Régime» contra da revolución burguesa. Os pensadores xermánicos Herder e Fichte entenden que a nación é un ser vivo que medra por virtude dun «espíritu» ou «xenio nacional» (Volksgeist), que ten como carácteres exteriores: a lingua, un certo repertorio de costumes, as tradicións populares e os rasgos físicos. Segundo isto, a nación é superior ós individuos que a constitúen, e ten existencia real con independencia de que os suxeitos que se agrupan nela teñen conciencia ou non do seu ser nacional.
     Vicente Risco, foi sen dúbida ningunha quen tratou en Galicia máis sistemáticamente esta cuestión. Na etapa republicana seguiu sendo considerado como o teórico por antonomasia do nacionalismo galego, tal e como expresamente o recoñece Del Riego: «Hai un libro: A "Teoria do Nazonalismo Galego", de Vicente Risco. Hai unha obra poética: a de Rosalia, a de Pondal (28).» Pois ben, Risco asume cun certo eclecticismo e algunhas variacións o concepto de nación orgánico-historicista de tradición xermánica (29), que como viamos sostiña que a nación existe con independencia da conciencia e da vontade dos que a forman, de xeito que, por exemplo, os que falaban alemán tiñan de pertenecer á nación alemana «velis nolis». En 1920 no seu libro «Teoría do Nacionalismo Galego», dicia Risco, seguindo a escola alemana:


«Estes, vínculos (fala, tradición, costumes, historia, etc), añedindo a sua aución á da étnia y-a da terra, detremiñan nos individuos certas coincidencias psicolóxicas, certa maneira de sere común a todos eles, que constitue o carácter nacional, e xunguen n-unha entredependencia, n-unha solidaridade necesaria os intreses de todos eles nun intrés coleutivo superior qu'é o intrés nacional. A nación ven a se resolvere diste xeito, n-unha comunidade d'intreses espirtuais e materiaes detreminada pol-a natureza (30)

     A rotundidade desta ortodoxa definición está paliada polo que afirma dez páxinas antes: «Claro que é a vontade nacionalista a que fai o heroismo dos pobos que loitan pola sua independencia (31)». E aínda un pouco antes dí neste senso: «unha nación pode ser tal nación —unha entidade histórica e cultural y-até unha potencia económica— sen autonomía de ningunha clás, sempre qu'o sentimento nacional sexa forte d'abondo (32).» Hai ademais un apartado do seu libro que trata precisamente sobre a vontade nacionalista (33), no que sinala que «S'a natureza fixo de Galicia unha nación, s'a razón procam'o noso direito y-o noso deber de selo, inda nos compr'a vontade». De todo isto dedúcese que Risco de modo xenérico suscribe a tese da escola alemana, pero ó propio tempo introduce unha casuística que a matiza e a convirte nunha teoría ecléctica. Ven sendo isto que cando a nación pasa por un trance difícil, no que está negada e comprometida a súa existencia, a conciencia e a vontade xogan un papel no ser da nación e, por conseguinte, na súa definición ontolóxica.
     Agora ben, insistamos, a vontade na teoría risquiana, non pasará nunca de ser algo adxectivo, un factor que se sitúa como unha continxencia complementaria. Así, en 1934, define novamente a nación e repite que:


«[...] o principal é a afirmación da persoalidade trascendental de Galiza, desa esistenza metafísica que vive por riba. e no fondo, de todolos galegos, da que todos participan n-algo, da que xurde toda creazón enxebremente galega en calquer orde da vida, e que podemos chamar Alma de Galicia, Xenio da Raza, Esprito da Terra, asegún as nosas conceizós n-iste orde (34)

     Sucede, con todo, que nesta revisión do seu pensamento que efectúa a media-la década dos trinta, nunha serie de artigos que publica en «Alento» e «A Nosa Terra», a, súa ambigüidade, eclecticismo, e en certo modo incoherencia, sobe varios enteiros. En efecto, no artigo II desta serie titulada xenéricamente «Nazonalismo Galego» (35), menciona entre os factores que amenazan a existencia dunha nación: «O quebranto da vontade nacional proviñente dunha depresión fonda do sentimento patriótico, ou dun escurecimento da concencia coleitiva» . E cando xa nos ten alertado de que a conciencia cumpre un papel relativamente importante, guíndanos outro artigo da serie (36) no que tallantemente, sen o máis lizgairo chisco de vacilación, rexeita a teoría da vontade.
     Risco continuaba a tradición establecida por Brañas e Murguía que asumían no esencial a teoría xermánica de nación (37) (ainda que no caso de Murguía os postulados liberais correxían sensiblemente o seu organicismo), do mesmo xeito que os seus coetaneos vascos e cataláns de similar ideoloxía, como veremos logo. Agora ben, as «Irmandades da Fala», adscritas máis ben a un certo tipo de liberal
ismo democrático (non xacobinista) tendían naturalmente a aceptala teoría de Renán e Jellinek, que fora defendida por Lois Porteiro e que puña a énfase na vontade e nos factores subxectivos. Quizais sexa isto o que explica a ecléctica ambigüidade risquiana.
     No que fai ó P.G. constatamos que a súa corrente maioritaria (pois hai excepcións) acepta o enfoque de Risco e non ten reparo en reproducir no seu órgano de expresión A.N.T. a súa definición de nación, pero ó mesmo tempo resalta máis, nos seus textos programáticos, a importancia da vontade de ser nación, que, como sabemos, ten unhas implicacións democráticas. Así, a súa vocación democrática levaba ó P.G. a rexeita-la posibilidade de anexión forzosa das zonas homolíngües situadas, por avatares históricos, fóra dos lindes político-administrativos do territorio nacional. Deste xeito, percibimos este rasgo demoliberal na súa postura ante o que chamaba a «Galicia irredenta»: «Incorporación a Galicia das terras colindantes que teñan comunidade étnica, histórica e lingüística con ela, sempre que se determinen a elo por medio de plebiscito (38)
     Citemos outro texto ben ilustrativo da súa posición:


«Galiza é unha nación. Galiza é un feito xeográfico e histórico que se non pode negar. Galiza é un orgaismo vivo, que pol-o feito de selo ten dereito a vida.
     Nos temos a obriga ineludible de desenrolar o seu xenio nacional na fala, no arte, no pensamento, no dereito, no traballo e de botar abaixo todo-los impedimentos que se opoñan a elo, señan os que foran. [...] Galiza pra ser enteiramente ceibe necesita d-unha vontade nacional, comprelle un "querer" de todo-los galegos de ser nación.
E nós temos o mandado de crear en Galiza isa vontade nacional, ise querer ser nación, en ardoroso pelerinaxe de fé, en culto relixioso pol-o ideal, chegando a todal-as concencias e mergullándose en todal-os camiños (39)

     Como vemos o P.G. decántase pola escola francesa, pero sen rexeitar en modo ningún no puro plano teórico a alemana (40). Todo elo, prodúcese sen que ninguén chame a atención sobre a ambigüedade na que estaban, en parte porque un partido non é unha academia filosófica, e en parte debido a que existía a este respecto, como a tantos outros, diversidade de opinións —como pasaremos a ver— de xeito que, se querían que o integracionismo do P.G. se mantivese incólume, era mester esguellar polémicas que poderían traer consigo unha meirande clarificación pero a un precio que podería ser moi alto: a división do partido.
     Temos así que algúns ideólogos galeguistas, especialmente da liña conservadora, seguen completamente a Risco, acentuando mesmo o aspecto relixioso. Dicía Filgueira Valverde:


«Unha nación existe alí onde unha poboación ten asentado, no espazo de un territorio, a continuidade de unha raza e desenrola, na sucesión dos tempos, os feitos de unha historia, a falar unha lingua, a sentir unha fé, a crear un arte, a vivir unha cultura, posendo, en suma, un "folk-geist" de seu (41)» (suliñado de X.C.P.)

e segue a dicir: «A unidade nacional de Galicia susiste por riba da vontade dos individuos que forman a sua poboación (42)»; pero, do mesmo xeito que Risco, tamén Filgueira é ecléctico: «Galicia é unha nación sin nós; mais non será endexamais unha Patria sin o noso esforzo, sin un grande esforzo de todos nós (43)
     Cremos percibir bastante pouca clarificación verbo deste tema, cousa que tampouco lles preocupa maiormente (44). Así, xunto a mencións ós doutrinarios franceses, aparecen reproducidas frases de Fichte («Nazón é a que fala i-escrebe unha lingoa (45)») e de Prat de Ia Riba, que tamén era afecto á teoría organicista da nación. En especial este último autor foi moi lido polos ideólogos galeguistas (46). Concretamente Alexandre Bóveda leu e tomou notas da obra capital de Prat de Ia Riba, «La nacionalitat catalana», escrita en 1906 (47).
     Por contraposición a esta tendencia, en Fernández del Riego albiscámo-los rexistros da escola francesa que recolle por mediación do teórico italiano Giuseppe Mazzini; en consonancia con isto propón crea-lo ideal de: «Galicia nación como idea-forza do noso rexurdimento (48)»; reproduce tamén un texto do catedrático de Dereito Internacional de Turín, Pascual Mancini: «nación é unha sociedade natural de homes e de linguas que aceita unha communanza de vida e de concencia social (49)»
     Hai ademais no P.G. algunhas xentes (poucas, ben é verdade) que conciben a nación dende un prisma materialista e mesmo marxista; Lois Tobío entende que dende un punto de vista sociolóxico existen «entidades naturaes», pero eso non quere dicir que «[...] obxetivamente, eisista un esprito do pobo, un «Volksgeist», mais ou menos místico. O esprito d'un pobo, a ialma dunha comunidade natural, eisiste sômente coma «representación» na conciencia dos individuos e n' iste senso subxetivo pode ser sentido e amado (50)»
     Fagamos unha breve comparanza entre a doutrina á que sobre a nación estaba adscrito o P.G. e as que sostiñan os nacionalistas vascos e cataláns.
     Tódolos nacionalismos periféricos habidos na España de fins do século XIX se inspiraron no nacionalismo xermánico (51). Xa viramos isto no que respecta a Brañas e Murguía; Sabino Arana y Goiri, aínda que non se refire endexamais ós nacionalistas alemáns (52), aporta unha definición da nación que coincide coa xermánica:


«La nacionalidad se determina o clasifica atendiendo a cinco carácteres o elementos... Hemos dicho, pues, que los elementos o caracteres de Ia nacionalidad son cinco. Helos aquí: 1.º raza; 2.° lengua; 3.° gobierno y leyes; 4.° carácter y costumbres; 5.° personalidad histórica (53)»

     Prat de Ia Riba, pola súa banda, que sí menciona ós teóricos da corrente romántico-historicista, dá un parecido enunciado en «La nacionalitat catalana»:


«Pero nosotros no dudábamos, no. Nosotros veíamos el espíritu nacional, el carácter nacional, el pensamiento nacional; veíamos el derecho, veíamos Ia lengua; y de Ia lengua, el derecho y el organismo; del pensamiento, el carácter y el espíritu nacionales sacábamos Ia nación; esto es, una sociedad de gentes que hablan una lengua propia y tienen un mismo espíritu, que se manifiesta como único y característico por debajo de Ia variedad de toda Ia vida colectiva (54)

     Nos anos trinta segue vixente a concepción organicista da nación, pero en xeral non as súas consecuencias políticas. En efecto, tanto o P.G., como a «Acción Nacionalista Vasca» ou, en Cataluña, o «Partit Catalanista Republicà», e «Acció Catalana» (55) definen a nación como unha entidade natural que existe con independencia da conciencia e vontade dos cidadáns que a integran. Agora ben, todos eles aúnan esta doctrina co liberalismo político (non xacobino) e mesmo tamén co pensamento democrático. A resultante de todo elo é un híbrido que se sitúa nun meridiano teórico próximo á doutrina francesa. A excepción a isto é «Estat Català» que sitúa nun primeiro plano a vontade, o querer ser nación:


«Estimant d'indiscutible evidència Ia personalitat nacional de Catalunya per les circunstàncies històriques, geogràfiques, lingüístiques, econòmiques i mês encara per Ia voluntat indestructible dels catalans [...]» (Suliñado de X.C.P.) (56).




     3.5.3.2-2. O ser de Galicia e o de España

     Poucas dúbidas hai de que o tema da caracterización de España e das comunidades peculiares subsumidas nela estivo antes e segue a estar na actualidade nunha neboeira de opinións encontradas. Lembrémonos que, a título de exemplo, a Constitución de Cádiz a nación española como: «la reunión de todos los españoles de ambos hemisferios».
     Entre os historiadores que se teñen ocupado desta cuestión distinguimos tres tendencias. Están en primeiro lugar os que como Bosch Gimpera (57), consideran a España como unha «nación de nacións» ou supernación, do que extraen como corolario a necesidade u artellamento político federal ou autonómico. Hai tamén quen opinan que España é unha nación integrada por rexións revestidas, algunhas delas, de certas particularidades históricas; de entre estes algúns se adhiren a unha fórmula centralizadora, en tanto que outros optan por un sistema de Estado descentralizado. Podemos situar nesta tendencia a Sánchez Albornoz (58) e Salvador de Madariaga (59). Un terceiro grupo de historiadores, de inequívoca significación nacionalista, opinan que a península ibérica é un conglomerado de catro nacións (Galicia, Euskadi, Cataluña, e o resto que seria propiamente España), abogando por fórmulas que van dende o independentismo ó autonomismo. Temos un expoñente deste enfoque en Rovira i Virgili (60).
     Vexámos o punto de vista dos galeguistas. Segundo eles, España era mais ben un feixe de pobos: «Pra nós, [...] España non é unha nazón, senón unha suma de nazóns (61).
     Tanto en Filgueira Valverde (62), como en Bóveda (63), atopamos a afirmación de que Galicia como entidade nacional ten unha existencia que se remite a unha fase anterior á formación do Estado Español; o cal era o corolario lóxico da sua concepción da nación como entidade natural, versus o Estado concebido como artificiosidade xurídico-política.
     Para Fernández del Riego en «Hespaña» producíuse unha unidade económica e política, pero non xurdíu a nacionalidade «hespañola». A península seguía a ser, para el, unha realidade primaria:


«Vasta cunca de escuras afinidás e repulsións, que nas condicións aituais de vida e de civilización se non funden como se non fundiron endexamais. E que non esistiu a vontade de ser unha nación. [...] Non se foi detrás da compenetración dos pobos integrantes e diferenciados, acadando, somentes malcoser as nacionalidás peninsuares nunha conceición artificiosa e falsa [...] Hespaña non foi nin é unha nación. Non creou unha "Communanza di vita e di conscienza sociale" [...] Ao mais, preséntase como unha nacionalidade, tal como as define o xeógrafo i economista Xohán Brunnes: "Un grupo humán que pugna por se desenrolar, deica trocarse nunha nación" (64)




     3.5.3.2-3. Factores constitutivos da nación

     Vexámos agora a cuestión dos factores constitutivos da nación. Na definición dada polo P.G.: «O noso pobo, afincado no espacio histórico de unha tradición, posee un esprito de seu manifestado na creación de unha lingua, na realización de un arte, na encarnación de unha unidade cultural (65)», prevalecen os aspectos que xa foran expostos na «Declaración de Principios»: «Galicia, unidade cultural; afincamento das características da sociedade galega: lingüa, arte, esprito (66)
     E dicir: lingoa, arte e cultura —no senso lato do vocablo— son os rasgos definitorios da idiosincrasia de Galicia; quedan deste xeito nun segundo plano (pero non por elo esquencidos) a raza e a «Terra» que na teoría risquiana representaban, xuntamente coa lingua, a cuestión nodal da nacionalidade. En efecto, como sinala certeiramente Justo G. Beramendi (67), Vicente Risco otórgalle unha clara primacia ó factor xeográfico así como tamén ó étnico, pero entendemos que a lingua comparte asimesmo este máximo rango, dado que, como o propio Risco sinala «[...] de todol-os vínculos sociaes, é que fala a que mais separa e carauteriza ós pobos, porqu'é o mais espirtual de todos, é o que conforma o pensamento e fai a maneira de ser das xentes (68).
     Algo semellante a isto, repite en numerosas ocasións o P.G., por entender que a lingua galega era o que de maneira mais ostensible patentizaba a singularidade de Galicia.
     Polo que fai á cuestión da raza hai en toda a tradición galeguista unha exaltación do elemento céltico que o P.G. recolle. Segundo esta interpretación étnica o ser galego prácticamente se identifica co ser celta (69).
     Risco, na definición de nación que xa examinamos antes, utiliza a verba étnia, pero o fai dun xeito que revela que non lle asigna a significación que hoxe adoita dárselle ó tal concepto (70) senón que o equipara á raza. Ó voltar novamente sobor desta cuestión, na revisión que da súa teoría efectúa a-mediar os anos trinta, dí expresamente que:

«[ ...] as razas endejamais se misturan de todo e que na poboación de mais comprexa e antiga mistura, sempre se poden recoñecer os primitivos compoentes, cecáis por aquelo da disociación dos carauteres, e da tendencia nos sucesivos cruces a reproducírense os tipos originarios (71)

     Agora ben, non podemos xeneralizar esta opinión de Risco ó conxunto do P.G. Neste orde de cousas, Antón Villar Ponte, por exemplo, emprega o concepto antropolóxico de étnia: «Conste que entendemos por raza, como os modernos antropólogos o conxunto de individuos xunguidos por un repertorio de costumes idênticas que xenera un meio común (72)
     Menos ainda era o P.G. racista; sintomáticamente para perteñecer a este partido nacionalista non compría ser de «raza galega» senón que abondaba con estar aveciñado en Galicia; de feito, había militantes do P.G. que non eran oriundos de Galicia e, polo demais, no partido que prefigurou o que logo foi o P.G. —é decir, o «Grupo Nazonalista de Pontevedra»— decíase no artigo 3.° dos seus Estatutos: «Poderán ingresar como socios todol-os galegos ou aveciñados en Galicia que o pidan (73).» Nisto o nacionalismo galego garda similitude co catalán, pero non así co vasco. Consideremos que o nacionalismo vasco deixouse influir polos pensadores alemans de fins do século XIX que, como Vacher de Lapougue (que exaltaba ós dolicocéfalos menospreciando ós braquicéfalos), Gumplowicz ou Arthur de Gobineau (autor do «Ensayo sobre Ia desigualdad de las razas humanas») enaltecían a pureza racial e condenaban as mezclas raciais. Ben é verdade, como afirma Jean-Claude Larronde (74), que o nacionalismo vasco endexamais sistematizou o seu pensamento en materia de raza, pero non é menos certo que dende Sabino Arana a sua concepción do pobo vasco está impregnada de reminiscencias das anteditas teorías racistas. Para este nacionalismo a raza vasca é non somentes orixinal senón tamén pura. Sabino Arana insiste na orixinalidade da «raza vasca», diferenciandoa claramente da «raza española», producto esta de diversos cruces, en tanto que a vasca era considerada pura polos nacionalistas vascos. A súa teoría racial induciunos a que tenderan ó aillamento verbo dos «invasores maketos» (75), vivindo nun circo pechado para permanecer inmunes á contaminación racial. Compre tamén sinalar que nos anos trinta a importancia da pureza racial foi perdendo forza na práctica política do P.N.V., o que non quere decir, como precisa Javier Corcuera, que na propaganda nacionalista cesaran os plantexamentos etnocéntricos, pero son complementados, e ás vegadas sustituídos, por outros criterios definitorios do apego ó País Vasco, como o cultivo da lingua e o arraizamento familiar en Euskal Herria (76).
     Se ben o Partido Galeguista endexamais se adheriu a unha teoría semellante, un dos seus membros, Vicente Risco nada menos, amosouse comprensivo verbo do prurito racial dos nacionalistas vascos: «A soberbia de raza antiquísima, pura e de superiores aptitudes, entra por moito no nacionalismo vasco, e en moitas cousas con certa razón (77)
     Outro rasco co que definen a Galicia é o da tradición. Segundo isto Galicia tivo nalgún tempo o seu ser nacional pleno, que adoitan situálo na etapa medieval, polo apoxeo da lírica galega (os cancioneiros), as pelegrinacións a Santiago e a escasa incidencia do Estado central en Galicia; en efecto:

«Houbo un tempo en que Galiza, ceibe pra desenrolar a sua cultura e a súa historia, era a nazón mais bélida do mundo. A 'lembranza daqueles groriosos séculos debe ser a única bandeira do nazonalismo (78)»

.     Galicia, pois, tivo unha mítica Idade de Ouro plena de felicidade, fartura e autenticidade, pero a intervención centralista do Estado forzouna a abandonar aquel paradiso, trocando a sua condición. Deste xeito a malpocada Galicia viuse sumida na pobreza, na emigración e no atraso, ó tempo que se deterioraban os elementos que mellor caracterizan a sua xenuína enxebreza: a lingua e a cultura, reducidas ambas a un estado meramente oral.
     Seguindo con esta visión do ser de Galicia no seu devir histórico, sinalemos que a desfeita non foi total; mercede a ineficacia do empeño uniformizador do Estado ó que se tilda de centralista, subsistiu, se ben algo mermada, boa parte da idiosincrasia galega. É a isto ó que se lle chama «tradición». Dicía A. Iglesia Alvariño que o nacionalismo galego teimaba en por en pé o vivir propio —tradicional por conseguinte— xa que o que non é tradicional e superposto, «alleo ó da nosa Terra», segundo a sua expresión. Vexámolo máis explicitado en Del Riego:

«O noso nacionalismo é o que ten por fins o rexurdimento de todalas peculiaridades tradicionales da Terra Galega, dosificando i eisaltando con un ronsel de xusticia e de traballo sin ademitir outra clás de xerarquías, que a única xerarquía fundada na natureza das cousas, que é a fraternidade gremial dos aprendices, compañeiros e mestres (79)

     Deste xeito atopámonos con que o P.G. considera necesario potenciar e revitalizar o ser peculiar e tradicional de Galicia; a isto chámalle «reconstrucción nacional» (80) de Galicia, que equivale a dicir que desexan que Galicia volte a ter o ser nacional pleno que tivo na sua Idade de Ouro. Agora ben, a recuperación da plenitude en base á tradición non implicaba un intento de que Galicia voltara a ser exactamente o que foi; interesáballe ó P.G. tomar o legado da tradición para crear sobor desta base unha Galicia moderna que se asemellaría a aquela outra mítica e soñada fundamentalmente en que, como ela, gozaría tamén de plenitude nacional. E decir, que a tradición tíñase que conxugar coa renovación, e velaquí un texto demostrativo:

«Galicia é unha irmandade na patria que precisa de todol-os seus compoñentes pra atinguire a súa prenitude de "síntesis vital", pero que necesita tamén de unha fonda transformación económica, que dea base estable ó seu rexurdimento espiritual (81)

     Sinalemos tamén o aspecto teleolóxico que lle atribuen á nación, segundo o cal a nación ten unha finalidade histórica, unha misión trascendental, que necesita cumplir. A idea de Risco de que Galicia tiña deberes que cumplir para coa Humanidade, concretamente o de contribuir á civilización universal,


«E somentes preservand'as nosas enerxías autóutonas, a nosa capacidade de creación é como poderemos contribuir á civilización universal, incorporánd'a ela as nosas creaciós inéditas. Esto imponnos a obriga de sernos cada vez mais galegos. O enxebrismo ten este outo senso d'humanidade, [...] O noso deber nacional obríganos ó cultivo constante, sen descanso, da nosa orixinalidade, qu'é a que pode dar valor universal ás nosas creaciós, e que nos pode levar a sermol-os forxadores d'unha civilización.
     Galicia non chegará a ser nada se s'uniformiza co resto de Hespaña. Ser deferente é ser esistente [...] O noso tesouro espiritual non debemos consentir que nolo saquen. Sobre d'el ten un direito, unha sorte de dominio eminente a humanidade.» (82)

     Como dicíamos, esta idea é incorporada ó acervo teórico do P.G.



     3.5.3.2-4. Dereitos da nación

     Ás nacións, como ós individuos, lles son atribuidos certos dereitos. O dereito á existencia diferenciada, a non ser asimilada por outra nación, a salvagardar o seu idioma e cultura, e a determinar con enteira libertade o seu destino, era unha primordial reivindicación do P.G. Por elo, como sinala Bozzo (83) referíndose concretamente a Castelao, a angueira esencial do nacionalismo era a consecución dun Estado propio.
     Risco e o propio P.G. admitían que Galicia era asimilable ás denominadas «minorías nacionais» (84), os dereitos das cales contemplaba e amparaba o Dereito Internacional, ainda que non o Dereito Público interno de moitos dos Estados europeos, e entre eles o español. Os movimentos de protesta das «minorías nacionais» a partires de 1871 acadaron un gran auxe en gran parte de Europa (gregos, servios, polacos, finlandeses, cataláns (85), etc.). Este potente movimento iráse ampliando, sobor de todo, ó rematar a Primeira Guerra Mundial, cando, apoiándose nos «Catorce Puntos do Presidente Wilson», verá recoñecidas algunhas das suas aspiracións polos tratados de paz de 1919-1920, especialmente en Centroeuropa (86). O dereito á autodeterminación das nacionalidades e o novo trazado das fronteiras europeas ó longo das liñas nacionais, postulado por Wilson, foi recollido pola «Sociedad de Naciones» creada polo tratado de Versalles (87). Agora ben, precisemos que a doctrina xurídica da Teoría das minorías nacionais —que a Risco parecia imperfecta e pouco desenrolada, pero aproveitable (88)— establecía que os Estados existentes non debían seren crebados, non obstante o cal, tiñan que atender as reivindicacións de orde económico, lingüístico, cultural ou relixioso, dos grupos nacionais diferentes que formaban parte deles. Xa que logo, calquera grupo que quixera pertenecer á «Unión de Minorías Nacionais», había de gardar lealtade ó Estado a que perteñecera, debendo percurar a resolución do seu problema de acordo con el, renunciando a plantexálo de maniera arredista (89).
     Do mesmo xeito que os nacionalismos de Euskadi e Cataluña, tamén o galego considerou comenente alinearse no movimento das minorías nacionais. A este efecto, o P.G. fixo activas xestións, que resultaron exitosas, para que Galicia fose recoñecida como nación no congreso da «Liga de Minorías Etnicas», celebrado en 1933 en Berna (90).



     3.5.3.2-5 Problemas da identidade nacional de Galicia

     Xa para rematar este apartado, visto o particular enfoque do P.G. sobor da cuestión da identidade de Galicia, e os dereitos que, segúndo isto, lle corresponderían, pasemos a analizar os problemas que presenta a identidade de Galicia. O P.G. vía a cuestión da seguinte maneira: Galicia aparece dividida en tres sectores,
1.° A minoría galeguista dos «bos e xenerosos», que son os depositarios conscientes da identidade nacional de Galicia.
2.° A gran maioría do pobo en que existe dormido, en estado letárxico, o sentimento difuso ou intuición nacional.
3.° A minoría insensibel ó galeguismo, ou mesmo contraria a él, que o P.G. denomina «señoritos desleigados» e que ubica fundamentalmente nas cidades.
     Vexamos agora como é cada un destes niveis e como se produce a interacción entre eles.
     A élite, a minoría conciente da sustantividade de Galicia, tiña que contrarrestar o influxo que sobor do pobo exercían os «desleigados» (ós que a veces se identifica cos caciques) para lograr espertar a sua conciencia adurmiñada. Como gostaba de decir Castelao, tiñan que «petar na i-alma do pobo». Para que isto fora posible entendían que debían remover os atrancos da reticencia, pasividade e resignación do pobo de modo que lograra sustraerse a rede caciquil (tecida segundo a sua visión —como veremos noutro apartado— polo centralismo) que o tiña paralizado. Esta situación caracterizábase coa verba «colonización».
     Así, decía Plácido R. Castro: «[...] o centralismo fixo de Galicia unha colonia, espritoal e economicamente, sendo o nacionalismo un ideal liberal en canto tende â descolonización da nosa Terra». (91) Completémolo cun parágrafo saído da pluma de Fernández del Riego: «Galicia é hoxe, un territorio escravo. Un territorio sin alma, colonizado polos criados dos políticos centralistas. Unha vil colonia do Centro». Mesmo chegan a chamar a Galicia «colonia interior»: «Colonizar é deixar a terra propia pra establecerse en otra i-esplotala» (92), asegura Gonzalo de Reparaz, que segue a dicir:

«De colonización hai duas clases. Interior. Producto da estructuración estatal. Eisterior. Producto d-unha política imperialista. Os pobos ibéricos non son mais que colonias interiores [...]. A colonización pode ser, ao mesmo tempo que material, espritual. E espritual a interior porque os pobos xa están materialmente esquilmados e fican escravos da i-alma. A eisterior é mais que nada material. Trátase de eisplotar aos pobos pra vivir a conta d-eles [...]. A liberación das colonias eisteriores terá de seguir á das interiores.» (93)

     En suma, para o P.G. os galegos estaban afectados por un complexo de inferioridade, que era «Grave enfermedad para un organismo nacional debilitado», ocasionado pola «intoxicación españolista»; esta doenza se manifestaba en síntomas tales como: falla de tensión, falla de reacción ante os ultraxes, tendencia ó coma, desvalorización dos caracteres propios, valorización excesiva e desproporcionada das cousas alleas, insensibilidade, apoucamento e froxeira (94).
     Esta situación de atonía social dificultaba que prendera a prédica galeguista, insúfladora da conciencia, e leva as veces a exasperación e alporizamento dalgún membro do P.G. que, como Ramón Villar Ponte, clama: «A Galicia non é mais que unha colonia, somente unha colonia» (95).
     Hai que sinalar tamén que con algunha frecuencia censuran a xerarquía eclesiástica galega de proveñencia foránea polo seu papel desgaleguizador e «colonizador», segundo as suas propias verbas. Así Antón Villar Ponte escrebe contra a desgaleguización que supón que as diócesis galegas fosen ocupadas as mais das veces por prelados alleos a Galicia, o que tamén acontecía nos cabildos catedralícios; comenta que en Cataluña non pasaba tal cousa e cando pasaba, non podían efectuar unha acción descatalanizadora pola presión a que se vían sometidos, e que en Galicia non existía (96).
     Esta sorte de monroismo galeguista, que preconizaba unha Galicia nas mans dos galegos, levaba ó P.G. a facer extensiva a crítica ás autoridades eclesiásticas que proviñan de fora, ós demais campos; pedían así que non foran nomeadas xentes de fora para ocupar postos de traballo vacantes en Galicia (97).
     Da minoría dos «señoritos desleigados», á que consideraban perigoso factor desnacionalizador, resaltaban especialmente o seu refractarismo a empregar o idioma galego ó que —segundo o P.G.— consideraban indecoroso e, a postre, plebeio, e botáballes asimesmo en cara a vergoña que sentían de seren galegos. Efectivamente:

«os nemigos mais encarnizados de Galicia están dentro d-ela mesma, como o verme dentro da mazán [...] son nados n-esta terra, viven nela, e-avergoñarse de perteneceren a ela.» (98)

     Risco, que culpaba en gran parte a estes galegos da postración de Galicia, caracterizaba así esta realidade: «Hai homes que s'expatrian sen sairen da sua terra. Galiza está inzada d'expatriados espirtuás» (99). Antón Villar Ponte, pola sua banda, precisaba a cuestión: «[...] son os aldeanos que se fan señoritos de carreira os piores nemigos das reivindicacións da terra» (100).
     Eran estes desafectos a Galicia, para o P.G., o cabalo de Troia do centralismo en Galicia, constituindo o seu mais firme aliado, e para designalos empregaba unha verba que tinguía dun matiz despectivo: «hespañolistas». O predominio social que exercían apousaba, segundo a análise do P.G., en dous pilares: o caciquismo e a pasividade do pobo, á que xa nos temos referido.
     Por outra banda compre apuntar que era bastante común no P.G. referirse a Galicia co calificativo de «Patria» e mesmo tamén de «matria» (101), non sendo tampouco infrecuente que adornaran a súa definición cun hálito místico e trascendental.
     O P.G. quixera que Galicia fora toda ela un bloque monolítico en orde a vindicar os seus dereitos; pero elo non quere dicir que negara a realidade das clases sociais. Recoñecía que Galicia estaba dividida en clases sociais, pero aspiraba a que as distintas capas trascenderan a sua visión estreitamente clasista por medio da ideoloxía nacionalista, que propugnaba que por riba de calquera outra división estaba o feito de seren todos galegos. Se as diferencias entre as clases sociais se exacerbaban os galegos tomarían conciencia da sua diversidade o que irremisiblemente menoscabaría a cohesión de Galicia, e conseguintemente problematizaría a laboura de aglutinamento nacionalista.
     Temos eiquí reproducido o integracionismo que víamos na concepción do partido (homes de diversas tendencias políticas, sociais e relixiosas, debían axuntarse nun mesmo partido, que tiña como divisa a «redención» de Galicia) trasladado a visión da nación (tódalas clases sociais debían primar a común pertenencia a un mesmo país, por sobre das diferencias que entre elas poidera haber, tamén en aras da mellora xeral de Galicia). Dicía así o P.G.: «Saudamos a todol-os galegos que cobizamos xunguir baixo a bandeira santa da redención de Galicia, a Patria común» (102). Os galeguistas o que queren sobre todo é a «unión dos galegos, sean da clase que sean para defender a Galicia. Que todos nos sintamos, antes que nada e por enriba de todas as cousas, galegos, e, despois, do mundo» (103).
     Mais expresivo ainda, se cabe, é este texto de Bóveda:

«Os patronos, os da dereita como os da esquerda. En sendo galegos todos son irmáns, porque todos son fillos da mesma patria común, que é Galicia, a nosa Terra, á que todos debemos amar. E sendo como somos irmáns todos os galegos [...] deberíamos [...] estar unidos como un solo home para defendernos as nosas cousas, os nosos intreses comúns, a nosa riqueza, a nosa vida, a nosa libertade» (104).

     Poñamos tamén de manifesto que este rasgo integracionista non é algo que esté presente exclusivamente no nacionalismo galego. Tamén o está no vasco, no Catalán e en xeral na práctica totalidade dos nacionalismos que teñen sido no mundo. Vexámolo en Prat de Ia Riba:


«Que cada uno trabaje su campo, pero pensad siempre que todos estos campos juntos son Cataluña, y que, en definitiva, todos han de padecer por igual por Ias inundaciones destructoras, Ias plagas fatales, y todos han de disfrutar por igual de Ias lluvias benefactoras.» (105)

     Como decimos, o P.G. recoñece a existencia das clases pero aspira a aglutinálas a todas polo vincallo nacional. Este recoñecimento da realidade social diversificada as veces é bastante matizado, sobre todo nos membros da tendencia de esquerdas do P.G.; Lois Tobío, por poñer un caso, facía certas puntualizacións á hora de reflexionar sobre o campesinado:


«A inmensa maoría da poboación galega vive no agro; certo que moitos son pequenos propietarios mais non hai que se deixar enganar pol-a verba. Na sua situación de feito non se diferencian moito dos proletarios agrarios d'outras terras. Tamén en Galicia hai o Kulak, o usureiro, o que se vai quedando por hipotecas ou pactos de retro coas leiras, e as colleitas, e as casas dos probes.» (106)

     Pero non somentes as clases erixíanse en atranco a laboura de condensación nacional a que se entregaba o P.G.; tamén o localismo crebaba a percurada unión. Deste xeito critican reiteradamente ós radicais por fomentar o localismo dende as corporacións municipais (107), como tamén censuran o localismo dun sector dos habitantes da Coruña no tema da capitalidade de Galicia, ou o propio futbol, na medida en que exacerbaba as vegadas as paixóns localistas.
     En resumidas contas, para o P.G. o antagonismo que se establecía na Galicia considerada no marco estatal, non era como sinalaban os partidos de clase, burguesía/proletariado, ou clase dominante/dominada, senón Estado central xunto cos desleigados e caciques / o conxunto dos galegos erixigos en proxecto nacionalitario. Deste mesmo xeito, se ben non tan esquematicamente, o expresa o propio P.G.(108).



     3.5.3.3. Símbolos de Galicia

     Os símbolos que representan a Galicia son todos eles recentes, sendo atribuible, tanto a sua creación como a difusión, ós galeguistas. Iremolos analizando un por un tratando de desentrañar os contidos ideolóxicos que subxacen neles.

a) O Hino: A sua creación podémola situar en Cuba no ano 1909. Existía na Habana unha importante colonia galega emigrada que impulsou un consideráble número de iniciativas a prol de Galicia. Un galeguista chamado Fontenla deu en caer na teima de que facía falta un hino de Galicia; púxose a elo e tras algunhas xestións conqueriu que o músico Pascual Veiga lle puxera música a un anaco por él escolmado dun longo poema de Eduardo Pondal, titulado «Os Pinos», as estrofas do cal consideramos excusado reproducir. A crónica de Paco Cambra (109) sobre as andanzas do afervoado galeguista Fontenla, segue a dicir que cando este lograba que algunha orquesta adeprendera e interpretara a nova canción o público da colonia emigrada permanecía sentado impávido sen entender o alcance que lle daba Fontenla. Pero como queira que este en tono airado combinase as oportunas explicacións con imprecacións pouco cordiales, a xente máis por non aturálo que por verdadeira convicción, íase pouco a pouco erguendo ó sonar os acordes pondalianos.
     Pero non se limitou Fontenla a propalar o seu hino entre a colectividade emigrada senón que, moi logo, escomenzou a difundilo por Galicia enviando a letra e a música a multitude de orquestas acompañadas dunha explicación sobre o seu significado. Tampouco en Galicia foron moi venturosos os primeiros pasos de Fontenla, xa que as orquestas tocaban o hino como se dunha charanga se tratase e a xente beilaba o novo compás.
     Os galeguistas das Irmandades non tardaron moito en aceptar a canción como Hino de Galicia, adicándose á laboura do seu espallamento, dándolles copias ás orquestas e orquestinas que tanto se prodigaban daquela, e pedindo á xente que por favor se erguera nos cafés, en sinal de respeto ó Hino galego (110)
     Este hino foi interpretado de modo inusitado na conxuntura da proclamación do réxime republicano. Producíuse daquela unha «explosión de cidadanía» e así cando as bandas atacaban o hino de Riego, frecuentemente interpretaban tamén o Galego, como en Mondoñedo ou na Coruña, onde temos testimuños fefacentes (111). Tamén nas ceas de homenaxe, ás que tanta aficción había naquel tempo, sen necesidade de que tiveran un especial carácter galeguista, escomenzóuse a crear o costume de interpretar o Hino Galego, como, tamén as veces, a Marsellesa; tal sucedeu, por exemplo, en Ourense (112). En 1934 o Hino galego estaba xa considerablemente difundido e aceptado. O reducido número de persoas que adoitaban escoitalo de pé e descobertos, deviñeron pola contra en maioría a mediados dos anos trinta. Referíndose a isto dicía o editorial de E.P.G. que cando alguén osaba non rendirlle o respeto merecido, era inexorablemente obxeto de viva repulsa e de tan enérxica condena que chegaba a lindar caseque na agresión. E cita por vía de exemplo, o acontecido facía pouco cos tres únicos espectadores de entre tres mil asistentes a unha corrida de touros (113). Agora ben, nos sectores da opinión pública de signo distinto, ou mesmo contrario, ó nacionalista, se rexistran actitudes verbo do Hino galego que lonxe do monolitismo presentan unha variada gama de matices que van dende a integración edulcorada, ó repudio e a instrumentalización. En efecto, se partimos do suposto de que o poema do bardo bergantiñán é un canto lírico á «redención» de Galicia, non podemos por menos de caracterizar como de integración edulcorada a asunción que do Hino fixo o apostolado obreiro de inspiración católico-confesional que non tiña reparo en rematar as xuntanzas cantando o Hino galego en pé (114), pero que distaba de asumir a sua significación ideolóxica, como o evidenciaba —por se fora necesario demostrar algo que resulta por demais óbvio— o feito de que con frecuencia enfeitasen o local no que tal canto se producía coa bandeira española e entonasen tamén o hino dos obreiros católicos no que o problema da identidade de Galicia estaba completamente ausente. A instrumentalización e manipulación do hino e doutros símbolos galeguistas é denunciada por Antón Vilar Ponte (115), con quen están dacordo outros galeguistas que dispuñan tamén de tribuna na prensa (116). Segundo eles, se o Hino galego merecía certos honores eclesiásticos —como tamén a bandeira— elo obedecía a un «camouflage», como sucedáneo da Marcha Real que estaba prohibida, co que pretendían amosar a sua oposición ó espíritu do 14 de abril. De ser isto certo, temos que tirar a conclusión de que o Hino non tiña un carácter monosémico para os galegos en xeral, o que permitía que os oposicionistas á República se aproveitasen da sua virtualidade polisémica, presentándoo como un hino non republicano frente ó de Riego. De aí que Villar Ponte tente de disipar a ambigüidade remachando que o hino galego era republicano a carta cabal, errando os monarquizantes no seu empeño de utilizalo como solapada divisa da Monarquía. De todolos xeitos, conforme os propios galeguistas din (117), tal actitude era nova, pois ata a proclamación da República, en que as forzas non galeguistas detentan os resortes do poder sen fisuras, a sua conducta verbo do Hino e demais emblemas galeguistas foi francamente hostil (coa excepción, xa sinalada, dun sector da opinión católica que o integrou despoxándoo da sua significación, cuestión esta que non mencionan os galeguistas). Estes comportamentos hostís non cesaron na etapa republicana. Así, unha emisora de radio coruñesa que tiña por costume pechar a programación cos hinos de Galicia e de Riego, suprimíu o primeiro por presións de elementos anti-republicanos que tamén pretenderon que deixara de sonar o Hino oficial, cousa que impedíu o gobernador civil (118)
     Polo que fai ó significado das estrofas pondalianas escollidas como Hino galego (as catro primeiras), —que custa traballo abesullar dado que en Pondal a transparencia está sacrificada en aras do cultismo e da «prestancia aristocrática» (119) da linguaxe— destaca o tema do celtismo. En efecto, Galicia é a rexión /«nazón» (veleiquí xa a ambigüedade terminolóxica) céltica, de conciencia aletargada, rexida que foi polo lexendario caudillo Breogán. Ante este estado de cousas os «Piñeiros», que «[...] representan os nosos antepasados que chaman por nós pra que defendamos a nosa Patria, a Patria galega» (120), resoan exhortando ós galegos para que combatan as inxurias que se lles infiren, e a que dunha vegada esperte o seu adurmiñado espírito. Os que tal atenden son «os bos e xenerosos»
mais hai tamén quen resultan insensibles á proclama galeguista, (son os «imbéciles i-escuros»), abríndose paso así a dicotomía galegos con conciencia de seu / desleigados. O bardo anuncia tamén a chegada da hora («Os tempos son chegados») da redención de Galicia: Digamos ó cabo que o poema entónase ó cantalo cun compás maino que difire do habitual «in crescendo» dos hinos, os acordes dos cales gardan certa similitude coas marchas militares (121).
b) O Escudo: O escudo de Galicia foi definido pola Academia Gallega o 24 de xuño de 1930 como «un cáliz áureo y sobre él, patente, Ia hostia en plata, todo en campo de azur, surmontado, de corona real y aún con Ia añadidura de las siete cruces evocadoras de las siete provincias en que estuvo repartido el antiguo reino» (122). Agora ben, un tal pronunciamento non puxo cabo ás controversias e diferencias sobor dos elementos que o integran, que se viñan producindo dende había xa moitos anos ó socaire do non recoñecimento oficial (123). O Partido Galeguista acepta este escudo como característico de Galicia, pero cunha salvedade importante: omite á coroa real (124). Isto é atribuible tanto á posición republicana do P.G. (que non chega a tanto como a propoñer a republicanización do escudo por medio dalgún símbolo nídiamente republicano, como o gorro frixio, por exemplo), como ó condicionamento derivado da vixencia do réxime republicano.
     O escudo de Galicia ten unhas claras connotacións de tipo relixioso, expresadas no cálice, na hostia, e mesmo tamén nas sete cruces, a derradeira significación das cales (representación das sete antigas provincias de Galicia) se sobrepuña a unha anterior que aludía a Paixón. O P.G. non prestou demasiada atención á consideración do escudo, cecais por considerálo como un símbolo de segundo orde, en relación á bandeira e o hino, considerados primordiais, e por elo se aceptou sen mais, non habendo testimuños de que o sector leigo e de esquerdas do P.G., preconizase nalgún momento un outro escudo mais secularizado. Demostrativo desta falla de interés polo escudo, é a ausencia de artigos e comentarios sobre o mesmo, sumado a que non reparan na contradicción que significaba rexeitar a división tetraprovincial da Galicia contemporánea e aceptar pola contra as sete cruces que simbolizaban as sete provincias do Antigo reino de Galicia, que dende logo non tiñan —dende o punto de vista das comarcas naturais— maior razón de ser que as actuais. Por outro lado estaba tamén o feito de que o escudo —que era de Galicia e non do P.G.— e que coas variantes que se queiran quedara establecido denantes de que o galeguismo aparecera como corrente ideolóxica no século XIX, se correspondía coa incuestionable realidade sociolóxica de seren os católicos galegos esmagadora maioría. Polo demais, o P.G. así como utilizaba a bandeira de Galicia, non soía utilizar o escudo, sustituíndoo por unha estrela bermella, como o mesmo Castelao precisa (125). Agora ben, cando a Igrexa apareceu unida o novo réxime que deu ó traste co que ía ser o inminente autogoberno galego, un destacado galeguista, Castelao, propuxo a sustitución dos símbolos relixiosos do escudo, pois:

«Seríamos parvos se creésemos que pode subsistir dispois da guerra o escudo tradicional de Galiza co seu emblema eucarístico, pois ainda que lle atribuísemos unha outísima siñificación poética, identificándo-o co Santo Graal, non sería respetado pol-os sobreviventes galegos dispois do sacrílego proceder da Eirexa católica no noso país.»

     O novo escudo estaba aureolado por unha lenda que deixaba constancia dos tráxicos avatares vividos por Galicia naquela hora («Denantes Mortos que Escravos»); dentro inxertábase unha fouce de ouro e unha estrela bermella sobor de campo azul, simbolizando o traballo e a libertade. Todo elo estaba sostido por unha sirea, tomada da tradición heráldica de Galicia, como encarnación da orientación atlántica das terras galaicas. Velaquí representado.
     Excusamos dicir que esta proposta icónica de Castelao non tivo éxito.



     c) A Bandeira: Cando aproximadamente en 1905 Murguía decideu cruzar o lenzo branco da bandeira de Galicia cunha franxa azul celeste en diagonal, non sabía a polémica que este xesto ía levantar (126). O 4 de xuño de 1930 promulgóuse un Real Decreto repoñendo as bandeiras rexionais (127). O alcalde de Ourense quixo poñer a bandeira galega xunto coa española na festa do Corpus de 1930, pero non sabendo ben como era consultou á Real Academia Gallega e ó Cronista da Cidade de Ourense. Tamén o alcalde de Coruña solicita da Academia outro informe para erguer a bandeira adecuada o 25 de xullo.
     Couceiro Freijomil publica artigos na prensa ourensana argüindo que a que se tiña por enseña de Galicia —o lenzo branco con banda azul diagonal non era en realidade senón a bandeira da matrícula da Coruña, que usaba a Comandancia de Marina daquel porto. A bandeira da matrícula coruñesa tiña primitivamente sobre o lenzo branco as duas bandas azuis cruzadas en aspa, formando a cruz de San Andrés e, como coincidía coa divisa de Rusia, ante a protesta deste país, decideuse suprimir unha das aspas. Sostiña Couceiro que a verdadeira bandeira de Galicia era un lenzo completamente branco. Para engalanalo houbo quen propuxo que figurase no centro a Cruz de Santiago; isto a Couceiro, con non parecerlle mal, o atopaba particularista, querendo mellor que levase no centro o escudo, constituído por un cálice de ouro e unha hostia de prata enriba sobor de campo azul, non aceptando as sete cruces.
     A Real Academia Gallega, o Cronista da Cidade de Ourense e a Comisión Provincial de Monumentos desta mesma cidade (128), emitiron sentencia favorable á tese de Couceiro, o que motivou a aparición de artigos na prensa defendendo a bandeira con franxa azul (129) sendo contestados por outro de Couceiro Freijomil elocuentemente titulado: «¡Fuera adulteraciones! ¡Abajo los falsificadores!». A controversia entre os partidarios dunha e doutra enseña chega á opinión pública ó traverso de varios periódicos: «El Pueblo Gallego», «La Voz de Galicia», «El Compostelano» e «El Faro de Vigo». Especialmente este último estimando de interés a cuestión, abriu prodigamente as suas columnas a esta polémica no mes de xullo de 1930 (130) aceptando ó cabo a sua redacción o informe da Academia Gallega que revocaba o anterior, favorable agora á bandeira branca con franxa azul. Mais recalcitrantemente se comportou a conservadora revista «Vida Gallega» (131) que, comentando o anteproxecto de Estatuto do S.E.G. —no que se declaraba bandeira de Galicia a azul e branca—, mostra o seu desacordo con que a tal enseña fora considerada de todolos galegos; o seu entender, era tan só a dos nacionalistas.
     Como queira que a cuestión non parecera estar clara, varias entidades galegas requiren a opinión da Real Academia que, sendo presidente Eladio Rodríguez González, nunha sesión á que soamente asisteu unha exígua minoría, segundo Couceiro, contraviñendo o acordo anterior se pronunciou pola branca e azul.
     Ó propio tempo, a Academia solicitou que fora restablecido o uso da matrícula que o porto da Coruña tivera ata 1891 —pano branco coa aspa de S. Andrés en azul—, posto que dende a constitución da URSS, cesaran as circunstancias que aconsellaran a sua modificación e, deste xeito, evitaríanse os equívocos.
     Non se desalentou por este dictamen contrario Couceiro, e mantivo a sua postura loitadora da que temos comprida mostra nunha serie de dez artigos publicados en diversos xornais, entre os que estaba o ourensán «Galicia». E conquire algúns triunfos: danlle a razón o bibliotecario da Real Academia, historiador e heraldista, Vaamonde Lores, e o Cronista da Cidade de Ourense, ademais do secretario da Comisión Provincial de Monumentos, Emilio Vázquez Pardo. Por riba, en 1931 a «Real Academia de Ia Historia» emitiu un informe corroborando a sua tese (132).
     Semella que técnicamente a razón a tiña Couceiro, posto que o propio dictamen da «Junta de Gobierno da Real Academia Galega» recoñecía que en séculos pasados a bandeira de Galicia foi branca, pero que é sazón debíase aceptar o brancazul, invocando en apoio de tal mutación:


«el intenso renacer del sentimiento regional en los últimos cinco lustros, en que el uso de esta insignia tuvo carácter de generalidad [...] habiendo sido empleada por Ia misma Academia en ocasiones solemnes.»

     Este era, en xeral, o punto de vista dos nacionalistas que aducían que o espertar da conciencia galega nos últimos anos estivera asociada á bandeira azul e branca (133); rexeitaban ademais a branca por razóns de tipo estético, dada a sua pouca vistosidade que a asemellaba a «unha parede calcada» ou a «un pano do narís», segundo as suas expresións. Precisan máis, expoñendo que Murguía consagrara a brancazul atendendo a un requerimento que se lle fixera a fins do século pasado por parte do «Centro Gallego da Habana», sendo ademais a que quedou plasmada en cancións populares e nos versos de coñecidos poetas, e, a maior abondamento, ondeou en varios actos de índole galeguista, sen esquencer que, a modo de xuramento, foi bicada polos concorrentes á primeira Asamblea Nacionalista de Lugo, e que, o cabo, o propio Goberno recoñeceuno ó crear a medalla de Ponte Sampaio. Hai que sinalar tamén que a bandeira branca casaba mal coa pretensión integracionista do galeguismo, dado que pola sua semellanza con certos símbolos de entidades relixiosas, cal eran o estandarte da Adoración Nocturna e unha enseña pontifícia (ainda que esta non era de todo branca), non sería doadamente aceptada polo sector laicista do galeguismo.
     Couceiro impugna todas estas razóns, alegando que non había a tal xeral difusión, pois non cabía chamar así a soa e discutible aceptación das sociedades galegas de España e do estranxeiro e a figurar na cabeceira dalgunha revista ilustrada, nin tampouco estaba consagrada en cantos populares, nin a ensalzou ningún poeta significativo, salvo unhas accidentais estrofas de Cabanillas,


«ni encierra valor alguno el beso de esos señores reunidos en Lugo, por hallarse a oscuras (sic), a lo que parece, y desconocer lo que besaban.» (134)

     Polo demais, para Couceiro a bandeira de banda azul era manifestamente ilegal:


«porque Ia facultad de conceder banderas y escudos residió siempre en los reyes, y, en el caso que consideramos, no hay otra concesión que Ia arbitrariedad de unos cuantos señores, y el intento de conferirle fuerza de ley por Ia escasa costumbre de unos pocos años, lo que en heráldica es insostenible.» (135)

     Ó longo dos anos da República esta polémica seguirá coleando, pero xa dende a proclamación deste réxime, en que a bandeira galega recibiu unha sorte de sanción popular e oficial, Couceiro tivo perdida a partida. En efecto, ata abril do 31, os minoritarios grupos galeguistas utilizaban a bandeira azul e branca en determinadas celebracións patrióticas e pedían ós Axuntamentos e organismos públicos que a ergueran nas suas sedes o Día de Galicia, pero, como decimos, é co gallo da proclamación da República que a bandeira repudiada por Couceiro cobra rango público e recibe apoio multitudinario. Así, nos Concellos da Coruña (136), Santiago e Pontevedra (137) ondeou a bandeira galega a par da tricolor, da mesma maneira que en Ourense onde foi o propio Risco quen a ergueu na fachada do Axuntamento (138), e en xeral acompañou, en moitas partes, ó ondear da tricolor nas manifestacións de entusiasmo con que se celebrou o advenimento do sistema republicano. En outubro deste ano ondea por primeira vegada a bandeira galega con franxa azul na Universidade de Santiago, co gallo da inauguración do curso académico (139). Con ocasión da visita efectuada a Galicia polo presidente da República, Niceto Alcalá Zamora, «El Pueblo Gallego» se fai eco do extraordinario número de bandeiras galegas brancazuis que saudaron o seu paso, o que interpreta como a sua aceptación progresiva por unha sorte de convenio tácito (140).
     En 1935 a polémica volta novamente a sair a palestra a raiz da última ofensiva de Couceiro Freijomil e «un núcleo de entusiastas de nuestra Historia», lanzada dende a prensa de Vigo e de Santiago (dan a entender que eran concretamente «El Faro de Vigo» e «El Correo Gallego» (141) e que atopa un importante respaldo no «ABC», que tercia no seu apoio asegurando que a branquiazul era creación dos nacionalistas e símbolo do separatismo (142).
     O desencadeante concreto da polémica periodística foi o buque «Artabro» que ía emprender un viaxe cara o Amazonas, co gallo do cal regalouselle unha bandeira galega, adquirida por suscripción popular, para que ondease nun lugar preferente da sua arboladura. Foi entón cando «El Correo Gallego» publicou un artigo intitulado: «El "Artabro" izará la bandera de Galicia. ¿Cómo es esa bandera?» (143).
     A artillería dos galeguistas retruca decontado, lanzando unha contraofensiva na prensa de moi notable envergadura: «Céltiga», «Heraldo de Galicia» (144), «El Pueblo Gallego» (145), «Ser» (146), «A Nosa Terra» (147), «El Compostelano» (148), etc.,  publican artigos pronunciándose contra do cambio de bandeira galega, repetindo os argumentos xa coñecidos. Duas das mais prestixiosas e activas entidades de cultura, «Labor Gallega» (149) e o «Seminario de Estudos Galegos», o traveso da sua «Sección de Historia», que presidía Fermín Bouza Brey (150), publican extensas e documentadas notas a prol da bandeira con franxa azul. Xohan Carballeira entende que tras da cobiza da bandeira exclusivamente branca agóchase «el odio al galleguismo fecundo y un vergonzoso sentimiento monárquico». Pola contra considera que a azul e branca é «republicana y rebelde», e nas suas cores «canta en encendido verso de doble sesgo la libertad de la Tierra y el anhelo de redención del pueblo trabajador y sufrido (151). Adelardo Novo completa isto aducindo que a bandeira branca coa franxa azul, sen atributos de ningunha clase, «que non compaginarían mucho con el sentido laico inicial del nuevo régimen», ondeou oficialmente entre aplausos e ovacións ó proclamarse a República, e dende aquela seguía a erguerse nos edificios públicos como enseña oficial de Galicia. Na base do rexeitamento de tal enseña estaba a consideración de que era un símbolo separatista, ademais de que tamén provocaba o veto —segundo Novo—:«una mal disimulada inconformidad con el régimen en lo que tiene de laico». A maior abondamento, aporta un dato mais en aras do prestixio e consagración do emblema galego. Segundo él, o cadavre do poeta Curros Enríquez foi enviado á Coruña dende La Habana, en abril de 1908, envolto na bandeira galega coa franxa azul (152). O esforzo persuasorio dos galeguistas deu os seus froitos e, o cabo, impúxose a súa tese.



     Do mesmo xeito que acontecera co hino, como xa vimos, tamén coa bandeira tivo lugar unha utilización instrumental e insincera por parte de certos sectores que mantiñan viva a señardade da Monarquía. Estes sectores facían uso da bandeira brancazul como sucedáneo da bermella e gualda de Carlos III. Tal fariseísmo víao Antón Villar Ponte no feito de que na Coruña, nunha postulación para o «Patronato de Caridad», as damas postulantes colocaban na lapela dos que lles daban algunha moeda unha bandeiriña galega, ou tamén en que en Compostela, abundaban en número sospeitoso as colgaduras azuis e brancas, coa cruz bermella de Santiago. Para Villar Ponte estaba claro (153) que se penduraban a bandeira azul e branca en moitos balcóns era para non ter que ostentar a republicana.
     d) O Día de Galicia: Na percura dos antecedentes remotos da celebración do Día de Galicia, témonos que remitir a Madrid, onde en 1841, creouse, mercede ás xestións do coengo compostelano, Bartolomé Rajoy Losada, a «Congregación de Naturales y originarios de Galicia», formada primordialmente por nobles e eclesiásticos, sen que tivera apenas representación o estado chan. Unha das súas principais actividades era a de celebrar a efemérides do Apóstolo Santiago como festa da comunidade galega na capital de España. Mais en consonancia co actual significado do Día de Galicia —a celebración do irmanamento dos galegos sen restrictividades— estivo a «Congregación de Naturales y originarios del reino de Galicia», constituída en Bos Aires nada menos que en 1796, a base de profesionais, comerciantes e artesáns, que celebraba o día do Apóstolo como festa de Galicia (154). Foron os galegos emigrados en América quen importaron esta celebración a Galicia (155). O pouco da creación das Irmandades da Fala, en 1916, estas instituiron, concretamente en 1920, o 25 de Xullo como o Día de Galicia, data simbólica adicada a exaltar a personalidade diferencial. Nos anos trinta acadou carta de natureza a procesión cívica que Compostela organizaba, ó son do hino galego, até a estatua de Rosalía de Castro, así como tamén o «Mítin das Arengas», celebrado polo P.G. na praza da Quintana. En 1934 incorporouse o elemento oficial á celebración patriótica, por obra da publicación de sendos bandos redactados en galego e «encendidos de tono galleguizador» (156) polos alcaldes da Coruña e Lugo. O P.G. aproveitaba sempre a conmemoración desta efemérides para, evidenciando a sua arela ampliamente integradora, arengar a todolos cidadáns galegos para que se sentisen unidos en comunión con Galicia pola que debían loitar primordialmente; dicía así que o Día de Galicia era «[...] festa patriótica de todolos galegos, expresión xubilosa da unidade substancial que forman a nosa Terra e o noso pobo» (157). Xa que logo, exaltación da personalidade de Galicia, irmanamento de tódolos galegos e adhesión deles a sua Terra, sumado á renovación da fe na conquista da sua libertade, constitúen os contidos ideolóxicos que os nacionalistas confiren á celebración do Día da Patria Galega (158).
     Por outra banda, preciso é decir que os galeguistas insistiron sempre en que o Día de Galicia non debía ser un «culto esporádico» debéndose trascender a galeguidade limitada a unha sóa data, para convertila nunha conmemoración cotidián.
     A designación máis frecuente era «Día de Galicia», pero tamén utilizaban as expresións «Diada Nacional Galega», «Día da Patria Galega» e «Día do Apóstol».
     O feito de coincidir o Día de Galicia coa celebración do Apóstolo Santiago deu pé a certos equívocos e desavenencias. Por un lado, Santiago era o patrón de España ó tempo que de Galicia, o que dotaba de certa ambigüidade a data patriótica galega. Por outro, estaba o feito de que non era doado de conquerir que unha festividade relixiosa fose aceptada como celebración cívico-patriótica pola opinión pública laicista.
     Para o sector confesional do P.G., esta celebración non era só unha festa patriótica profana, conferíndolle tamén un certo tinte relixioso, en relación coa exaltación do «Apóstolo Sant-Yago», a que Otero Pedrayo consideraba como un santo galego:
    

«Porque o feito do nacimento non pende da voluntade. E o feito. E o feito d-escoller pr-a coba á unha terra é un feito de libre arbitrio, mais que o da eleición da patrea. [...] e veu morto para ser galego.» (159)

     Claro que os galeguistas entendían ao Apóstolo Santiago dun determinado xeito:


«o noso Sant-Yago é: o doce e molar —por humán—, Sant-Yago pelengrino; o do bordón, caxato que apoia amoriñamente na Terra nosa [...]. Nós non temos ren que ver co Sant-Yago da cabalo, co Sant-Yago matamouros que brande con xenreira espada vingadora [...]. O Sant-Yago matamouros é un novo cabalo de Troya: dentro d-il está o imperialismo que aprastou a nosa nacionalidade, dentro d-il está o rixo esprito alleo que aldraxou e abafou o tenro e doce esprito galego.» (160)

     Abundando un pouco mais: «Santiago patrón de Hespaña. Para os auténticos galegos non houbo endexamais semellante patronaxe. Pero agora ademais, o Estado hespañol non ten patrón relixioso.» (161)
     O sector laicista e de esquerdas do P.G. non se atopaba certamente moi cómodo coa coincidencia do Día de Galicia coa devandita celebración relixiosa; Alonso Rios pensaba que esta festa relixiosa, saturada de «aromas de botafumeiro e marmullos de procesión, non podía ser adimitida como eispresión simbólica da raza por un esprito laico» (162). Xohan Carballeira, pola sua banda, manifesta tamén as suas reticencias verbo de que o Día de Galicia se celebrase baixo a:


«[...] confusa advocación del bélico apóstol de Clavijo, el Santiago matamoros y patrón de Ia caballería que, 'con callos en Ias rodillas —en Ia acre imagen de Teixeira de Pascoaes— reza a Ia orilla de nuestra Historia [...]— sin que jamás podamos comprenderle...» (163)

     Porén, non todos os integrantes do sector laicista do P.G. participan desta actitude. Antón Villar Ponte é a este respecto arquetípico; nun artigo (164) tilda de «yerro absurdo» ós prexuicios esquerdistas que daban en considerar que sumarse con entusiasmo ó «Día de Galicia» entrañaba unha claudicación no laicismo. De todolos xeitos, o prexuicio da corrente de esquerdas do P.G. se mantiña considerablemente vivo por canto que os galeguistas católicos —foran ou non do partido— non acababan de secularizar a efemérides patriótica o asociaren a ela o Apóstolo Santiago en tanto que encarnación dos auténticos valores galegos. Risco é un claro exemplo disto último. Con esta actitude desmentían a precisión feita en 1922 pola «Irmandade Nacionalista Galega» (165), no senso de que a data do 25 do Xullo non fora escollida pola súa significación relixiosa senon pola sua dimensión mítica e simbólica. Dito doutra maneira, seguíuse a transpoñer o culto relixioso de Santiago no culto civil do galeguismo, co que non se logrou despoxálo das súas connotacións relixiosas.
     e) A Cidade de Santiago: A cidade compostelana tiña para os galeguistas unha dimensión simbólica, considerándoa dun modo xeral como a capitalidade espiritual de Galicia. Expresións do tipo de «capital espiritual do rexurdir da Terra» (166), «Compostela, corazón de Galicia» (167), «sagrario da espritualidade da Terra» (168), asoman con inusitada frecuencia na prosa dos galeguistas. Antón Villar Ponte explica xenéricamente as razóns da preferencia dos nacionalistas pola urbe santiaguesa:


«[ ...] A Santiago lle corresponde por dereito histórico e por dereito xeográfico, ser a capitalidade espritoal de Galiza. Porque Santiago é a nosa cibdade mais enxebre, a nosa cibdade mais natural, e cicais por ser nada d'un miragro [...]. Todos queremos que Santiago seña outra vez a capital direitriz de Galiza e non sepulcro xacente d'un pasado, coma agora.» (169)

     Desglosando os factores que levan ós galeguistas a inclinárense por Santiago temos que referirmos en primeiro lugar ó feito de ter sido Compostela «o meridiano espritual e cultural de Oicidente» (170), nunha etapa que como a medieval gozaba do seu agarimo polo esplendor que nela acadou a cultura galega (primordialmente a lírica dos cancioneiros) e por non estar Galicia ainda sometida a Castela —na sua visión da historia tal cousa tivo lugar cos Reis Católicos—. Ademais, pola ruta xacobea tivo lugar a hibridación en Santiago do pensamento celta co do resto do mundo civilizado (171). Otero Pedrayo na conferencia que pronunciou no «XIV Congreso de Ia Asociación para el Progreso de Ias Ciencias» sobor da Compostela Monumental (172) sinalou ademais do devandito factor —que nél ten un acento relixioso, o destaca-lo arraizamento en Galicia da «Europa cristiana e occidental» (173)— a presencia en Compostela de grandes prelados, entre os que destacou Xelmírez «que se atrevió a acariciar a idea de levantar a Santiago por encima de Ias demás ciudades, incluso Roma», o brilante desenrolo dos estilos románico e barróco, e a época romántica na que Santiago soubo por de relevo a sua vitalidade aportando ó rexurdimento da cultura galega, e da sua conciencia de seu, figuras da talla de Pastor Díaz, Antolín Faraldo e Rosalía Castro.
     Santiago Girón estaba dacordo con Xohan Carballeira en que a ruta económica (o eixo Vigo-A Coruña) tiña reemplazado á ruta xacobea, pero noustante entendía que Santiago nos momentos en que compría facer un chamamento á galeguidade non dubidaba en facelo, abrindose de novo con toda a sua suntuosidade histórica e todo o seu vello prestixio, os camiños da cidade (174). Era así que Santiago promoveu e serviu de asento a Asamblea de Concellos do 1932, da que saeu o proxecto de Estatuto que seria favorablemente plebiscitado catro anos despois, e por certo que foi tamen nela onde resideu o Comite Central de Autonomía que coordinou e dirixíu o labor autonómico e o cabo a campaña plebiscitaria. Por todo elo os galeguistas escolleron a esta cidade de granito impregnado de lirismo, para sede do «Seminario de Estudos Galegos» e da Imprenta e Editorial NOS; paraceulles, asimesmo, o marco máis idóneo para suscribir en 1933, cos nacionalistas vascos e cataláns, o «Pacto de Galeusca», tamén chamado «Pacto de Compostela», e para celebrar o 25 de Xullo.
     O que nunca fixo o Partido Galeguista foi propoñer a Santiago como capital de Galicia. Adoptaba unha posición de neutralidade para non crear máis divisións das que xa se tiñan suscitado co gallo do pleito da capitalidade que alporizou tremendamente os ánimos da cidadanía. A Coruña era quen mais releaba pola capitalidade levada por un prurito localista que o P.G. parecíalle grave por canto crevaba a dexexada unión dos galegos. É este afán integracionista do P.G. o que o levaba a dicir que:


«Nós, como galeguistas, ollamos a Galicia como conxunto e temos para as vilas da nosa terra os mesmos agarimos [...]. Os momentos que Galicia vive arestora chaman por unha unanimidade de pensamento e aición en defensa dos seus intereses seriamente amenazados.» (175)

f) As Glorias simbólicas de Galicia (xestas e persoeiros): O P.G. constrúe unha historia mítica de Galicia a base dun rosario de acontecimientos e figuras, ós que dota dunha significación simbólico-patriótica. Personaxes que encarnan a quintaesencia da ialma irredenta de Galicia e peripecias tráxicas ou gloriosas, eran obxeto de devota lembranza, constituindo en conxunto un sistema de explicacións sobor da postración de Galicia, que no mellor dos casos ten un valor de tentativa de achegamento ós feitos, pero que indubidablemente aparece en moitos casos revestido dun carácter lexendario. Heróis a xestas eríxense en símbolos nacionais, que configuran un ronsel mítico que terá de marcar os roteiros futuros do galeguismo, cobrando a significación de mitos eficientes na loita pola libertade de Galicia. O primeiro destes xalóns é o Monte Medulio onde os celtas —identificados racialmente cos galegos— queren mellor inmolarense en sagrificio antes que caer nas máns dos invasores romanos. Menor importancia se lle atribúe ós suevos, e moita en cambio a Prisciliano por recoller na sua herética doctrina a mentalidade panteísta dunha colectividade que, como a galega, se sentía identificada por completo co seu medio natural. Salientan grandemente «A xeira de Xelmírez nos séculos en que Galicia foi o eixo da civilización da Europa» (176), e en xeral todo o período baixomedieval que ten como nódulos: os cancioneiros, as pelegrinacións a Santiago e a revolta irmandiña. Exaltan este levantamento agrario (sobor de todo o sector de esquerdas do P.G.), en tanto que demostrativo do empuxe e vitalidade do pobo galego; Antón Villar Ponte chega a consideralo como o primeiro alzamento democrático que houbo en Europa (177). Maior unanimidade suscita o Mariscal Pardo de Cela, ó que o propio Ramón Cabanillas adicou unha importante composición poética. Ven nel, non un señor feudal levantisco, senón o desexo mais ou menos consciente da defensa dos dereitos de Galicia frente ó centralismo dos Reis Católicos, ós que execran sen reparo. O P.G., de feito, celebraba o 17 de nadal de cada ano o aniversario da execución de Pardo de Cela na Frouseira, que, acontecida en 1483, marcaba o comenzo da «escravitude de Galicia» e do seu progresivo adulteramento (178); en 1933 celebraban o seu 450 cabodano «exactamente os mesmos anos que leva a Galicia de cautiverio, submetida ao imperialismo dos reises casteláns» (179). Gavaban tamén o estudio e estimación que das cousas de Galicia fixeron os frades ilustrados Feijóo e Sarmiento. Singular estima merecíanlles os poetas do Rexurdimento das letras galegas (Pondal, Curros, Pastor Díaz, Anón) e moi especialmente Rosalia Castro, «a nosa santiña», «a nosa nai Rosalia», expresións que denotaban o culto e devoción á poetisa de Padrón, situada nun prominente altar do galeguismo.
     De heróica valoración gozaban os «Mártires de Carral», no martiroloxio galeguista. Conmemoraba así cada ano o P.G., o 26 de abril, o pronunciamento de Solís contra Narváez, e a sua posterior execución na vila coruñesa de Carral, en razón do sesgo galeguista que o grupo compostelano, capitaneado por Antolín Faraldo, lograra introducir na proclama. Novamente interpreta isto o seu xeito, non como un pronunciamento liberal impregnado dun somero tinte galeguista, senon como a protesta da irredenta Galicia descontra do centralismo autoritario e opresor. Soian depositar froles e pronunciar algún discurso ante o monumento que conmemora este evento, en Carral.
     Con bastante menos entusiasmo e énfase lembraban a proclamación da Iª. República, o 11 de abril, e elo porque encarnaba un dos fundamentais degaros programáticos do P.G., cal era o federalismo, pero non encerraba unha significación especialmente patriótica.



3.5.4. Ruralismo

    
O Galeguismo que, como os propios galeguistas din (180), naceu no medio urbán axiña aspirou a implantarse no marco rural. O primeiro motivo que explica esta vocación ruralista ven dado por un dato tan elemental e importante como é o reparto da poboación na Galicia dos anos trinta: en 1930 había nas sete principais aglomeracións urbanas de Galicia 296.514 habitantes (13,3 %), en tanto que a poboación rural ascendía a 1.933.767 habitantes (86,7 %) (181). Este feito era claramente destacado polos galeguistas. Así, Suarez Picallo di nas Cortes que dos 2.500.000 de habitantes que tiña Galicia somentes 200.000 viven na cidade (182). A. Villar Ponte conclúe que o pobo galego caseque é esclusivamente labrego e mariñeiro. Tamén Núñez Búa dicía dende Vilagarcía que a «vida política social de Galicia é casi escrusivamente vida rural» (183). Por elo «O P.G. vai ao campo galego, porque debe ir â Galicia, â terra. E Galicia non é mais que montana e mar» (184). Existía ademais a razón de que a Galicia autenticamente enxebre que dicían querer reconstruir era a rural. Da glosa feita por A.N.T. dun mítin de Suarez Picallo en Láncara entresacamos o seguinte párrafo: «Fai un canto a vida labrega e mariñeira de Galicia, que é a Galicia auténtica» (185). A cidade era contemplada como un reino de «desleigados», situado de costas ó palpexar puro do agro e do mar. Xa que logo, non e de extrañar que exista unha abundante literatura anti-urbana, da que mecionaremos resumidamente a que nos parece máis esclarecedora. En efecto, na cidade tiñan asento ideoloxías que competían coa galeguista:


«Quitando labregos e mariñeiros, os demais son señoritos. A cidade e a vila, no que non teñen de montaña e mariña, son baluartes centralistas, con terronciños de radicales, socialistas, radicales socialistas, conservadores e demais fauna partidista.» (186)

     Antón Villar Ponte expón que os habitantes das cidades, os vilegos, estaban desvencellados da aldea e que ademais o campo era explotado pola cidade; resumía así a sua opinión «E as nosas vilas parécenos coutos ulsterianos [...]» (187). Esta idea de que a cidade vivía parasitariamente esquilmando o campo a defende tamén Xohan Carballeira, engadindo que a cidade era presa da burocracia e estaba caciquilmente prendida na maquinaria do centralismo estatal (188).
     En Castelao refulxen as vegadas duras e terminantes frases antiurbanas: «Si non fose pol-o leite das vacas, a piolleira das cibdades morrería desnutrida» (189). E tamén moi ilustrativa esta viñeta sua:
     Otero Pedrayo era un dos que mais puña o acento na trascendencia do campo para a política galeguista (190); en consonancia con elo excitaba ó C. Executivo do P.G., para que atendera sobor de todo á formación de Grupos rurais (191).
     Agora ben, pesia esta visión tan ostensiblemente anti-urbana, o P.G. non renuncia á cidade, levado por un propósito rexeneracionista. Efectivamente, con darlle ó campo a primacía e todo, arela que a cidade recolla o espíritu autentificado do campo, harmonizándose con él; en suma, que a cidade se galeguice (192), chegandose a crear unha ciudadanía galega, que fose, valla a paradoxa, unha cidadanía campesina (sic) (193). E con estas miras non cesará de dar mitins e ciclos de conferencias en absolutamente tódalas urbes galegas. Recoñecía que o seu labor era máis árduo nas cidades porque:

 

—¿Qué viches na vila?
— O señorío de sempre.


«A vila galega, a cidade galega, escravizadas e centradas no seu vivir mais outo —o que non é vivir: o vivir do señorito, do empregado, do home de carreira— están aloxados da Terra, son servos das grandes cidades do centro e de calquer sitio, están enrolados nos seus partidos, nos que terán o intrés mezquiño dun posto, dun empleo, ou de calquera outra satisfación. Están descravados do verdadeiro sentimento da Terra, porque están fallos de todo o senso de transixencia ca realidade ambente, recubertas de todal-as costras do casinismo, de clasismos, enchufismos e caciquerías. Niste medio, que pode facer o P.G.» (194)

     A resposta xa a dera Antón Villar Ponte poucos anos antes:


«E concruide que pra que non sigan xenerando almas de xelatina as nosas vilas e cibdades é preciso ollar ô campo e ô mare, na esculca do verdadeiro ser da raza, que alenta inda vivo no esprito dos aldeáns e os mariñeiros, a soya xente do traballo do noso país, como dixo Rosalía» (195);

e agora o P.G. a ratifica:


«Nos iremos âs cidades, para loitar, para desfacer manganchadas, para colear bufardas. Nos iremos a ilas tamén para crear concencia galega, nos medios que seña axeitado.» (196)

     Digamos, ó cabo, que esta incitación rural á que é sensible o P.G., aparece tamen na teoría de Torras i Bages (197) e Prat de la Riba (198) e, asimesmo, no nacionalismo vasco, cun sesgo ademais ainti-industrialista no pensamento de Sabino Arana (199).



3.5.5. Matizacións ideolóxicas (correntes internas)

     Adoita ser unha característica común a tódolos partidos políticos o feito de que existan dentro deles unha o varias correntes en discordancia coa oficial, pugnando por acadar a súa vez o apoio maioritario para desplazar á corrente hexemónica. As matizacións ideolóxicas que plantexan as correntes minoritarias existen, por suposto, con independencia de que esteña ou non oficialmente recoñecido o dereito a tendencia. No P.G. as tendencias non se formalizan (nen teñen vida organizativa aparte, nen tampouco solicitan o recoñecemento estatutario do dereito a tendencia) pero si que existe, nelas, e na corrente maioritaria do P.G., conciencia da sua realidade. Polo demais agrúpanse arredor de certas publicacións periódicas que actúan de portavoces oficiosos.
     Non podemos esquencernos de que os partidos políticos estructurados democráticamente e que practican unha vida intensa, distintos por tanto dos partidos electoralistas, artellados en base a unha cúpula dirixente elexida por aclamación por unha base composta por simples afiliados-votantes, reproducen a escala reducida a organización xeral do Estado liberal-burgués: teñen o seu parlamento (Comité central, ou como queira que se lle denomine) o seu goberno (segretaría executiva) e mesmo nalgúns casos o poder xudicial (comisión de conflictos). Non tén por qué sorprender, xa que logo, que tamén teña carta de natureza dentro deles unha oposición a liña que prevalece na dirección.
     No caso do P.G. o sentimento galeguista será un ligamen suplementario que asegure a convivencia das correntes en pugna, e só cando as contradicións xerais entre as forzas progresistas e conservadoras cobren particular acuidade nas postrimerías da IIª. República, o esgazamento se fará inevitable.
     As correntes minoritarias, e especialmente algunha delas, tiña unha importancia cualitativa que superaba con creces a sua exigüidade numérica. Esta importancia derivaba do incustionable peso ideolóxico de moitos dos seus compoñentes, recoñecidos como verdadeiros cabezaleiros.
     Como introducción ás dúas correntes fundamentales que cobraron vida no seo do P.G., cremos oportuno traer a colación unha brillante explicación sobre a causa desta dicotomía básica, dada por Antón Villar Ponte:


«[...] siendo el nacionalismo más que un partido político una abreviatura de pueblo autónomo en potencia, en su seno, tras haber adquirido cierta pujanza, se dibujaron lógicamente los dos matices indispensables: el derechista y el izquierdista.» (200)




     3.5.5-1. Corrente Conservadora:

     Contaba este sector con personalidades de gran talla, como Filgueira Valverde, Risco, Otero Pedrayo, Ramón Villar Ponte, Xerardo Alvarez Limeses, Lopez Cuevillas, etc.
     As notas que definen a esta corrente son (201):

a) Dereitismo político: É a nota mais sobresainte ós ollos dos seus coetáneos, atopándose alusións a «ala dereita do P.G.» en varias publicacións (202). Os seus compoñentes residían fundamentalmente en Pontevedra, Santiago e Ourense. Non é casual, que a revista de pensamento cristián «Logos» nacera en Pontevedra, e que fora en Ourense onde xurdiron «El Heraldo Orensano» primeiro, e «Heraldo de Galicia» depois, tidos como portavoces oficiosos deste sector.
     O seu dereitismo, de raigame tradicionalista (203), sen chegar a ser extremado (todos eran liberales (204) e demócratas), era con todo bastante marcado, e estaba moi condicionado polas suas crencias relixiosas; e teñamos presente que as que aparecían como defensoras da relixión eran as dereitas. Por elo, se exceptuamos a cuestión autonómica (as dereitas foron cerrilmente centralistas) e a política económica, podemos aseverar que poucas discrepancias tiveron estes galeguistas co actuado no segundo bienio republicano.
     A isto parece querer facer referencia Otero Pedrayo cando alude ás coincidencias «administrativas» co realizado no segundo bienio, nunha intervención que, polo demais, ilustra moi ben como as suas conviccións relixiosas condicionaban as suas actitudes políticas: «Puedo como católico discrepar en lo político con la actuación del bienio; pero en lo administrativo y sobre todo en la moral, Ia suscribo íntegramente» (205).
     Como teremos oportunidade de ver no seu momento, foron básicamente móviles relixiosos os que incitaron a este sector (ou a sua meirande parte) a escindirse para formar a «Dereita Galeguista» (206)
     O drama destes galeguistas foi que a política de dereitas semellaba (e llo parecía a eles mesmos) impracticable, a tenor da impermeabilidade das dereitas ó galeguismo. En «Heraldo de Galicia» (207) aluden a que a prensa de dereitas inxuriaba e calumniaba ós galeguistas, silenciaba o seu traballo cultural e combatía por ende a autonomía, polo que dicían sentirse máis cómodos entre determinados elementos de esquerda que coa maioría dos da dereita. Mesmo recoñecen que «a arela da liberación da Terra», foi sempre mellor acollida polas esquerdas que polar dereitas galegas, e citan en especial ó sector pontevedrés de «Acción Republicana», ás agrupacións federais, e certos núcleos de radicais-socialistas e comunistas.
     De feito, cando crean a «Dereita Galeguista» o fán máis por incompatibilidade co anticlericalismo das esquerdas, coas que se alía o P.G., que por verdadeira convicción de que as posibilidades de que froitificase o galeguismo no campo da dereita aconsellasen a adicación a este cometido. Isto dunha maneira xeral, porque nalgún caso, como no de Vicente Risco, a incompatibilidade coa esquerda era total, polo seu dereitismo a ultranza. Pero reproduzamos un texto no que queda ben patente o seu pensamento reaccionario:


«Semella [...] que as medidas de senso revolucionario non sirven para conter as tendencias revolucionarias. Semella que canta mais libertade se permita aos extremistas, mais animados se sinten a abusaren d'ela. [...] «Canto mais lle dan ao tolo, mais quer.» (208)

     Outro rasgo caracterizador da postura política desta corrente é o anticomunismo. En Risco, e xa o temos visto noutra parte, é ben patente. Alvaro Cunqueiro, poeta mozo e militante no partido (209) propugnaba que o nacionalismo se declarase nemigo do marxismo, por ser contrario ás esencias tradicionais de Galicia (210). Otero Pedrayo, por outra banda, publica un artigo na sección «Tribuna Libre» de A.N.T., valorando a revolución soviética como «[ ...] a negación da dignidade da descendencia humán [...]" (211). E isto despois de ter presentado na IV Asamblea do P.G. unha proposta para que a organización galeguista se declarase incompatible con toda ideoloxía ou práctica marxista (212).

b)  Galeguismo confesional: En efecto, preconizaban que o galeguismo se tiña de definir pola confesión católica, aceptando con pouco agrado a integracionista fórmula de compromiso co sector laicista, baseado na neutralidade e na consideración da relixión como unha cuestión que debía quedar relegada a conciencia individual de cada quen. Como dicían nun célebre manifesto, xa aludido, o seu obxeto era: «[...] unha Galiza ceibe, enxebre e católica» (213)
     Dendo logo, dificilmente atoparemos un texto seu no que digan expresamente que son partidarios dun galeguismo confesional, posto que elo conlevaría ó enfrentamento automático coa corrente maioritaria e conseguintemente botaría por terra o común anceio integrador do receptáculo de todos eles: o P.G. Debido a isto, válense de eufemismos e de alusións, como aquela de Otero Pedrayo: «el galleguismo es un movimiento de índole espiritual de integración gallega [...] cristianismo que él considera esencial en el espíritu de Galicia» (214), ou ben esta outra de Risco que situa a cuestión no plano dos principios, cáseque na metafísica: «Ser nacionalista é tomar partido polo esprito na súa loita contra da materia» (215). Pero en canto a corrente maioritaria gravite cara a esquerda faltaralles tempo para decilo sen ambaxes (216). Temos, pois, que agardar ás postrimerias do quinquenio republicano para que expresen con toda claridade o seu confesionalismo. Na IIIª. Asamblea das Mocedades do P.G., varios membros destas, a instancias de Risco e Filgueira, solicitan abertamente que o galeguismo se declare confesional. Tal desexo tivo o seu correlato na IV Asamblea do P.G.; nela Otero Pedrayo presentou unha proposta, no nome dun sector minoritario do Grupo de Ourense, postulando que o P.G. non se declarase adherido á postura de intanxibilidade da Constitución, pola non confesionalidade desta e se pronunciase, pola contra, a prol da exclusión do laicismo entre os elementos que terían que modela-la futura Galicia (217).
     Insistindo nisto, cando se esgazan os conservadores pontevedreses, o núcleo ourensán tarda ainda un chisco en secundalos, pero pón noustante de relevo as concomitancias que o une a eles:


«Nosotros venimos sosteniendo una posición que llamaríamos "galleguismo integral" que, en la reivindicación de la personalidad completa de Galicia, incluye, naturalmente, necesariamente, Ia intangibilidad de su tradición católica y de su peculiar constitución social y económica.» (218)

     Polo demais, temos testimuños da sua belixerancia anti-laicista. Otero Pedrayo, por exemplo, critica duramente a ideoloxía laicista, decindo dela que era unha teoría «pseudo-universal» (219).

c)   Elitismo na concepción da sociedade e vangardista e minoritaria na do partido: Escomencemos aclarando que non é este un rasgo privativo da corrente de dereitas do P.G. Xa noutro apartado desta obra alúdese a que na primeira etapa da andadura do P.G., todos sen excepción, teñen unha concepción purista e vangardista do partido, e algúns de esquerdas —Carballo Calero, por exemplo— permanecerán fideles a esta concepción tamén na segunda etapa.
     Tampouco a visión elitista da sociedade —de base fundamentalmente orteguiana— é exclusiva dos galeguistas de dereitas. O cabo, para complica-las cousas (e é que a realidade é de seu complexa e non doadamente reductible a esquemas simplistas, polo que as análises que se fan deben plegarse a esta complexidade do real, se se quere reflexar as cousas como son), resulta que un galeguista que tivo un comportamento político de centro, como foi Paz Andrade, tamén comparte esta visión, e a plasma dunha maneira que resulta moi ilustrativa:


«[...] ainda que Galicia non sentira co-a debida intensidade este problema (refírese á autonomía), hoxe teríamos a indecrinabre obriga patreotica de facerllo sentir. Pol-a mesma razón que non se pode agardar a que un analfabeto cobice ter ilustración pra mandal-o a escola [...]. C-o pobo, en fin de contas, sempre aconteceu o mesmo. Acepta aquel-es principios que denantes profesaron seus guiadores; comparte "a posteriori" o pensamento dos adiantados, dos que teñen os ollos mais abertos y-esculcadores que a masa. Esta, a curta ou a longa, será o que se propoñan seus intérpretes polítecos, se en verdade son tales intérpretes: eispoñentes concretos das difusas ansias do pobo.» (220)

     A maior abondamento reproduciremos un fragmento dun texto de Aquilino Iglesias Alvariño, líder xuvenil conservador: «a conciencia dos pobos está vixiante só en alguns individuos, na élite [...] a masa é sempre informe, determinabel ao sumo». Como se pode ollar Aquilino menosprecia ás masas, posto que a el o que realmente lle interesaba era «volumizar a élite nazonalista» (221).
     Tamén Risco ten algo que dicir sobor disto:


«Iste movimento (refírese ó nacionalismo) raramente se produz na masa do pobo. A masa é de cote neutra e inerte e vai pra onde a levan [...] as masas modernas, incruso na nosa Terra, están todas mixtificadas. Os movimentos nacionalistas, com' aliás todol-os movimentos polítecos e culturais producense de cote n-unha élite espirtual.» (223)

     Polo que respecta ó tema do vangardismo do partido, para Otero Pedrayo a incorporación de novos militantes traía consigo a perda da pureza nacionalista, polo que se oporá.
     M. Beiras García coidaba que se o P.G. medraba moito e se decantaba claramente pola dereita ou pola esquerda —cousa á que se opuña—: 

aumentaríase a "masa", pois a esencia do galeguismo quedaría esvaída neste aluvión de xentes e tería que ficar o núcleo "puro" en procura dun novo fogar para empezar novamente o seu apostolado.» (224)

d)   Conservadurismo social e tradicionalismo: Este sector conservador non tiña reparo en declarar que: «Un movemento nacionalista non pode ter outro fundamento qu'e a tradizón nacional» (225). Por suposto que isto o podería suscribir a corrente maioritaria do P.G., pero a diferencia estriba en que os conservadores fan moita menos énfase no outro aspecto complementario co da tradición: o da renovación. Diremos, pois, que a ala conservadora é tradicionalista a carta cabal (226), e, por veces, anti-innovadora, contraria ó «progreso» tal e como este se producía. Citemos unhas expresivas frases de Otero Pedrayo: A «cultura laica e mecanica» e o mundo que él vía espaventablemente retratado en «Un Mundo Feliz» de Aldous Huxley constituía unha amenaza para os galegos. Esa cultura fai da relixión «unha técnica de moral práitica» . «No nome da libertade quer matar a Deus, e no nome da fisioloxía e da química asesina a libertada» (227).
     Polo que respecta ó conservadurismo social, compre dicir que, en parte se desprende, como complemento que normalmente se adoita dar, dos rasgos anteriormente apuntados. Temos certamente poucos textos que patenticen a sua visión conservadora da sociedade, cousa que honestamente manifestamos. Hai noustante algún dato, como as posturas sostidas por Banet Fontenla e Cortiñas na Asamblea fundacional do P.G. a propósito dos foros, consistentes en abogar pola indemnización ó dominio directo na redención foral (228), no caso deste último, e opoñerse á fórmula «a terra para quen a traballa», mantendo ademais unha conservadora actitude na cuestión dos arrendamentos rústicos, no caso de Banet.
     Otero Pedrayo, un dos paradigmas da corrente conservadora, exaltaba a familia tradicional galega rexida polo «imperio da tradición petrucia». A economía debería estar baseada, para él, na pequena propiedade familiar e na industria de reducidas dimensións, todo elo incardinado na primacia do mundo rural e tradicional (229).
     De tódolos xeito, e a título de mera interpretación, que facemos guiados polo que nos parecen imperativos da coherencia, hai unha proba en negativo: namentras que nos membros da corrente de esquerdas menudean as declaracións de solidaridade cos oprimidos e de apoio a certas demandas populares, nos desta tendencia non atopamos tal cousa.

e)  Sectarismo político (oposición as alianzas): Todo o sector conservador do P.G. móstrase abertamente en contra das alianzas do P.G. tanto coas forzas republicanas como cos partidos obreiros. Fundamentan esta actitude aducindo a pérdida de pureza nacionalista que segundo eles traía consigo unha componenda deste tipo, dado que todos debían inevitablemente ceder algo para que fora posible establecer uns acordos, ou un programa común táctico. Quén máis deron a batalla en contra da intelixencia dos galeguistas con partidos de signo distinto ó nacionalismo, foron Otero Pedrayo e Ramón Villar Ponte, e curiosamente ningún dos dous abandonou o P.G., cando outros, como Risco e Filgueira, que relearon menos —especialmente este último—, se escindiron. Otero Pedrayo se mantivo leal, defendendo con toda honestidade a sua postura, sendo por elo moi respetado pola corrente maioritaria que mesmo lle tributou unha ovación cando defendeu este seu parecer na IV Asamblea do P.G.; até o final mantivo teimudamente a sua postura, atopándose en maio de 1936 (230) un artigo seu propugnando o arredamento do P.G. dos compromisos contraídos co Frente Popular que acababa de sair victorioso das eleicións de febreiro. Ramón Villar Ponte, decíamos, é outro dos adalides do aillacionismo do P.G. En Xullo de 1933 publica un artigo en A.N.T. no que sostén que o P.G. non se debía aliar con ninguén:


«Nós, os galegos, os galegos incondizonais, e sen lixo, os galegos quimicamente puros, que diría o mestre Castelao, non podemos xa deixarmos sorprender por ren. Non podemos, asemade, soster a mais cativeira confianza en ninguén [...]. Se a Galiza ten de se redimir [...] elo terá de sere obra nosa, obra única i eiscrusiva dos que formamos a lexión escolleita dos bos e xenerosos [...] pensare que a redenzón da terra galega poderan colaborare elementos que non sinten a terra [...] será eispornos tristeiramente, parvamente, a seguire axuntando desenganos e desilusións.» (231)

     Como vemos nesta breve cita, o seu purismo nacionalista está asociado a unha concepción minoritaria e vangardista do partido, que, polo demais, foinos confirmado por Paz Andrade, como xa temos visto. O 25 de xullo (232) do ano seguinte, volta a manter esta mesma tese, e o mesmo fai en nadal de 1935 (233), engadindo ó coñecido argumento da pureza ideolóxica o da necesidade de clarificación política, pois, na sua opinión, as alianzas provocaban confusión no pobo, que podía pensar que todos eran o mesmo (234).
     Tamén Xermán Pichel Bouzas sostén unha postura similar, rebatindo a tese de Antón Villar Ponte de que o P.G. se debera integrar nun Frente Unico Galego Autonomista, entendendo que era preferible afortalar as ringleiras do galeguismo. Establecía ademais unha prospectiva do horizonte futuro, segundo o cal terían de enfrentarse dous grandes bloques: o galeguista, composto pola burguesía e o campesinado, contra do proletario que ía cara o socialismo (235).
     Non cabe dúbida de que a razón invocada para este comportamento sectario era a autenticidade nacionalista, entendida de xeito radical, pois non todos os galeguistas tiñan o mesmo degrao de convicción nacionalista. E neste senso, como debemos entender unha matización feita por Del Riego, segundo a cal «Gómez Román era mais galeguista que propiamente nacionalista» (236).
     De tódolos xeitos temos a sospeita de que, dando por certa e auténtica a sua postura de nacionalismo radical, debeu pesar tamén moito no seu ánimo o feito de que a alianza concreta que se plantexaba o P.G. era coa esquerda «nemiga da relixión», segundo a expresión de Alvarez Limeses. Quere isto decir que o seu purismo nacionalista, erixido en xustificación da sua postura sectaria, puido moi ben exacerbarse ante o desagrado que lles producía axuntarse coa esquerda anticlerical, e que, no hipotético caso de que se situasen ante a perspectiva doutro xénero de alianzas, con partidos de dereitas por exemplo, non tivesen ese prurito de pureza.

f)   Sector culturalista e apartidario: Para rematar esta análise da ala dereita do P.G., mencionaremos un rasgo específico dalgúns dos elementos que a compoñen: o desdén pola actuación propiamente política vehiculizada por un partido, en aras dunha concepción do galeguismo como un movemento amplio, que efectúe un labor estrictamente cultural, de concienciación, considerado mais eficaz sen reparar na sua meirande lentitude. Xa temos dito noutra parte que esta concepción non é estrictamente culturalista, senón tamén política en derradeira instancia.
     Este núcleo de galeguistas entendía que un partido era algo demasiado enchousador e restrictivo, polo que era preferible un frente amplio e difuso, algo así como facer do galeguismo unha corrente de opinión.
     Non eran, como xa deixamos dito, tampouco partidarios da actuación propiamente política na que o nacionalismo se contaminaba e ademais se adulteraba o ter que facer alianza con forzas non nacionalistas. Polo tanto, priorizaban o traballo de sensibilización cultural sobor do propiamente político, na idea de que conquerirían así que tódolos galegos fosen conscientes do seu ser diferencial do que inferirían a necesidade colectiva, apremiante e incontible, de acadar a liberación de Galicia en tódolos ordes.
     Os galeguistas que se erixen en portavoces e valedores desta tese son, fundamentalmente, tres intelectuais: Alvaro Cunqueiro, Ramón Cabanillas e Ramón Villar Ponte. A sua concepción chegou a ter bastante arraigo na base do P.G. Concretamente nos vísporas das segundas eleccións lexislativas atopou un caldo de cultivo idóneo nos malos agoiros e nun certo pesimismo imperante nun amplio sector do P.G., inspirados fundamentalmente polas marrullerias electorais dos radicais; tal situación fixo que moitos se inclinasen pola abstención. Para contrarrestar este espírito, A.N.T. esforzase en insuflar ánimos, facendo gala dun triunfalismo sospeitoso (237).
     Tamén Del Riego neste momento, pois trocará despois de maneira de pensar, postula o abandono da política dos partidos o uso, preocupada polas pequenas conquistas graduais, para adicarse a incrementar a conciencia nacional con vistas a impoñer logo as exixencias galeguistas dun xeito revolucionario (238).
     Tras do revés electoral, que priva ó P.G. de representación parlamentaria, aproveita Alvaro Cunqueiro para propugnar que o galeguismo non debía seguir sendo un partido con programa definido, sendo pola contra chegada a hora de que se transformara nun movemento amplio, ou frente nacional (239); esta mesma necesidade de prescindir da disciplina partidaria era sentida por Cuevillas (240), entre outros moitos (241).
     Digamos, xa que logo, que a corrente apartidaria non ten uns perfís moi definidos, experimentando fluxos e refluxos, segundo as bonandanzas ou malandanzas do P.G. no seu periplo polo encrenchado piélago da política.
     O relativo espallamento entre os galeguistas da teoría que rezaba que actuar na política implicaba unha perda de pureza nacionalista e, por conseguinte, unha sorte de renuncia (que «mutatis mutandis», viña sendo algo semellante ó antipoliticismo da C.N.T.), que levaba ademais a plegarse ás servidumes do posibilismo, obriga a que A.N.T. saia reiteradamente ó paso desta idea.
     Novamente, en 1935 é Ramón Villar Ponte quen, descontento do rumo que seguía a política do P.G., insiste en que o principal era a lenta laboura de concienciación galeguista (242), ó que replica Víctor Casas, actuando como o portavoz da liña maioritaria e oficial, argüindo que non era irrelevante nin moito menos —como sostiña Ramón V. Ponte— que o P.G. dispuxera de concellais e deputados. (243)



     3.5.5-2. Corrente Progresista ou de Esquerda

     O primeiro elemento de xuicio para establecer con algunha precisión esta corrente, nolo suministran as siglas e o manifesto programático dun grupo que se integrou no P.G.: «Esquerda Galeguista» (244). Perteñeceron a este agrupamento: Anxel Casal, Xosé Eiroa, Antonio Fraguas, X. López Durá, Luis Tobío, Luis Seoane, Carballo Calero, Xosé Caamaño e Alvaro das Casas (245).
     Temos outra pista na lista de colaboradores dun semanario intitulado «Ser», que especifica na cabeceira ben claramente a sua orientación: «Semanario Gallego de Izquierdas». Son estes: Ramón Suarez Picallo, Xerardo Alvarez Gallego, Blanco Torres, Plácido R. Castro, Joan Carballeira, Camilo Díaz, Alvaro das Casas —novamente o temos eiquí—, Anxel Fole, Fernández del Riego, Emilio Pita, Rodolfo Prada, Eliseo Pulpeiro, Paz Andrade, Luis Seoane e Antón Villar Ponte (246). Eran suscriptores deste semanario, e probablemente encadrables na corrente de esquerdas: Xosé Núñez Búa, Plácido R. Castro e Ramón Obella (247).
     Catro galeguistas xa mencionados (Seoane, Picallo, Fole e Casal) xunto co pintor Colmeiro, forman parte do plantel denominado «grupo Claridad», chamado así polo nome dun semanario de significación esquerdista por eles auspiciado en Compostela en 1934 (248).
     Tamén de esquerdas era Nicolás García Pereira, morto prematuramente en 1934. Poeta, autor dramático e creador dunha noveliña curta («A Custureira», incluída na colección Céltiga); era amigo de Xaime Quintanilla, Fernández Barreiro e Morgado, con quen formou parte da I. da F. de Ferrol, sendo, despois, o primeiro presidente que tivo o Grupo Galeguista de Ferrol (249).
     Vexámo-las características da corrente de esquerdas:

A.  Neutralidade relixiosa e laicismo:
     A postura relixiosa destes galeguistas de esquerda distaba de ser, como xa temos indicado, anticlerical. Defendían a libertade de conciencia e a neutralidade do galeguismo en materia de relixión. Para eles, as crencias relixiosas pertenecían á esfera privada do individuo, non debendo proxectarse no orde político para seren axitadas, nun senso ou noutro, por elementos que, daquela non reprimían a tentación de utiliza-la-cuestión relixiosa con fins partidistas. No orde persoal eran en xeral agnósticos e laicistas (250), ainda que poidese haber algún ateo e tamén algúns católicos e mesmo practicantes (251).
     Segundo Ramón Piñeiro, eran con seguridade agnósticos: Gómez Román, Víctor Casas, Antón Villar Ponte (252), Ramón Suarez Picallo e Plácido R. Castro. No caso de Picallo temos comprobado documentalmente nun artigo que distaba de ser ateo (253)
     Probabeis ateos, dado que como marxistas partían dunha visión materialista da existencia, eran Luis Seoane, Luis Tobío, Emilio Pita e Agustín Baladrón.

B.  Colaboracionismo coas forzas esquerdistas de ambito estatal:
     Nota común a estes elementos de esquerda é a sua inclinación á alianza do P.G. coas forzas de esquerda. Así, na IV Asamblea do P.G., Carballo Calero abogou por este tipo de compromiso (254). Con anterioridade, na IIIª. Asamblea (255), maniféstanse neste mesmo senso, Xerardo Alvarez Gallego, Víctor Casas e, sobor de todo, Ramón Suarez Picallo, que foi quen defendeu con mais ardentía esta tese.
     A corrente maioritaria do P.G. pacta coas forzas republicanas de esquerda por entender que eran as únicas das que se podía esperar que apoiasen a autonomía. Mais ainda, non se podería conquerir a aprobación do Estatuto sen o concurso dun amplio espectro de forzas que se erixisen en valedoras do estatuto.

C. Actitude de ponderación verbo do marxismo:
     Outro rasgo característico era a sua actitude comprensiva verbo de certas cuestións da ideoloxía marxista, e da sua concreción práctica no comunismo soviético. En efecto, a corrente maioritaria do P.G., da que este sector de esquerdas era un compoñente sustantivo, non só non participa dos ataques da dereita no poder en 1935 ós socialistas (dos que dicían que eran adeptos a unha doctrina qe viña de oriente, e que, ademais, eran nemigos da cultura occidental) senón que ironiza sobor deles (256). Eiquí temos a evidencia deste espírito de tolerancia:


«E que, dentro d-unha Galicia xa dona dos seus destiños e ceibe pra se gobernar de seu, como conversa a todal-as caraiterísticas, se teime despois de estabrecer normas socialistas, parecenos moi lexítimo [...] inda que esta afirmación nosa lle poida producir estrañeza a certas xentes. (257)

     O mesmo Bóveda, que tanto marcou a política do P.G., facía ostentación desta comprensión:


«E os nazonalistas non compartimos o materialismo que os socialistas profesan nin algúns extremos d'isa doutriña (sobor da cal él fixo estudos e tomou notas) que estamos seguros de que son inapricabres á nosa Terra; pero no orde económico e social i' en canto atingue a desexar pra o noso pequeno propietario rural, os nosos mariñeiros e o noso proletariado o trato de xustiza a que ten dereito non cedemos o posto ao mais fervoroso socialista.» (258)

     Valoraba Bóveda o réxime soviético, dicindo que os comunistas querían un estado forte e dictatorial «para estabreceren un réxime novo, mais xusto, tanto no económico como no político e social» (259). Engadamos ó anterior, outro texto para perfilar mellor o pensamento progresista avanzado de Alexandre Bóveda:


«[...] contra o que pensan moitos ao nazonalismo galego, convenlle o internacionalismo económico, que rematará co aitual réxime de, competencia entre os estados imperialistas aituaes, que, a conta das nazonalidaes sometidas, con economías retrasadas, en estado natural, viven en un nivel medio superior ao noso. N-un réxime de inter nazonalismo económico en que nós sexamos unha célula ceibe pero coordinada co conxunto, viviríamos moito mellor. Craro que os privilexiados teñen que entrar polo camiño da cooperación e do colectivismo; pero a xuventude —no orde económico— debe abrir o esprito a istas correntes de xusticia social.» (260)

     En xeral, a corrente de esquerdas rexeita o marxismo non por ser materialista e anticristián, como fai o sector conservador, senón por ser unha doctrina exterior que non resposta ás necesidades e características de Galicia (261), polo que o consideran inaplicable. Núñez Búa, por exemplo, dicía do marxismo que: «non se axeita a o campo galego, dividido en pequenas parcelas e sen desenvolvemento industrial» (262). Xerardo Alvarez Gallego, destacado periodista de cuño esquerdista e home versado nos problemas do cooperativismo, móstrase expresamente contrario a un sistema comunista ou colectivista agrario (263). Polo demais, o seu progresismo non admite cuestionamento posible; así, nun dos seus artigos critica ó Goberno por querer utilizar a Illa de Ons para establecer nela un presidio, e propón que en troques delo se instalaran uns centos de traballadores, que en réxime colectivista (264) poidesen amosar a sua capacidade empresarial. Tamén na Asamblea fundacional do P.G. defendeu, en pugna contra a corrente de dereitas, o imposto fiscal progresivo sobre a renda (265). Sabemos ademais que este seu talante esquerdista lle ocasionou problemas profesionais e críticas na prensa (266).
     Algúns destes galeguistas de esquerda ofrecen un perfil ideolóxico contradictorio, denotando unha non moi acabada sedimentación doctrinal. Fixarémonos en dous casos representativos: Alfonso Rodríguez Castelao e Víctor Casas.
     Castelao no seo do P.G. pasa por ser home de esquerdas. Así o recoñece un afiliado do P.G. afecto ó socialismo, Agustín Baladrón (267). No exterior non hai tanta unanimidade na estimación da sua posición político-ideolóxica. Concretamente en «Renovación» , órgano das «Juventudes Socialistas», o tildan nada menos que de reaccionario, por tres motivos: a sua indefinición ante a República, a sua solapada crítica á mesma na obra «Cousas da Vida», e, ó cabo, a sua colaboración no (usan incluso a expresión
«dependencia do») xornal «El Faro de Vigo», ó que califican de «católico-monárquico» (268).
     A sua visión do socialismo era semellante á da maior parte dos membros desta corrente de esquerdas; así, residindo fora de Galicia dicía que:


«Se eu fose natural d-este país e sintise anceios de axudar a reivindicalo, non me quedaría mais que un recurso: ser socialista.» (269)
Agora ben, prosigue argumentando que, dado que Galicia é un país de minifundios cultivados por pequenos propietarios: «Sendo galego non debo ser mais que galeguista» (270).

     Esta concepción que poderíamos denominar nalgún sentido de populista, complétase con este outro texto, revelador das suas limitacións analíticas á hora de establecer un certo nivel de causalidades: a «terra (refírese a Extremadura; X.C.P.) está en poder dos ricos, porque os probes non teñen azos pra rexer propiedades» (271).
     Este breve párrafo ilustra ben sobor de cal era o seu modelo de sociedade: «A miña Terra debía ser un paradiso nesta Europa acosada. Alí podía crearse unha verdadeira democracia republicana e cristián» (272).
     Mais sorprendente e paradóxico era Víctor Casas, funcionario do P.G. e habitual comentarista político de A.N.T. Como todos, consideraba que o marxismo non se axeitaba á morfoloxía social de Galicia (273). Por un lado semella moi de esquerdas; xa nas Irmandades pedía que en canto se acadara a autonomía se axuntaran os galeguistas para redactar un programa «radical en todol-os ordens da vida galega» (274), porque «[...] o nacionalismo debe siñificar a extrema esquerda [...]» (275), e, polo demais, temendo que isto non fora posible, engade: «Si non estivéramos d'acordo compre a división en dous bandos. Un d'eles desquerda avanzada» (276). En consonancia con isto, celebra anos despois o éxito do Frente Popular en Francia e apunta que en España podería suceder outro tanto (277), o cal non nos debe extrañar tendo en conta que Víctor Casas xa se pronunciara pola alianza do P.G. coa esquerda na IIIª. Asamblea do P.G. Pero, por outro lado, resulta que nos vísporas das eleccións municipais do 12 de abril, declarábase partidario dunha coalición de agrarios-republicanos e nacionalistas, para instaurar sobre esta base a República, excluindo expresamente ós socialistas (278). Ademais disto, no vran de 1935 vía con certo desagrado o conxunto de mitins de alianza-obreira que, dende facía unha tempada, viñanse celebrando por España adiante, coa participación de diversas forzas do obreirismo español. Parecíalle perigoso que chegaran a un total entendimento e unión, e culpaba delo ó goberno dereitista por desencadear co seu cerrilismo, ese proceso unitario (279). E, para mais, a altura de 1934 segue crendo no catalanismo e no republicanismo de Cambó, ó que considera rehabilitado (a pesares —nos dí— de ter estado trabucado nos cinco últimos anos), bastando segúndo el, dous discursos que pronunciara en Cataluña para recuperar o seu deteriorado prestixio político (280). Todo o devandito deixa bastante malparada a sua coherencia como galeguista que se reclama de esquerdas.

D.  Sector de Esquerda Radical:
     Dentro deste marco común da corrente galeguista de esquerdas, hai un grupo ó que situaremos baixo a denominación xenérica de esquerda radical (281).
     Temos, en primeiro lugar, a Antón Villar Ponte, experimentado tribuno público do republicanismo e iniciador do movimento das Irmandades da Fala, que gozaba ademais de moi boa prensa nos medios obreiros. Pois ben, eiquí temos un testimuño do seu radicalismo: «Son, pois, republicano nacionalista que ansía par'a sua terra tantos progresos democráticos e societarios (como) hai nos paises civilizados do mundo» (282). Declara a renglón seguido que dende adolescente foi republicano e estivo resolto a axudar á causa do proletariado, e:


«Pol-o demais, coido que a base da entidade natural galega, a parroquia, poderían establecérense soviets na miña terra, perfeitamente armonizados c'o factor geográfico, chegándose a unha organización proletaria radicalísima sin que padecera nada a economía rexional. D'esto teño falado algunha vez en público e voltarei a falar calquer día.» (283)

     E isto decíao, como podemos ver na nota correspondente, nada menos que no órgano oficial da C.N.T., saindo ó paso (é esta unha das facetas mais interesantes de A.V.P., a de polemista nas colunas dos periódicos) dunhas opinións dos cenetistas globalmente descalificadoras para os galeguistas. E, por certo, que a redacción de «Solidaridad Obrera», en nota ó pé do artigo, ten expresións de louvanza e recoñecemento para con el, chegando mesmo a dicir que o consideraban preto deles (284). Polo demais, Antón Villar Ponte propugnaba a socialización das farmacias (285). A este mesmo grupo de radicais pertenecen Plácido R. Castro (286), Roxelio Pérez González (287) e o editor Anxel Casal, a quen vemos tomando parte en mitins do primeiro de maio (288). Temos igoalmente a Antón Alonso Ríos (289), que viñera a Galicia ostentando a representación de varias entidades da colonia galega de Bos Aires, coa misión de colabourar na conquista da autonomía de Galicia. Xa nos temos referido a sua actitude radical, tanto no mitin celebrado na Alameda compostelana para protestar contra a paralización das obras do ferrocarril —no que exhortara á violencia revolucionaria—, como na Asamblea de constitución do P.G., na que intervira para abogar pola redención foral sen que houbera que indemnizar ó dominio útil. Tamén o vello Lugrís Freire está en adecuación cos anteriores; así nolo da a entender Antón Villar Ponte (290) e se pode constatar ademais nos seus escritos, e, por se non abondara, atopámolo dando unha conferencia nunha das institucións culturais coas que contaba o movimento obreiro na provincia coruñesa (291), concretamente no Centro de Estudios Sociales «Germinal», vencellado á C.N.T. coruñesa (292). Ramón Suarez Picallo tampouco desentona neste conxunto de esquerdistas radicais. Picallo xa na emigración bonaerense tivera unha actuación, sobor de todo sindical, de signo nidiamente esquerdista. Chegado a Galicia en representación das sociedades galegas do país rioplatense, foi elexido diputado pola Orga integrándose axiña no P.G. No parlamento ten feito afirmacións como a de que: «tanto como Ias formas políticas, influyen Ias formas económicas de producción» (293); declaraba tamén que a República interesáballe por:


«abrir Ias puertas a todas Ias posibilidades para que Ia clase trabajadora tuviese justicia plena y para que Ia libertad civil y política fuesen un hecho para todos los españoles.» (294)

     Noutro discurso nas Cortes ten a ben citar a Marx, e aludir á revolución en Galicia (295). Noustante o cal, Picallo distaba de ser un revolucionario; a título de exemplo, vía con preocupación a radicalización do campesinado galego e a sua incipiente adhesión á C.N.T. Repudiaba ademais a utilización da violencia como método de acción política:


«y diciendo a nuestros propietarios más pobres: Vuestros intereses no son, ni pueden ser, Ios mismos que Ios intereses del proletariado de otras partes, que se embarca en empresas que repugnan al espíritu y a Ia sensibilidad de mi país gallego.» (296)

     Tampouco o seu xeito de ver o antagonismo social resposta a un criterio marxista:

«Y en Galicia, Sres. Diputados, si hay una lucha perfectamente explicada, perfectamente delimitada, [...] no es una lucha de clases entre explotado y explotador; es una lucha de todos Ios traballadores de Galicia, o de su mayoría, contra el Estado.» (297)

     Doctrinalmente sentíase perto de socialismo; de feito, ténse definido nalgunha ocasión como socialista, pero de «un socialismo de aplicaciones y posibilidades gallegas» (298). O cal non era nin moito menos óbice para que os sindicalistas da C.N.T. o consideraran como un traidor, entendendo que renegara dos seus antecedentes de sindicalista. Polo demais, como principio xeral, parecíalle válido o colectivismo agrario (299). Foi Picallo quen presentou unha proposta de resolución da IIIª. Asamblea do P.G., a prol-da alianza coa esquerda, que sairía sustantivamente aprobada, non sen acalorado debate no que as intervencións de Picallo foron decisivas. Retrucando a Otero Pedrayo, dixo algo que ilustra ben a sua actitude de esquerdista radical, aberto a todo tipo de alianzas pola esquerda, que á postre non vía o marxismo como algo que se poidese aplicar ás peculiaridades da Galicia dos anos trinta:

«Por lo que a Galicia respecta, su economía y su fisionomía geográfica, Ia hacen inepta para un sistema marxista concebido para sociedades superindustrializadas; pero ello no quiere decir que el galleguismo se declare antimarxista como no debe declararse anticristiano [...]. Nuestra alianza, sobre Ia base de puntos de coincidencia política o civil, no puede tener ningún tope. Se extenderá a cuantos coincidan con esos puntos y también con nuestro criterio cerrado de valorar la decencia civil y política hoy escarnecidas.» (300)

     O radicalismo filo-socialista de Suarez Picallo, podemolo considerar como ponte entre a corrente xeral de esquerdas e un reducido sector de marxistas puros, que conviven no P.G.

E. Sector Marxista:
     Bóveda recoñece que no P.G. militaban «uns poucos marxistas convencidos» (301). Integran esta ala marxista: Agustín Baladrón, Galán Calvete e Victoriano Buxán Rivas (302), Luis Seoane, José Galera, Emilio Mosteiro, Lois Tobío Fernández, Emilio Pita e o pintor Arturo Souto.
     Sabemos tamén que había algúns outros marxistas con pouca significación, pero en xeral este grupo era realmente moi cativo (303).
     Luis Seoane, sendo estudante nos primeiros anos da República, confesábase marxista e, como queira que lle fose solicitada a sua opinión sobor de como entendía él a galeguización da Universidade, respostou:

«E impreñarse do nazonal —o galego— pra chegar ao internazonal. En Rusia foi posibre a xuntanza de pobos disconformes respeitando compretamente as suas nazonalidás, concedéndolles a máisima libertade, e dando as maores posibilidás ao desenrolo das súas culturas.» (304)

          Polo demais, Seoane sendo como era do P.G., participaba nos mitins da U.S.G. (305)
     Marxista de sólida formación era Lois Tobío (306). Levado por un prurito teorizante manifestaba:

«[...] son infundadas as críticas que se teñen feito â obra de Marx. O marxismo é un dos sistemas mais pretos da realidade; con arreglo â lóxica das escolas atoparánse n-él moitas contradicións. Quen non esteña ben penetrado da lóxica real do marxismo non poderá enxergal-o, nin poderá enxergar toda a forza de verdade que n-il latexa.» (307)

     Na Asamblea de creación do P.G. formou parte, Luis Tobío, dos que defenderon a tese da redención foral cun plantexamento bastante progresista e radical (308). Polo demais, ténse pronunciado por unha política mais revolucionaria que reformista con vistas a conseguir unha estructuración política acaída ás peculiares necesidades de Galicia:

«Pois ben, con sinceridade, eu confio somente na aición direita. A ciruxía é sempre o medio mais craro, mais seguro, mais comprido [...]. E mais caro ir botando mendo tras mendo a unha casa vella pra faceta confortabre que derrubala i-erguer unha nova, dend'o teito ôs cimentos. E ademais a diferencia entre o atinguido nos dous casos. Hai que botar abaixo casque todo o eisistente e construir de novo. Violentamente.» (309)

     A Emilio Pita podémolo considerar como un marxista pouco ortodoxo, tendo as suas teorías un sesgo mais ben populista. A súa filosofía de base, delo non hai dúbida, era materialista:

«No ano 1842 escribía Feuerbach que o pensamento está condicionado pol-o ser, e non o ser pol-o pensamento, conceición básica da interpretación materialista da historia, que atopa percisión matemática, no problema secular do home galego.» (310)

     Falaba de combatir o conservadurismo e de «vir cun novo senso revolucionario» (311); pero, en troques non concede un papel específico, e dirixente, ó proletariado no cadro social que diserta:

«Temos que [...] erguer aos que pagan as contribucións mais outas ao Estado; aos que sosteñen as rendas meirandes; aos donos paradóxicos d'unha terra que non é súa; a os produtores de artigos que o poder afoga; a os que bulen a súa fame por ruas e vilas; a os que esmorecen pol-a pouta abafante de todol-os gobernos. Erguel-os nunha soia areia [...].» (312)

     Semella que a realidade da escasa importancia numérica dos asalariado industriais (que é un dos factores que inducen á maioría dos galeguistas de esquerda a considerar inaplicable o marxismo) non impide que Tobío e os demais continuen a ser marxistas, esguellando facer desta cuestión un problema.
     Agustín Baladrón, proviria do Partido Socialista:

«Na miña vida política, eu loitei nas filas dos dous partidos, que no fondo do seu obxetivo son algo concordantes. No panorama estatal da Hespaña son socialista, pero dentro de iste marco, na nosa rexión, fun sempre e serei Galeguista.» (313)

     Relátanos el mesmo (314) que da lectura de «El Estado y Ia revolución» de Lenin, tirou a consecuencia de que a roita a seguir debía ser marxista revolucionaria, non sendo posible a táctica reformista. Xa que logo, abogaba nos seus escritos por un galeguismo revolucionario que —segundo afirma— era duramente criticado «por uns irmáns dentro do Partido» (315). En consonancia con isto, era Baladrón dos mais afervoados partidarios da alianza do P. G. cos socialistas:

«Socialistas, Galeguistas, xente que traballa no campo, na fábrica, e no mar, que loitan dentro dun ideal de esquerda polas suas reivindicacións, unámonos pra defender o noso pobo» (316)

     Convén aludir tamén a que no municipio de Silleda, concretamente na parroquia de Abades, existía un grupo galeguista de tendencia socialista, que tiña como cabezas visibeis ó ex-emigrante Manuel Ouzande e mais ó concellal Ramón Amigo Quintela (317).
     Para rematar, aludamos ó caso de Victoriano Buxán Rivas, que é proverbial no que respecta á moi somera idea e dubidosa asimilación do corpus teórico marxista (318). Escomencemos sinalando que o proletariado, na análise que fai a escala mundial, que non de Galicia (se o cinguira a Galicia cecais dixera outra cousa), non é alleo a sua perspectiva; deste xeito fundamenta as suas esperanzas pacifistas sobor de tres pilares: na angueira antibelicista dos intelectuais, «especialmente os franceses que levan prioridad na protesta» (319),
nos pequenos pobos ceibes do mundo, e moi especialmente: «na fermosa —racialmente celta e pacifica— Irlanda» (320), e no valado infranqueable dos proletarios mundiais que tamén erguían a sua voz de protesta. Escrebe tamén unha serie de artigos por entregas co título xenérico de «Nacionalismo e Socialismo», nos que fica ben plasmada a sua confusa idea do marxismo; podémolo considerar herdeiro da tradición socialista de raiz neokantiana e humanista, que tiña por abandeirado en Galicia a Vicente Viqueira, a quen Buxán Rivas cita expresamente. Nun artigo desta serie se pronuncia por un: «Marxismo no orde económico-social e político, sí. Pero marxismo que teña todo en conta» (321); e se mostra partidario do «Cooperativismo que conduzca ao colectivismo» (322). O cabo propugna un marxismo dotado da plasticidade que o faga adaptable á idiosincrasia de Galicia:

«Nós coidamos, despois de estabrecer comparanzas entre a realidade galega e as doutrinas teóricas de Marx, que Galicia non debe facerse marxista. Pol-a contra. E o marxismo o que ten de galeguizarse axeitándose as características e probremas peculiares da vida galega.» (323)




     3.5.5-3. Corrente Arredista

     Era esta unha corrente certamente moi exígua no P.G. Podemos considerar como declaradamente independentista a Bieito Carballo e como probabeis: Ramiro Isla Couto, membro da directiva do Grupo vigués en 1932 (325), que formara parte da «Sociedade Nazonalista Pondal» na sua estadía en Bos Aires, e Xohan Carballeira, que adica verbas encomiásticas ós arredistas de Bos Aires (326).
     Antes de nada convén clarificar un feito. Moitos e moi siñificados membros de corrente oficial e maioritaria do P.G., invocaban en determinados momentos o separatismo, pero isto non obedece tanto a unha convicción profunda, canto ó carraxe puntual e momentáneo ante certas medidas do goberno consideradas como moi nocivas para Galicia. Estas apelacións ó independentismo tiñan ademais como funcionalidade, presionar sobor do Goberno coa amenaza da radicalización. Xa dixemos noutra parte que o P.G. consideraba ó federalismo como un procedemento máis acaído para resolver o problema nacional galego. Pero tamén vimos como o nuclear no P.G. era o nacionalismo, sendo todo o demais (autonomismo, federalismo, republicanismo, etc.) adxetival. E esta unha idea que consideramos básica para entender a relativa versatilidade deste partido, que lle permite declararse programáticamente federalista e facer logo puntuais acenos arredistas e mesmo tolerar sen recriminación o independentismo dun considerable sector das Mocedades Galeguistas. Esta plasticidade e posibilismo do P.G. está patente nun artigo en que Bóveda polemiza cos arredistas de «A Fouce» —que veremos polo miúdo noutro apartado— e tamén nunha crítica dirixida por un membro da F.M.G. ó P.G., por mor de que moitos dos seus afiliados declaraban que:

«nós non somos separatistas —como pra ceibarse dise alcume que lles botan por riba—, nós imos tamén contra o separatismo; aunque engadeu algún, nós chegaríamos a xustifical-o e axudal-o si o Estado español continuase cego como ata agora pra os nosos problemas esenciás.» (327)

     Quere isto dicir que, por mais que a cosmovisión galeguista estivera en consonancia co federalismo, a corrente arredista podería engrosar moito as suas ringleiras co arredismo que dormía en estado de latencia en moitos afiliados ó P.G., se as circunstancias o favorecesen. E sintomático que, interpelado Picallo sobre cal sería a actitude dos galeguistas de non triunfar o plebiscito, respostara:

«Emprenderíamos esa campaña [...], para proclamar sin vacilaciones que la salvación de Galicia estaría en seguir el ejemplo de Irlanda.» (328)

     Por outra banda, compre salientar que Alvaro das Casas non se manifestou como arredista perante o tempo que permaneceu no P.G. Agora ben, este persoeiro dura ben pouco no P.G., pois tan só dous meses despois da sua fundación decide abandonálo, criticándolle a sua deficiente organización e manifestando o propio tempo o seu aborrecemento da política. Semella que nesta decisión pesou moito a dificil harmonización no Consello Executivo do seu talante personalista co espírito colexiado co que funcionaba este organismo directivo (329). Logo formará o grupo arredista «Vangarda Nazonalista Galega», que terá como portavoz á revista «Mais».
     Creemos que, con todas as contradiccións que se deron na sua vida e na sua obra, a sua significación no período republicano é esquerdista, velaí que o situáramos neste apartado. De feito, en 1931 manifestaba o seu desexo de que os traballadores sentisen o nacionalismo (330). Foi, ademais, membro fundador de «Esquerda Galeguista» , e, por ende, dende a revista «Alento» (331) unha das críticas que lle facía ó P.G. era a de elitista e culturalista que, segundo el, deficultaba o ingreso no P.G. das masas traballadoras.
     Sospeitamos que entre os colaboradores da revista «Ser» —da que tamén era colaborador Das Casas— debía haber partidarios da liña arredista que simbolizaba Das Casas, posto que nun número desta publicación (332) manifestan gran respeto e simpatía polos independentistas que editaban «A Fouce» en Bos Aires, quen, por certo, consideraban a Das Casas como ideólogo.



     3.5.6. Radicalismo Democrático e Republicanismo

     Nin que decir ten que o P.G. era un partido democrático; máis ainda, era un partido moi democrático. Diferentes elementos de xuicio nos levan a esta conclusión.
     En efecto, dentro das coordenadas da democracia representativa nas que se situa o P.G., aboga por todos os correctivos tendentes a impediren a sua distorsión, aminorando as suas chatas con parches propios da democracia directa: referendum, recall (revocación) e concello aberto (nas parroquias).
     Para o partido obxeto de estudio a democracia era unha especie de panacea:

«As diferencias de clase social, de relixión, de sexo, ficarán eistintas dentro do ambente igualitario dos dereitos políticos.» (333)

     Levados por esta utopía de democratismo radical solicitaban a igoaldade de dereitos políticos para a muller, así como a plenitude dos mesmos para os funcionarios e a representación directa dos emigrantes no goberno galego. Reclaman tamén o control xurisdicional dos concellos e do mesmo goberno autónomo, sen esquencerse de elixir responsabilidade económica a Administración polos danos ocasionados a particulares.
     Ainda que non aparecía no seu programa, os galeguistas se pronuncian en numerosas ocasións pola abolición da pena de morte; así, por exemplo, decía Villar Ponte:

«[...] vos aconsello que nin transitoriamente siquera aceitedes os republicanos galegos que a República hespanola volte o bárbaro feito de restablecer a forca.»

     Xustificaba a sua toma de postura na consideración de que a aplicación da última pena era «talionismo estatal» e ademais «Tudo que fose exemplar a tarefa do verdugo resultaría anticristián e contra natura» (334)
     Engadamos que foi Alonso Rios quen inspirou unha resolución do Congreso, celebrado en Porriño, pola Federación Provincial Agraria, pedindo que non se executara ningunha pena de morte (335).
     Todo este radical-democratismo ven dado polo seu afán de «dignificar a vida política do país», que será unha das consignas mais repetidas dende 1934. Para elo necesitaba combatir o caciquismo que gangrenaba a urdime social de Galicia (a esta cuestión adicaremos o seguinte apartado), e dun xeito moi importante, lograr que as eleccións rexistrasen o verdadeiro sentir de Galicia. Este desexo de pureza electoral maniféstase en circulares internas e instruccións ós militantes para que se abstiveran de argalladas e observasen estrictamente unha ética democrática, preocupandose ademais de vixiar o comportamento dos restantes partidos a fin de evitar irregularidades.
     Castelao, á sazón Segredario Político, dicía ós adherentes do P.G.

«Non debemos, como os mais, incluir afiliados e simpatizantes i-escluir aos nemigos declarados da nosa ideoloxía. Un galeguista debe procurar que o censo eleitoral sexa un documento perfecto, onde figuren os que teñan dereito a votar.» (336)

 

     E non é esta unha nota aillada. O ano seguinte volve a teimar nelo:

«O P.G., que ten por norma de conducta vixiar a pureza do sufraxio [...debe procurar] que o Censo eleitoral resulte un documento eficaz para o exercicio da cibdadanía.» (337)

     Por certo que esta circular de Castelao, na que se daban instruccións aos militantes sobor de como evitar a adulteración do Censo, mereceu o honor, pola sua calidade, de ser integramente reproducida por «Izquierda Republicana en tódalas suas organizacións de España» (338).
     Na campaña electoral de novembro de 1933 o P.G. pedíu dende a prensa que se lle comunicase calquera anomalía que se rexistrara, por ter previsto emprender accións de cara a impedir a desvirtuación do sufraxio, e acada-lo saneamento político de Galicia (339).
     Por suposto o P.G. esixía o sufraxio universal directo e segredo. Tamén a nivel programático solicitaba a incapacidade de aqueles que non traballasen pra detentar cárgos políticos electivos.
     Pronunciábase polo sistema de representación proporcional sin ningún tipo de correctores tipo Lei d'Hont, que reflexara exactamente a opinión do corpo electoral, en base a grandes circunscripcións —non a nivel provincial, senón unha única para toda Galicia— para neutralizar así en parte a influencia local do caciquismo.
     Núñez Búa relátanos unha anécdota, que dá conta deste prurito: O víspora do día das eleccións ás Constituintes, presentouse na casa de Castelao un médico, antigo compañeiro de facultade:

«—Veño a traerche 2.000 votos.
—Home, ¿en quê os trás? ¿Alugaches un tren?
—Non, traio as aitas xa feitas, firmadas e lacradas. Están n-estes sobres. Son "pucheirazos" con todal-as da lei.
—Boeno, home boeno. Tí sempre foches un argalleiro, pero eu non son candidato a picar no "timo das misas" e, ademais, non me gosta metel-as mans no esterco... Rompe os papés e vaite a estudar terapéutica, que boa falla che fará a tí, e moita mais ós teus doentes.» (340)

     De tódolos xeitos houbo, que seipamos, un feito claro no que o P.G. saltou por riba das suas propias conviccións, utilizou procedimentos de dubidosa licitude, e deu un soberano pucheirazo; foi elo no plebiscito de autonomía de xuño de 1936.
     Claro que tal actitude estivo en gran medida condicionada polas leoninas condicións estipuladas para que resultase aprobado o Estatuto (tiñan que votalo favorablemente máis das dúas terceiras partes do censo, o cal era manifestamente imposible, pois nunca tantos votaran en Galicia), sendo así que o único xeito de gañar o referendum era falseando os resultados; o P.G. víuse no dilema de ter que facer trampa para non voltar a perder o tren autonómico, cousa que de actuar rectamente sucedería de todas todas (341). Polo demais, os referendums estatutarios celebrados na República foron todos eles irregulares. No caso do Estatuto de Cataluña o feito de que sobre un censo electoral de 792.574 persoas, fixeran uso do voto 597.772, das cales votaron afirmativamente 593.335, xa nos infunde algunhas sospeitas que podemos confirmar coas declaracións privadas do propio Cambó, ás que aludiremos noutro apartado. Tamén no caso vasco sorprende a unanimidade: dun censo electoral de 489.887, votaron 426.309, dos que o fixeron afirmativamente 411.756. Ainda que neste caso non temos testimuños de que se tiveran cometido argalladas, existen certos indicios que suscitan a desconfianza: o primordial estriba en que non adoita suceder que nun referendum ou plebiscito se rexistre un nivel de votación superior ó dunha contenda electoral, e no referendum do País Vasco (a excepción de Alava) sucede exactamente o contrario —sendo neste senso completamente anómalo (342)— cando un partido de gran implantación como era o PSOE non pediu expresamente o voto afirmativo para o Estatuto, limitándose a deixar en libertade ós seus afiliados.
     Coidamos que o proceder do P. G. na conxuntura do referendum autonómico foi un feito absolutamente singularizado, explicable dado que soamente puido optar entre falsear o resultado ou perder, e que non embaza a sua traxectoria intachablemente democrática. Pódese constatar en todo momento o seu estricto afán de observancia das normas democráticas, como queda reflexado neste párrafo dun dos dirixentes do P. G.:

«[...] a Constitución está así e mentras non sexa modificada a ela hay que aterse, porque os que pensamos de outra maneira somos respeitosos coa lei de maiorias.» (343)

     O radical democratismo do P.G. percisaba dun marco político, como era o republicano, no que podería ter mais doada plasmación. Sin embargo, no primeiro bienio o P.G. valora o marco republicano cun raseiro non moi alto, apreciandoo tan só instrumentalmente, pero non intrínsecamente, na medida en que posibilitaba a consecución da autonomía. Así nolo confirmou Xaquín Lorenzo (344), quen manifestou que os galeguistas eran máis ben republicanos, non porque tiveran antipatía pola Monarquía, senón por ser esta dificilmente conciliable coa organización do Estado en función dos postulados nacionalistas (345). Que as razóns do desapego pola Monarquía, eran, no primeiro bienio, fundamentalmente estas, cremos que queda ben claro no comentario que fan a propósito da coroación do Rei de Bélxica, decindo que en tan solemne ocasión falara en flamenco e mais en francês:


«Na Hespaña isto non seria posíbel endexamaís. Os monárquicos que eiqui houbo de cote non tolerarían unha cousa semellante. Decire Monarquía na Hespaña é decire sentimento imperialista castelán, imposición brutal da cerrilidade mesetana e, pol-o mesmo, oposición a todo o que non sexa ou supoña acatamento cego de canto proceda de Castela.» (346)

     A maior abondamento, quedaba establecido que no plano político os Grupos debían defender a República «como garantía de atinguir a libertade de Galicia» (347).
     Esta concepción fundamentalmente instrumental, e adxetiva ós seus postulados, que da República tiña o P.G. na sua primeira etapa, cambia como tantas outras cousas neste partido obxecto de estudio, na sua segunda etapa que situamos a partires das eleccións de novembro de 1933. Deica este momento o P.G. infravalora o marco republicano, polas seguintes causas, que reiteran en numerosas ocasións:

—A constitución republicana recusara o federalismo, e os partidos republicanos non colabouraron co entusiasmo que o P.G. quixera, na tarefa de acadar o Estatuto. 
—Valoraban moi negativamente, para os intereses de Galicia, a política económica do Goberno. 
—Subsistira o vello caciquismo, metamorfoseado frecuentemente baixo unha apariencia de republicanismo, e xurdira ademais un novo caciquismo ó socaire do novo réxime (348).

     A lúz de todo isto preguntábase qué ganara Galicia coa instauración do sistema republicano. Antoxábaselles ós galeguistas que o saldo era bastante negativo.
     Por todo elo o P.G. que tiña unha actitude pragmática e en certo modo ecléctica, no senso de que asumía todas aquelas cuestións que favorecesen os seus plantexamentos nacionalistas, non gostaba de definirse como republicano, e isto era o que lle granxeaba a suspicacia dos socialistas e partidos republicanos en xeral, interesados na consolidación da República (349).
     Con todo e ser certo o devandito, convén precisar que o P.G. dista de sentirse completamente desafecto á república nesta primeira. etapa. Así, ainda que non se declara estatutariamente como republicano, na sua «Declaración de Principios» a reconece implicitamente ó solicitar a «Autodeterminación política de Galicia dentro da forma de goberno repubricano».
     Ademais, a filial do P.G. en Bos Aires se chama, sen que o partido poña reparo ningún: «Organización Repubricana Nazonalista Galega» (350). E engadamos que no manifesto difundido o 25 de xullo de 1932 proclamaba que:

«[...] o réximen repubricán, merecente da nosa defensa afervoada, queda ao marxen de toda inculpación.» (351)

     Co cal disociaban o que era a actuación dos republicanos, da República en sí mesma considerada.
     No segundo bienio o P.G. cambia de política e varía a sua actitude verbo do sistema republicano, que, para máis, coidaba que escomenzaba a estar amenazado polo sospeitoso accidentalismo da C.E.D.A., e polos ultradereitistas de corte totalitario.
     Por primeira vez en 1934, o Segredario de Propaganda, que era á sazón Alvarez Gallego, invita a tódolos Grupos galeguistas a conmemorar o 14 de abril (352). Bóveda dí tamén neste ano que o P.G. tiña un «[...] fondo agradecemento e unha gran lealtade pra coa República, que, ademais de ser postulado noso, ven a posibilitar os nosos anceios» (353).
     Pero xa non son soamente as declaracións, que de seu resultan dabondo clarificadoras, é a propia política do P.G. a que se impregna do espíritu republicano. Deste xeito é ben sintomático que a III Asamblea do P.G. aprobe entre as suas resolucións, como obxetivo político «a repubricanización indispensabel de Galicia» , ó que engade, en relación con elo «a precisa diñificación da sua vida política» (354).Temos eiquí explicitado dunha maneira concluinte e apodíctica o feito de que o P.G. xa non considera, nesta segunda etapa, a República como algo meramente instrumental, senón que a valora por sí mesma, habida conta a sua virtualidade profiláctica no que a hábitos democráticos se refire.
     Por outra banda, o pensamento liberal-democrático do P.G. o move a execrar o fascismo coa argumentación típica dos partidos democráticos que tiñan unha composición social parecida á do P.G.:

«O Fascismo; Eis o enemigo común. Ou el nos mata ou o matamos. Contra el todos. Porque é a barbarie, enemigo das esencias mais puras da civilización occidental.» (355)

     A democracia antoxábaselles incompatible co capitalismo e mailo imperialismo, inda que isto non pasaba de ser un puro verbalismo, sobor de todo no que ó capitalismo respecta. Deberemos pensar que as críticas o capitalismo venen motivadas polo centralismo a ultranza que adequireu no Estado Español:

«A democracia é incompatible cos Estados históricos —capitalistas e imperialistas— por eso os Estados históricos recurren â violencia fascista para sobrevivir. Contra os Estados históricos: Eis unha consigna democrática.» (356)

     Todo o que logo veremos sobor da proxección do P.G. cara o exterior é tamén aplicable o seu funcionamento interno. Os datos que temos nos inducen a pensar que o rigoroso democratismo na vida interna deste partido, onde non existe cooptación dos dirixentes, e onde nin sequera os parlamentarios gozan de demasiadas prerrogativas, debeu ser bastante insólito entre as forzas políticas republicanas. Na revista «Ser», por exemplo, recoñocíase abertamente que o funcionamento do P.G. era completamente democrático, habendo xuntanzas de discusión, e evitando tomar os dirixentes resolución ningunha sen consultar a base (357).
     O propio P.G. gavábase do xeito antipersonalista con que se conducía a dirección do P.G.:


«No noso Partido, donde afortunadamente hay tantas figuras esgrevias que podían se outros tantos caudillos, nin xiquera hay un presidente. Iste acto que podería ser desenvolto por calquera dos nosos ouradores destacados está encomendado a varios. Porque no P.G. o senso de democracia é unha realidade tanxible.» (358)




3.5.7. Anticaciquismo

     O tema do caciquistmo, pola importancia que reviste e pola sua complexa e proteica natureza, ben merece unhas consideracións preliminares (358 bis).
     A verba «cacique» é o parecer de orixe araucano. O termo adequire a sua significación denigratoria de persoas e institucións, na época da colonización española de América, cando pasou a ser o cacique «señor de vasallos en alguna provincia o pueblo de indios» (359). Na Restauración o caciquismo funciona como unha auténtica institución que apuntala o sistema dos partidos turnantes en ficticio remedo do parlamentarismo auténtico. Segundo a célebre análise de Joaquin Costa (360) tres eran os compoñentes deste sistema oligárquico: os prohomes ou notables de cada bando, residentes de ordinario no centro; os caciques de diversos degraos, espallados por todo o territorio; e o gobernador civil que actúa de cordón umbilical.
     Nesta fase, que a vehemencia verbal costista caracterizou coa expresión de «verdadera orgía de oligarquía y caciquistmo» , o tempo que o fenómeno caciquil cobra inaudita intensidade, a palabra invócase con tanta prodigalidade, como equivocidade. Pardo Bazán nos deixou na sua obra —en «Los Pazos de Ulloa», especialmente— un vivaz retrato deste fenómeno social. Como sinala Durán (361), á hora de estudiar o caciquismo como fenómeno político, non se pode limitar a análise á función de enlace clave entre o caciquismo como institución e a oligarquía dominante, que cumple o ministerio de Gobernación e os gobernadores civís. Tamén as Diputación provinciales servían a este cometido. Consideramos, asimesmo, certeiras as opinión desde mesmo autor, cando situa na rede caciquil a clave do funcionamento do sistema político. O eficacisimo servicio que prestan estes homes, se asenta no dominio real que exercen nos seus distritos ó traveso da sua propia posición como propietarios, que son ó tempo persoas influintes e ben relacionadas. Todo isto nos transporta a un territorio de análise mais vasto, na medida en que no caciquismo a vertente política percisa dunha apoiatura social a cal está indisociablemente ligada.
     En efecto, o cacique debe ser ante todo propietario, sendo isto inexcusable requisito. Adoita ser ademais un home cun certo nivel intelectual (médico, abogado, etc.) ou cando menos con algunha instrucción, astucia, e grandes dotes para as relacións públicas. O seu poder económico e as suas influencias permitenlle exercer un gran ascendente, e unha sorte de patrocinio sobor da sua clientela, actuando como axente mediador en duas direccións, beneficiandose por suposto deste papel de intermediario. Para realizar todo elo arrodease dunha clientela de persoas que lle deban algún tipo de favor, e válese tamén das relacións de amistade e parentesco, con todo o cal urde unha poderosa rede de adictos coa cal fai moi dificil que a xeneralidade dos seus conveciños poidan vivir sen apelar a el e conseguintemente sen forman dalgún xeito parte dela, e coa que, ademais, atemoriza e paraliza ós seus detractores (362)
     O sistema da Restauración, bipartidista no esencial, de conformidade co esquema canovista, suscitou a división dos distritos en dous bandos en pugna, liderados por sendos caciques. Xa que logo, cada cacique soía ter como rival a outro cacique. Este conflicto confería dinamismo ó sistema, e poucos debían ser —no campo especialmente— os que poidesen afronta-lo risco de indefensión que implicaba situarse o marxe. Na etapa da República o caciquismo se diversifica máis, adecuandose ó pluripartidismo deste novo réxime. Pero aludíamos antes a que o cacique realiza unha función mediadora, biunívoca poderiamos dicir. O poder que detenta sobre os habitantes do seu distrito o fai aparecer como imprescindible para o político que precisa dos votos que lle pode asegurar para acceder a un determinado Concello, a unha Diputación ou mesmo ó Parlamento. Isto trae consigo que o político que ostenta un cargo público esteña en débeda co cacique, de xeito que se verá obrigado a conceder canto aquel pida para a sua clientela. Cada unha destas funcións posibilita a outra e reforza a posición do cacique en tanto que axente que inflúe nás duas direccións.
     O poder do cacique non se inscribe só nas anteditas institucións do Estado, ás que podemos engadir a maxistratura, senón tamén en entidades privadas (o director dun colexio ou dun hospital, o xefe executivo dunha empresa), ou ben públicas non estatais (o presidente dunha Cámara de Comercio, ou dun Colexio profesional, etc.); dende este alto pedestal o cacique utiliza ese poder, usando e abusando del, cometendo arbitrariedades e argalladas no seu exclusivo beneficio e dos seus achegados. A relación que establece o cacique cos seus conveciños (e decimos conveciños, por ser imprescindible a convivencia do cacique cos habitantes da sua zona, sendo practicamente inconcebible un cacique absentista) é de mutuo interés, pero desigoal en favor do cacique. Como ben sinala Barreiro. Fernández (363), ambas partes establecen una relación contractual patrón-cliente, disimetricas en fortuna e influencias, e por conseguinte en capacidade de negociación. Tal intercambio de bens e servicios pode ir en perxuicio dun terceiro (unha sentencia favorable, arbitrario reparto do imposto municipal de consumos, concesión dun emprego postergando a outro aspirante, etc.) ou pode consistir nunha inxusticia en xeral, que non perxudica ós particulares, a non ser por comparación (redención do servicio militar, acceso a un préstamo ou subsidio, concesión dunha licencia de obras, retraso dun pago, gratuitas prestacións profesionais, rebaixa de intereses por préstamos usuarios, melloras no trazado de camiños, etc.).
     Por outra banda, como ten demostrado Javier Tusell (364), o comportamento electoral que supón a existencia do caciquismo non está en relación cunha determinada lexislación, por máis que non tódalas coberturas legais resulten igoalmente propicias para o seu desenrolo. Así, por exemplo, todos os críticos do caciquismo coinciden en que o distrito electoral reducido o favorece mais que o provincial, e outro tanto sucede co artigo 29 (365) na medida en que ó proclamase os candidatos sen necesidade de celebra-las eleccións, o caciquismo podía operar con mais comodidade e con maior seguridade. De ahí que o caciquismo perdura no substrato social, amosandose como un fenómeno recurrente ó que non logran «descuajar» os cambios de réxime político (366). O feito de que os resíduos do vello sistema se viñeran abaixo durante a Dictadura primorriverista provocou que os partidos monárquicos quedaran indefensos en 1931. Pero indefensos momentáneamente. En efecto, coa chegada da II.ª República os vellos caciques monárquicos non desapareceron, limitáronse a adherirse ó novo sistema de partidos, tanto ó accidentalismo de Gil Robles, como mesmo a certos partidos republicáns, sinaladamente o radical de Lerroux, representado en Galicia por Emiliano Iglesias e Abad Conde. A pervivencia caciquil víuse propiciada pola non supresión da vella lei electoral de 1907, xa que a República limitouse a introducir nela modificacións democratizadoras.
     A continuidade do caciquismo proveñente da dictadura, que criticaba o P.G. é a expresión a nivel local do feito, sinalado por Juan Linz, de que 116 ex-lexisladores da Monarquía liberal estarán entre os 922 deputados das tres lexislaturas republicanas. Xa que logo, non foi a República quen de basoirar a clase olítica e a urdime caciquil da Restaruración e da Monarquía liberal (367).
     Agora ben, o anteriormente sinalado non quere dicir que haxa que achacar a causa e orixe do caciquismo ós defectos nacionais, ou mesmo peculiares da raza, como quería Joaquin Costa. Como apunta Javier Tusell (368) as características raciais desempeñan un papel nulo, dado que en tódalas latitudes e en tódalas épocas teñen existido tipos de comportamentos políticos semellantes ó español, no que fai a desvirtuación da democracia. O que sí existen, xa dentro da península, son diferencias no xeito de exercer o cacicato de acordo coas peculiaridades estructurais das direfentes áreas españolas (369). Como ilustración a isto, Tuñón de Lara (370) establece unha tipoloxía bipolar, distinguindo, no período da Restauración, o cacique do norte, minifundista, e o do sul que se inscribe nun marco de latifundismo. Céntrase neste último, apuntando que o cacique andaluz adoita ser o terrateñente que controla a garda civil, o xuiz, o mestre, o crego e mailo alcalde. Soe, ademais, ter unha banda de matóns. Normalmente é o xefe político (liberal ou conservador) e del depende que o xornaleiro traballe ou non, que o colono poida seguir labourando as terras e que o campesino medio logre obter un creto. Ademais reparte as contribucións según a máxima de eximirse el e os seus amigos, gravando co triple ós adversarios.
     A faciana do caciquismo varia tamén do campo á cidade, onde, por suposto, se rexistraba igoalmente este fenómeno (371).
     Como causas xeneradoras do caciquismo, os diversos autores (372) coindicen en diagnosticar en moi primeiro termo o analfabetismo e a falla de cultura cívica, do cal é un testimuño o feito de que en moitas ocasións os caciques se afanen en manter indulto e ignorante ó pobo, opoñendose a construcción de escolas (373).
     Historiadores como Tusell engaden a isto o escaso degrao de desenrolo en tódolos aspectos (374). No tempo da República Basilio Alvarez (375) entendía que era no «malhadado reparto dos consumos», onde residía a forza caciquil. Un calificado representante do pensamento liberal, cal era Portela Valladares, explicaba que o caciquismo xurde pola inseguridade do cidadán ante a maquinaria do Estado:


«¿Qué me va a pasar, qué harán de mi? —Se preguntaba el ciudadano al acercarse a las oficinas públicas—. Y ante el terrible interrogante venían Ia pujas de influencia, el someterse al caciquismo, el acogerse a una behetría protectora, el pisoteo colectivo de Ia ley.» (376)

     Segundo este autor, a actuación do Goberno central era asimesmo fomentadora do caciquismo, considerando que este morrería con só que o Ministerio de Gobernación deixara de entrometerse na vida galega (377). Para o historiador Baldomero Cores no desaxuste entre a administración local e a Galicia real, reside unha das causas de que apareza o caciquismo como mecanismo de engarce (378). Os galeguistas, como pasaremos a ver axiña, coinciden con isto pero facendoo extensivo a todos os niveis da administración pública, segundo eles establecida con arreglo a un criterio centralista.



     3.5.7.1. Etioloxía do caciquismo segundo o P.G.

    
Para o partido obxeto de análise, o sistema electoral adoptado pola II República non foi suficientemente rupturista co cal permitíu que se mantiveran as condicións legais aptas para o funcionamento do caciquismo. Antón Villar Ponte consideraba que o caciquismo estaba tan implantado en Galicia, que esta debera trocar a sua denominación pola de «Caciquia» (379). O P.G. non cesou de denunciar este feito, que o seu xuicio desnaturalizaba á República, a que tachaba de blanda por non depurar politicamente ós sustentadores da Dictadura primorriverista. Noutro apartado xa aludimos en detalle ás críticas do P.G. as dúas disposicións electorais —a decretada polo Goberno provisional o 8-V-1931 e a lei do 27-VII-1933— que estiveron en vigor neste período, e as suas alternativas a este respecto, polo que nos conformaremos agora cunhas someras palabras. Parecíalle inadecuado o distrito provincial que establecía a lexislación electoral republicana, por estimar máis comenente un colexio maior, a escala dunha rexión enteira, ou de tres ou catro provincias afins sumadas, como xeito de impedir o predominio provincial de determinados caciques, contrapesando e anulando a sua forza. Consideraban, asímesmo, insuficientes os mecanismos arbitrados para dar representación ás minorías, chegando a falar de «despotismo das mayorías» (380). Ademais de no sistema electoral, situa a xénese do caciquismo no centralismo do Estado, ocupando esta causa a primacía explicativa. Deste xeito Alvarez Gallego considera que os caciques son:

«eiquí i-en todal-as terras un froito da distancia, e mandan porque dende Madrid toda a máquina fica montada o seu favor. Son inatacabeles pol-os ácidos de todol-os réximenes políticos, en canto estos —fascistas ou comunistas— non troquen a estructuración unitaria e centralista. O centralismo é o seu caldo de cultivo.» (381)

     Situaban outra das causas, ou por mellor dicir concausas, do fenómeno caciquil no desaxeitamento das institucións, en tódolos seus niveis —Estatal, provincial e municipal— á morfoloxía social de Galicia. Citemos, por vía de exemplo, a referencia que fai o P.G. ós Axuntamentos:

«Era, pois, imposible, que unha institución creada pra núcreos de poboación amurallada, chegase a servir e callar nunha poboación como a nosa espallada en áreas superficiás tan grandes como as dos Concellos superficiás que estableceu en Galiza o poder central, e que varían entre 100 e 400 Km. E como queira que a unha poboación dispersa non lle era posible cumplir a importante función local que a Lei lle encomendaba, xurdíu, como sustitutivo, o ente simulador d-isa función inesistente: apareceu o caciquismo.» (382)

     O anterior complétase co repudio das Diputacións en tanto que órganos que rixen e consagran a división administrativa en provincias. Delas dín (383) que por careceren de arterias tributarias propias, nutríanse dos presupostos do Estado e do Municipio, servindo só de maquinaria electoral e sostén das organizacións caciquís.
     A propia distancia física entre a administración e mailos administrados, en opinión dos galeguistas, propiciaba a aparición dunha rede caciquil intermediaria, que desaparecería co simple achegamento do poder á base: coa autonomía (384). Dado que o centralismo é para o P.G. en tódalas suas manifestacións, un axente xenerador de caciquismo, os partidos políticos de ámbito estatal «son insuficientes pra a nosa política e fomentadores do "caciquismo" dende enriba» (385). Claro que eran moitas as voces que dende distintas tribunas públicas manifestaban que a implantación do Estatuto comportaría a aparición dun novo caciquismo. A desbotar esta idea se aplican os galeguistas con denodo (386), matizando nalgún caso que se tal cousa se producira, polo menos serían uns caciques expresivos da realidade de Galicia e non impostos polo centralismo. Pero isto verémolo mellor un pouco mais adiante.



     3.5.7.-2. Morfoloxía e tipoloxía do caciquismo segundo o P.G.

    
Eran considerados caciques de gran sona no período da Dictadura, Gasset, Bugallal e García Prieto (387), e na etapa republicana son moi nomenados Pepe Benito, en Lugo, Tanis, en Padrón, e Viturro, en Rianxo (388).
     Castelao establece unha curiosa tipoloxía de caciques verdadeiros e falsos; segundo isto, os caciques que había en Galicia eran falsos por non seren segregados pola sociedade galega, sendo antes ben algo imposto polo centralismo do Estado. Citemos un texto que se ben é unha miga extenso paga a pena reproducilo polo interés que reviste:

«El caciquismo, bien considerado, es una forma primaria de Ia democracia, porque el cacique verdadero es el tipo representativo en quien concurren los vicios y las virtudes de Ia tribu y, por consiguiente, Galicia no ha tenido caciques verdaderos, porque aquellos monigotes que mandaban en Galicia en tiempo de Ia monarquía y los monigotes que mandaban en Galicia en tiempo de Ia República, no están sostenidos por Ia voluntad de los gallegos, sino por Ia fuerza invencible del sistema unitario y centralista [...]. Por algo se dijo que el caciquismo es un árbol invertido que tiene sus raíces arriba y sus ramas abajo. Yo no niego que pueda haber caciquismo dentro de un sistema descentralizador, pero entonces el caciquismo tendría sus raíces abajo y las ramas arriba: si Galicia, gobernándose por sí misma, quisiera organizarse en tribus, tendría caciques, y entonces, pero sólo entonces, se podría decir que Galicia tenía lo que se merecía, pero ya no podría decirse que Galicia tiene lo que le imponen desde Madrid.» (389)

     Agora ben, non todos os galeguistas aceptaban esta tipoloxía maniquea de caciques auténticos e inauténticos que traducía unha moi espallada clasificación, segundo a cal existían caciques bos e malos. Uns eran ben considerados por utilizaren o cacicazgo para fins utilitarios e positivos para a comunidade, en tanto que os outros repudiábanse por percuraren o seu exclusivo proveito. Así, Antón Villar Ponte criticaba tal distingo por entender que todo caciquismo produce o rebaixamento ético do ambiente onde opera, amén da corrupción dos gobernos, e por ende do Estado. Razona este periodista que os caciques, ós que o costume envilecedor da en considerar bos, percisan favorecer os que os siguen ou se lles someten. E decir: todo o favor para os amigos e o desfavor para os nemigos. «Protección a las almas rendidas a su antojo, hostilidad a los espíritus cívicos». Pero para poder realizar os seus designios precisan de tentáculos presionadores nas institución públicas que deixan así de servir á comunidade para convertirse na expresión do arbitrio oligárquico. Con todo o cal —conclue Villar Ponte— pouco ben fan (390).
     Do que levamos dito podemos tirar a seguinte conclusión: Segundo o P.G. o caciquismo é primordialmente un froito do centralismo, imposto ademais pola necesidade de salvar a distancia entre a Administración central e os contribuintes galegos. Suprimido o sistema centralista o caciquismo desaparecería (enfoque predominante) ou no pior dos casos, como sinala Rodriguez Castelao, sería mais auténtico e menos nocivo.
     Por outra banda, contemplan o fenómeno do caciquismo, artellado sobor dunha base primordial de xerarquías escalonadas.
     Xermán Pichel Bouzas nos fala de que existen caciques rurais que cumplen a función de «caciquillos», que están subordinados a un cacique maior que xeneralmente vive na capital de provincia. Como podía ser Pepe Benito en Lugo, poñamos por caso.
     Os caciques teñen, pera o partido que estamos a analisar, non soamente unha dimensión social senón tamén política. De feito, cando os ten que definir escuetamente dí deles que son «Xefes políticos locales» (391). Podía suceder tamén que no foran un instrumento dos diputados, senón a viceversa. Así de Pepe Benito, o célebre cacique lucense, dín que tiña colocados no Parlamento diputados en diferentes minorías para que, mandase quen mandase, sempre podese contar con algúns. Segundo o P.G., dispuña dos seguintes: Saco, agrario; Gimenez, conservador; Rico Gonzalez, radical; Becerra, radical e Recaséns, radical-demócrata (392).



     3.5.7-3. Métodos usados polo caciquismo segundo o P.G.

     Moitos caciques baseaban o seu poder nas súas relacións e «influencias» ante as autoridades e os políticos, que era o que lles permitía resolver os asuntos da súa clientela (e tamén perxudicar ós seus detractores), e gañar desde xeito ascendente sobor dela. Pero como contrapartida debían apoiar a estes políticos no período electoral e de aí proviña un dos típicos métodos do caciquismo: o muñimento das eleccións (393).
     Outro dos métodos era o arbitrario e discriminatorio reparto dos impostos. A facultade impositiva estaba cedida en boa parte ó arbitrio caciquil; do mesmo xeito a función recaudatoria era tamén exercida polos caciques. En efecto, os caciques repartían o imposto de consumos, cousa que facían o seu xeito (394). Tamén decía Castelao que no Axuntamento de Dodro empregábase o repartimento de consumos «como arma caciquil para descargarla impunemente sobre los rebeldes» (395)
     Podería mover a sorpresa que o P.G. non reparase na contradicción que supón situar a excesiva inxerencia do Estado contralista en Galicia, como causa fundamental na xénese do caciquismo, e decir a renglón seguido que o reparto dos impostos (o que implica o contrario: a deixación do Estado central dunha das suas funcións, a recaudatoria, nas máns da administración local) enxendraba tamén caciquismo, pero non nos debe sorprender dado que é moi frecuente que as diferentes cuestións específicas sexan enfocadas a luz da ideoloxía de conxunto, percurando acoplar as explicacións dadas sobor daquelas á fisonomía desta, do cal parte non poucas vegadas o desenfoque na análise.
     Outro dos procedementos do caciquismo consistía na utilización da maquinaria xudicial, amén do poder gubernativo. Así o expresaba o P.G.: «Os vellos caciques volven a oprimir aos paisanos cos consumos, coa cédula e co xuzgado» (396). O P.G. refírese ós xuices, non en tanto que caciques «per se», senon máis ben como instrumentos dóciles ós caciques (397). Coplementariamente, os segretarios xudiciais son frecuentemente acusados de actuar caciquilmente (398). Outro tanto decían, ó cabo, dos segretarios dos Concellos (399).



     3.5.7-4. Anticaciquismo do P.G.

     Considerado como un mal, ademais dunha concreción foruncular do centralismo, o P.G. esgrimirá a bandeira do anticaciquismo fustigando ós caciques en mitins e declaracións. E elo porque, según confesaba o propio partido: «Nacimos pra guindar con todo renovo caciquil abrindo ao noso pobo un hourizonte de esperanzas» (400). Xa que logo:

«O Partido Galeguista combate aos caciques, porque en vez de gobernar ben préstanse a canto lles mandan desde Madrid e desde os gobernos civiles, sacando de paso a súa tallada, a conta de Galicia» (401)

     Con elo o P.G. seguía unha tradición de longa raigame en Galicia. No terreo da política, pero primordialmente no da literatura, arte, etc., o galeguismo denunciou arreo ó caciquismo. Segundo nos conta Barreiro Fernandez (402), os poetas Leiras Pulpeiro, García Ferreiro, Curros Enríquez, E. Enríquez e Ramón Cabanillas, escarneceron dun xeito incesante ós caciques. Non obstante ten sido Lamas Carvajal o poeta anticaciquil por antonomasia, poidendose atopar mostras delo, non só no celebrado «Catecismo do Labrego», senón tamén en toda unha serie de composicións furibundamente anticaciquís, como a «Mostacilla», publicada en 1897. Na prosa destacaron, a xa citada Pardo Bazán, e Ojea, autor, dun alegato contra dos caciques na sua obra «El mundo rural». Paralelamente na literatura española os escritores «costumbristas», plasman esta mesma doenza social, que só se diferencia da que afecta a Galicia no revestimento externo.



3.5.8. Pacifismo e Anti-imperialismo

     O pacifismo do P.G. quedou plasmado nada menos que na sua propia «Decraración de Principios» (403). Sen este mesmo rango programático, propoñen como medida tendente a consagra-la sua vontade pacifista a supresión dos exércitos:

«Pra asegurar o pacifismo nos propugnamos pola supresión de todolos exércitos, e n'isto cecais vaiamos mais alá de donde van todolos partidos» (404).

     Así como non insisten demasiado nesta tan radical proposta, reiteran en cambio, unha e outra vez, a arela pacifista. En relación con ela está o rexeitamento do imperialismo que, como xa vimos, figura tamén na «Decraración de Principios». Denantes de pasar centrar nel convén aludir á fórmula esbozada por Ramón Villar Ponte para acadar a paz mundial. Afirma que tal perspectiva era dende logo bastante remota, pero con todo posible. Coida que a fonte fundamental de conflictos bélicos reside no semetimento de moitas nacionalidades a Estados que as tiñan anexionadas total ou parcialmente, dado que os países así asoballados estaban decote dispostos a empregar todo tipo de medios —mesmo a violencia— para recabar o seu direito á libertade. A paz acadaríase organizando o mundo de xeito que a sua distribución en Estados coincidise coas nacionalidades de base étnica (405).
     O P.G. distingue dous tipos de imperialismo, un é o que se entende normalmente por tal: o expansionismo agresivo das potencias mundiais que se valen de métodos violentos para someter e anexionar outras nacións; a este é ó que se refire o P.G. na súa Declaración de Principios. O outro, ocasionalmente citado, é para o partido que estamos a analisar, o que se produce a escala interna dun Estado de base plurinacional; segundo isto, o Estado Español faría con algunhas das nacionalidades que engloba, o mesmo que fan as potencias imperialistas no marco internacional: asoballar e despoxar da sua soberanía ás nacións obxeto de agresión. A adxetivación de «imperialista» endilgada ó Estado Español, resulta, así intercambiable coa de «centralista» e «colonialista».
     En efecto, o P.G. declárase anti-imperialista tanto respecto do imperialismo agresivo das grandes potencias mundiais, como no que atíngue ó Estado Español. E xa no que fai ó propio marco estatal, critica con idéntica acritude o españolismo das clases dominantes, vellas e novas, como o dos partidos representativos das clases subordinadas:

«A loita co imperialismo «españolista» da vella monarquía, ou contra o social-patrioterismo que agora xurde non pode inspirarse na xenreira contra níngún dos pobos que con Galicia conviven no Estado Español, senón contra a idea de xunguilos po-a forza, baixo unha artificiosa uniformidade.» (406)

     Os galeguistas deslindan claramente as actitudes de agresividade e xacobinismo do Estado, así como a incomprensión e carencia de sensibilidade verbo do problema nacional galego por parte de certos partidos populares e mesmo obreiros de obediencia estatal, do que é a gran masa do pobo das restantes nacionalidades, descontra da que non manifesta ningunha animosidade. Deste xeito, temos que P.G. non asimila ós distintos sectores sociais situados alén das fronteiras de Galicia, nun mesmo conxunto uniforme, verbo do cal podería amosar unha actitude hostil e belixerante. Este discernimento é un feito constatable.
     A acción imperialista intra-estatal, sería exercida —na teorización do P.G.— polo Estado centralista, pero entendendo este como un instrumento do que se valeu Castela, que sería a imperialista en última instancia. Del Riego fala claramento de «imperialismo castelán» (407)
     Ramón Vilar Ponte afirma que: «Foron séculos (... de laboura) asimilista de absorción feita por Castela [...], se pode afirmar que o fracaso de tal política é rotundo e definitivo» (408). Como podemos ollar consideran fallida a pretensión asimilista de Castela.
     «A Nosa Terra» é moi pródiga en proclamas contrarias ó imperialismo. Seleccionaremos unha: «Enténdese a referida loita, contra todol-os grandes imperialismos do mundo actual; calesquera que sexa o estado que os exerza, o seu nome ou seu alcume.» (409)
     O anti-imperialismo do P.G. redúcese á solidaridade abstracta, e en ningún caso activa, non rebasando a mera «axuda moral» e a denuncia, cecais porque moito máis tampouco podería facer.
     Así e todo, estarán atentos e comentarán con interés os conflictos promovidos no seu tempo polo expansionismo das grandes potencias, diante dos cais tomarán posición. Citemos algún casos:
     Na guerra itálo-etíope, que o P.G. considera motivada polo imperialismo fascista italiano, toma partido polos etíopes. Adican un artigo en homenaxe do patriota anti-imperialista, Cesar Augusto Sandino, libertador de Nicaraagua, que rematara de morrer asesiñado. Víctor Casas cita a De Valera, o patriota irlandés, o checo Massaryk e a Gandhi, «As tres figuras contemporáneas do patriotismo nacionalista das nacionalidades oprimidas» (410). Por certo que a liberación de Irlanda do sul foi un gran motivo de alento para o P.G., que seguiu con gran interés todo o proceso. Na poesía quedou tamén plasmado este exemplo: «Galiza: ¡Levántate e anda!» Coma Eirín (411)»
     Asegún o mozo M. Buxán:

«A nosa pura ortodoxia nazonalista combate a os imperialismos e afirma o pacifismo polo camiño mais corto e mais eficaz; pola raíz, desfacendo a centralización de nacionalidades sin senso, e combatindo a creación de exércitos e-o rearmamento dos aituales. Galiza que é un pobo xeograficamente pequeno non ten anceios de espallamento nin de conquista porque sabe que todo o que significe achegar territorios d'os que no sexan caracteristicamente igoales é pisotear as libertades dos mais [...].» (412)

     Cando aluden o Imperio Británico amosan unha concepción do imperialismo notoriamente eivada por un entendemento superficial do fenómeno. Este idealismo que tolle a súa concepción do imperialismo lles levará a pensar que a Commenwealth... «é unha comunidade de nacións libres» (413)... cando a soberanía política destes países —satelizados en función dos intereses da metrópoli británica—, e mailo control da súa economía, eran algo a todas luces inexistente.
     Compre sinalar tamén a diferencia entre a crítica que, do fenómeno imperialista fai o P.G., daquela outra que parte das organizacións de significación marxista. Os nacionalistas repudian as manifestacións de agresión e violencia dos países capitalistas desenrolados, pero sen facelas extensivas —pasando por riba de retóricas conxunturais— ó sistema capitalista como tal. En suma, aceptan implicitamente o sistema capitalista entendendo que no ten por que ser necesariamente imperialista, sendo este rasgo mais unha deformación do tal sistema, que algo inherente ó mesmo. Para o pensamento marxista, pola contra, o imperialismo e o capitalismo confunden os seus perfís configurando unha realidade única; o imperialismo sería a forma que reviste o capitalismo naquela fase do seu desenvolvemento, que era a fase superior e última, para esta visión teleolóxica (414)
     Por outra banda, o P.G. chega a esbozar unha tese, superficial, sobor da decadencia do imperialismo, vencellada a súa sustitución por unha organización superestatal que sirva de engarce para as distintas étnias, o rexurdimento das cais anuncia a súa próxima conversión en Estados de base nacional:

«Enténdase a referida loita, contra todolos grandes imperialismos do mundo actual; calesquera que sexa o estado que os exerza o seu nome ou o seu alcume. O imperialismo morrerá pola vinculación autónoma dos pobos nunha unidade superior que coordine intreses dispares nunha organización superestatal.» (415)

     Era xustamente ese, para a sua óptica, o xeito de rematar co hexemonismo das grandes potencias:


«Federación Internacional de pequenos pobos —unidades naturás no económico— pra regular ás directrices da economía e impedir que haxa pobos explotados e pobos explotadores.» (416)

     Digamos para rematar, que nesta cuestión o P.G. difire sustancialmente da doctrina do nacionalismo catalán, tal e como a expresou Prat de Ia Riba, coa que en tantas outras cousas garda semellanza. En efecto, en «La nacionalitat catalana» viña a decir que o imperialismo era a fase de esplendor do nacionalismo (417), opinión da que participaban Cambó e Muntanyola. A razón de por qué, a diferencia do galego, o nacionalismo catalán conservador tiña unha visión imperialista debemola percurar no feito de que en Cataluña existía unha forte burguesía que anceiaba non só derrocar o Estado oligárquico para reemplazarlo por un Estado burguês moderno, senon que tamén tendía a expansionarse, a conquistar, a crear un imperio (418). Obviamente tal burguesía non existía en Galicia.



NOTAS


(1) Risco, Vicente, Teoría do Nacionalismo Galego (1ª Ed.1920), Buenos Aires 1966, pp. 24 e 34.
(2) A.N.T., 25-VII-1932, páx. 2.
(3) Conferencia pronunciada por Del Riego no local do Grupo Galeguista de Ourese o 4 de febreiro de 1934, glosada en A.N.T., 10-II-1934.
(4) Vide Suárez, Luis, Grandes interpretaciones de la historia, Eunsa, Madrid 1976, pp. 177/190; Bogt. Joseph, El concepto de la historia de Ranke a Toynbee, Guadarrama, Madrid 1971, pp. 73/104
(5) G. Baramendi, Justo; Op. cit., Vol. 1, pp. 56-57.
(6) Vide Bobillo, Francisco Javier, Nacionalismo e ideología en Vicente Risco, Tese Doctoral inédita, páx. 48.
(7) Pérez, Dionisio, El enigma de Joaquín Costa ¿Revolucionario? ¿Oligarquista?, Madrid 1930, pp. 142 e segts.; Tuñón de Lara, Manuel, Medio siglo de cultura española, Tecnos, 3ª. Ed., Madrid 1973, pp. 57/66.
(8) Discurso pronunciado por Otero Pedrayo o 18-V-1932; García, X.L., Op. cit., páx.125.
(9) Así o recoñece Vicente Risco, «Leria Nova», Heraldo de Galicia, 10-VI-1935, páx. 1.
(10) F. del Riego, «Verbas da mocedade. Unha frase de Ortega e Gasset», E.P.G., 22-V-1932, páx. 14.
(11) Vide G. Beramendi, Justo, Op. cit., Vol II, páx. 67.
(12)  Alvaro de las Casas, «Inútiles llamadas. La agonía de las provincias».
(13) Vide por exemplo, A. Villar Ponte, «Temas Gallegos», V. de G., 12-II-1936, páx.1.
(14) Vide Bobillo, Francisco J., Op. cit., pp. 51, 52, 53.
(15) «Manifiesto da Asamblea Nazonalista de Lugo», en Catro documentos sociopolíticos (1887-1897-1899-1918), Akal, Madrid 1974, pp. 71, 72.
(16) Así decían no punto 10 do apartado IV: «Si ven coa paz o acabamento dos exércitos permanentes, e no caso de que somente quedaran exércitos policías, [...]». Cuatro documentos sociopolíticos, Xa cit., páx. 69.
(17) O feito de que pouco antes da proclamación da República moitos elementos galeguistas e algún grupo como o P.N.R. de O., se pronuncien polo republicanismo, obedece máis ben a razóns conxunturais que de fondo, na medida en que a cuestión da República era a preocupación central do momento para as forzas que tiñan pleitos pendentes coa Monarquía.
(18)  Vide Ramón Villares Paz, «No cincuentenario da Lei de Redención de Foros (1926-1976). Aproximación ao problema», Grial, 1976, pp. 477/489.
(19) Dí somentes: «O arrendatario terá direito a unha parte da supervalía do arrendado, sempre que sexa debida ós melloramentos producidos polo seu traballo»; ponto 7.°, apartado V. Op. cit., páx. 69.
(20) Apartado IV, punto 9.° do Programa do P.G.; A.N.T., 1-I-1932 (Vide Anexo Doc. 2).
(21) Como o recoñeceu nunhas recentas declaracións á prensa Carballo Calero, e, polo demais, así nolo teñen declarado os galeguistas que temos entrevistado.
(22) Otero Pedrayo, «Nacionalismo e federalismo», A.N.T., 1-VII-1931.
(23) Otero Pedrayo, «Nazonalismo e federalismo», Céltiga, 25-VIII-1931.
(24) Ken Keirades, «Suxerencias do Momento», E.P.G., 29-X-1931, páx. 1.
(25) Notas manuscritas de Bóveda para utilizar nunha conferencia. 11-I-1933. Arquivo do P.G.
(26) Declaracións de Ramón Piñeiro, Santiago, 22-V-1978,
(27) Renan, Emest; Discours et conférences, Paris 1922, páx. 307, citado por Larronde, Jean-Claude, que ofrece un documentado tratamiento sobor desta cuestión en El nacionalismo vasco, su origen y su ideología en la obra de Sabino Arana-Goiri, Thertoa, San Sebastián 1977, pp. 18-22. Vide tamén Touchard, Jean, Historia de las ideas políticas, Tecnos, 3ª Ed., Madrid 1972, pp. 413-415.
(28) F.R., «Aos mozos. O noso momento nazonal»; A.N.T., 25-VII-1934.
(29) Vide sobor disto G. Beramendi, Justo, Vicente Risco no nacionalismo galego, Vol.1 Das orixes á afirmación plena, Cerne, Santiago 1981, pp. 138.
(30) Risco, V. Teoría do Nacionalismo Galego (1ª ed. 1920) B. Aires, 1966, pp.20.
(31) Independencia que dista de propugnar para Galicia; nesta obra está moi claramente explicitada a condena do arredismo.
(32) Ibídem, pp. 6-7.
(33) Op. cit., pp. 32-33.
(34) Vicente Risco, «Nazonalismo Galego», A.N.T., 6-X-1934.
(35) A.N.T., 16-II-1935.
(36) Vicente Risco, «Nacionalismo Galego, VI. As loitas nacionalistas»; A.N.T.,  27-IV-1935, páx.1
(37) G. Beramendi, Justo, Op. cit., pp. 54-57.
(38) Programa de acción pra os Grupos galeguistas aprobado na II Asambreia - 1933», apartado I, ponto 4.°; A.N.T., .1-I-1932.
(39) Artigo sen firmar que expresa o punto de vista oficial do P.G.; A.N.T., 25-VIII-1934. A maior abondamento reproduzamos un texto no que se expresa a que podemos considerar como definición oficial do P.G.: «Un comprexo de características determiña a existencia da nacionalidade galega. O noso pobo, afincado no espacio de unha rexión xeográfica natural, proiectando no tempo a continuidade histórica de unha tradición, posée un esprito do seu manifestado na creación de unha língua, na realización de un arte, na encarnación de unha unidade cultural. O Partido Galeguista defende a perduración das características da persoalidade galega e arela que Galicia, adequirindo a concencia do seu propio ser, cultive o ideal de aquel a persoaliqade deica lograr un novo rexurdimento do seu esprito». «Programa de acción...», xa cit., apartado 1, A.N.T., 11-V-1935.
(40) O que sí condena son as secuelas expansionistas e imperialistas desta teoría.
(41) Filgueira Valverde, «Chamamento aos mozos», A.N.T., IX-1932, páx. 1.
(42) Ibídem.
(43) Ibídem.
(44) Temos un bo expoñente desta confusión na serie de traballos escritos por Castelao entre 1937 e 1947, compendiados no seu libro Sempre en Galiza. Castelao recoñece a sua falla de clarificación ó dar a definición de nación elaborada por Stalin dicindo que apela a este autor non por ser él filocomunista, senón porque «[...] é un autor libre de ofuscacións filosóficas» evitando deste xeito: «entrar na selva xurídica de ningún profesor». (páx. 39). Mais adiante volta novamente a admitir as suas dúbidas (páx. 294) e da unha definición da nación totalmente organicista: «[...] consideramos o feito nacional como una fatalidad biolóxica, independente do ser político, que se basa na vontade dos homes» (páx. 294 e tamén 322). Esta é a posición teórica de Castelao hastra 1943. Agora ben, no que estaba previsto que fose o tomo segundo da obra, que problemas de saúde reduciron a sete capítulos escritos en 1947, Castelao afonda na cuestión, menciona ós tratadistas da escola francesa e se extende en considera-las suas teses, pero, ó cabo opta pola definición orgánico-historicista (pp. 439-447). Advirtamos que a paxinación dada se retire á 5ª Edición, Buenos Aires, 1976.
(45) A.G.O., «Pensamentos»; A.N.T., 29-XI-1935, páx. 3.
(46) Así o refire Bóveda nunhas notas manuscritas. Arquivo do P.G.
(47) Manuscrito incompleto de Bóveda. Arquivo do P.G.
(48) F. del Riego, «Esprito político e forma cultural da nova Galicia», NOS, nº 139-144, VII-XlI-1935. pp. 147 e segts.
(49)  Ibídem. Sinalemos que elo non impide que, como xa vimos noutra parte, recoñeza a Risco como teórico indiscutible.
(50) Lois Tobío Fernández, «Refreisións encol do momento aitual da Galicia», NOS, nº 95, 15-XI-1931, páx. 199.
(51) Para unha tentativa de explicación deste fenómeno vide Solé Tura, Jordi, Catalanismo y revolución burguesa, Edicusa, Madrid 1974, páx. 183-184.
(52) Larronde, Jean-Claude; Op. cit., páx. 19.
(53) ¿Qué somos? Bizkaitarra nº 28, 16-VI-1895, O.C. 606; editado por Larronde, Jean-Claude, Op. cit, páx. 117.
(54) Prat de la Riba. La nacionalitat catalana, páx. 45-46; citada por Solé Tura, Catalanismo y resolución burguesa, Madrid 1974, pp. 178-179.
(55) Artola, Miguel; Partidos y programas políticos 1808-1936. T. II, Manifiestos y programas políticos. Aguilar, Madrid, 1975, pp. 334, 340, 344, 439.
(56) «Declaració de Principis del "Estat Catalá"»; Ibídem, páx. 344.
(57) Bosch Gimpera, P. La formación de los pueblos de España, Imp. Universitaria, Mexico, 1945, páx. 236. Vide tamén Carretero y Jimenez, Anselmo, Los pueblos de España (Introducción al estudio de la nación española), ENEPACATLAN, México 1980, pp. 229 e segts.
(58) Sánchez Albornoz, Claudio, España, un enigma histórico, Editorial Sudamericana, Buenos Aires, 1962.
(59) Madariaga, Salvador de, España. Ensayo de historia contemporánea, Buenos Aires, 1944.
(60) Interesante a polémica de Rovira y Virgili, quen sostén a existencia de catro nacionalidades hispanas, con Salvador de Madariaga, que cre nunha nacionalidade española con variantes rexionales, en Cuadernos del Congreso por la Libertad de la Cultura, París, nº 2, VI-VIII de 1953, pp. 42-51.
(61) A. Bóveda; «Acotación. Pra "Raza Celta"»», A.N.T., 2-VI-1934, páx. 1. Dicía tamén Bóveda, no artigo manuscrito titulado: «Así debe falar Castela a Galiza...» que «[...] a verdadeira Hespaña é un mosaico de nazonalidades iguales en direitos e deberes».
(62) F. Valverde, «Chamamento aos mozos», A.N.T., IX-1932, páx. 1.
(63) Texto manuscrito dunha conferencia pronunciada por Bóveda en Vigo o 15-XII-1932. Arquivo do P.G.
(64)  F.del Riego, «Esprito político e forma cultural da nova Galicia», NOS, nº 139-144, VII-XII-1935, pp. 147 e segts.
(65) A.N.T., 11-V-1935.
(66)  Programa do P.G., A.N.T., 1-I-1932, páx. 4.
(67) Op. cit., pp, 140-141.
(68) Vicente Risco, Teoría do Nacionalismo Galego, xa cit., páx. 22.
(69) Hai nesto un afán enaltecedor do pobo galego, que busca as suas raices e o seu sustrato étnico primordial nun pobo considerado prestixioso, cal era para eles o celta. Nalgunha outra ocasión «Nazonalismo Galego - X», A.N.T., 25-V-1935) dí que xuntamente co celta predomina o ingredente xermánico, pobo considerado tamén como superior segundo a teoría de Gobineau, que como o propio Risco nos recorda, fora invocada en Galicia por Murguía. Aludiremos máis por extenso a isto noutro capítulo.
(70) Vide a este respecto o interesante traballo de Carlos Alonso del Real, «Las raíces de Galicia», Grial, nº 24, Vigo, 1969.
(71) Vicente Risco, «Nazonalismo Galego - X»; A.N.T., 25-V-1935.
(72) A.N.T., 25-VII-1934.
(73) Arquivo do P.G;
(74) Op. cit., pp. 117-124.
(75) Op. cit., pp. 128-131. Sobor desta cuestión da importancia da raza no nacionalismo vasco, vide tamén Corcuera Atienza, Javier; Orígenes, ideología y organización del  nacionalismo vasco, 1876-1904, Siglo XXI, Madrid 1979, pp. 383-394.
(76) Corcuera Atienza, Javier; Op. cit., pp. 390-391.
(77) Vicente Risco, «Nazonalismo Galego»; A.N.T., 25-V-1935.
(78) Guieiro, 15-XII-1935, páx. 2.
(79) F. del Riego, «Nacionalismo e Democracia»; A.N.T., 25-VII-1935.
(80) Ou tamén «reconstrucción da persoalidade da nosa Terra». Programa do P.G., Acraración previa, A.N.T., 1-I-1932, páx. 4.
(81) «Programa de Acción...», A.N.T., 25-V-1935.
(82) Vicente Riscod, «O deber de Galicia como nación», Teoría do Nacionalismo Galego, Xa cit. páx. 31.
(83) Bozzo, Alfonso; lntelectuais e Galeguismo, Akal, Madrid 1977, páx. 42.
(84) Vide para este tema Busquets, Julio; Introducción a la sociología de las nacionalidades, Edicusa, Madrid 1971, pp. 198 e 209.
(85)  Hai autores que identifican as «minorías autóctonas» coas «minorías extranxeiras», en tanto que outros consideran pertinente tal distingo. Así, para Julio Busquets (Op. cit., páx. 197-198) se diferencian en que as «minorías autóctonas» son consecuencia da heteroxeneidade do Estado e da existencia de grupos maioritarios e minoritarios dentro del, de maneira que cando unha minoría étnica ten conciencia, vontade e forza dabondo como para autoafirmarse, convirterse en minoría nacional, é dicir, nunha nación que é minoría dentro dese estado (p.e. Cataluña); as «minorías extranxeiras» son as formadas por grupos de homes que perteñecen a unha nación que sirve de soporte sociolóxico a un Estado distinto de aquel en que elas están radicadas e, en consecuencia, son extranxeiras ó mesmo, senón nun senso xurídico, ó menos nun senso sociolóxico (p.e. os austríacos do Tirol). Por contraposición outros autores, como Corcuera, Foustel de Coulangues e Raoul Girardet (cits. por Corcuera, Javier, Op. cit. pp. 22, 23) identifican unhas e outras.
(86) Duroselle, Jean Baptiste; Europa de 1815 hasta nuestros días; vida política y relaciones internacionales, Labor, Madrid 1973, páx. 135.
(87)  R. Palmer e J. Colton; Historia Contemporánea; Akal, Madrid 1980, pp. 457-462.
(88) «Ten de ruín, o estar formulado de modo individualista, considerando a minoría nacional coma un agregado de homes, máis ben que coma un corpo social natural. Cra'restá que ata certo punto —moi imperfecto ainda— considéranse como taes as chamadas nacionalidades homogéneas, máis de todalas maneiras, compre unha longa elaboración da teoría». Vicente Risco, «Nazonalismo Galego —VII», A.N.T., 4-V-1935.
(89) Ibídem.
(90) A.N.T., 2-X-1933. A «Liga de Minorías Etnicas» —da que formaban parte Galicia, Euskadi e Cataluña— configurábase dacordo co «Estatuto Internacional de las Minorías», que era un pacto engadido ós Tratados de Paz saídos da I.ª Guerra Mundial, en virtude do cal os grupos minoritarios que estaban incorporados a certos Estados se atopaban amparados nos seus dereitos naturais contra dos posibles abusos do Estado dominante, poidendo apelar ó «Consejo de la Sociedad de las Naciones» en calquera ocasión en que foran conculcados os seus dereitos. «Opiniones. Hacia las Minorías Etnicas»; E.P.G., 23-IX-1934, páx. 1.
(91) Plácido R. Castro, «As conferencias da Irmandade», A.N.T., 1.-I-1932.
(92) Gonzalo de Reparaz, A.N.T., 6-X-1934.
(93) Ibídem. Por outro lado esta visión de Galicia como «colonia de almas rendidas» estaba non somentes inculcada nos galeguistas senón tamén en liberais como Portela Valladares que fala do «apocamento» e «degradante humildad» dos galegos que «por no aceptar la lucha cuando la lucha viene, no solo sufrimos castigo y doma, y servidumbre y ruina, sino que en muchos momentos pudimos juzgar que se nos consideraba fuera del todo nacional, como colonia que no merece miramientos si no para explotarla»; Ante el Estatuto, Barcelona, 1932, páx. 76.
(94) «Complejo de inferioridad», SER, 27-X-1935, páx. 1.
(95) R. Villar Ponte, «Realce de Feitos»; A.N.T., 13-VII-1935.
(96)  «Pretextos Cotidianos»; E.P.G., 25-I-1931, páx. 1.
(97) A.N.T., 10-VIII-1935.
(98) M.L. Losada, «Renegados», A.N.T., nº 412.
(99) Vicente Risco, «Leiras»; A.N.T., 25-VII-1934.
(100) A. Villar Ponte, «A fontenla viva da nosa cultura»; NOS, nº 38, 15-II-1927, páx.6.
(101) Como fai A.Villar Ponte, «Pretextos Cotidianos», E.P.G., 9-VI-1932, páx.12. Isto de «matria», proviña en gran parte de considerar a Galicia como a «Nai Terra».
(102) A.N.T., 25-VIII-1935.
(103) Vicente Risco, «Ideas que defende e fíns que se propón o P.G.», apartado IX, A.N.T., 31-VIII-1935.
(104) Folla manuscrita con notas de Bóveda. Arquivo do P.G.
(105) Prat de la Riva, «El miting de Solidaritat», La Veu de Catalunya, 9-II-1906; citado por Solé Tura, Catalanismo y revolución burguesa, Edicusa, Madrid 1974, páx. 190.
(106) Lois Tobío Fernández, «Refreisións do momento aitual da Galicia»; NOS, nº 95, 15-XI-1931, páx. 201.
(107) A.N.T., 25-VII-1935.
(108) A.N.T., 11-I-1934.
(109) Paco Cambra, «El himno gallego», Vida Gallega, nº 66, 1915, páx. 5.
(110) Declaracións de Manoel Beiras, Santiago, 1-XI-1980.
(111) Crónica de Antón Villar Ponte, E.P.G., 19-IV-1931, páx. 11.
(112) «Orense al día», E.P.G., 30-IV-1931, páx. 10.
(113) «Opiniones. Indices de galleguidad»; E.P.G., 11-VIII-1934, páx. 1.
(114) Tal sucedía nada menos que en 1921 na «Escola Nocturna Obrera» de moitos sitios. La Integridad, (periódico católico tudense), 15-II-1921, páx. 2. Dato aportado por Alberto Martínez, xa cit.
(115) «Pretextos Cotidianos. Sospecha de ocultación de cierto sentimiento tras símbolos galleguistas»; E.P.G., 31-VIII-1934, páx. 1.
(116) Así por exemplo «Dedalus», «Signario contra el falso galleguismo»; E.P.G., 4-IX-1934, páx. 1.
(117) Ibídem.
(118)  A.Villar Ponte, «Pretextos Cotidianos. El Himno gallego proscrito por vitando de la Radio de La Coruña»; E.P.G., 11-IV-1934, páx. 1.
(119) Vide Carballo Calero, Ricardo, Historia da literatura galega, Galaxia, 2ª Ed.Vigo 1975, pp. 310-311.
(120) Vicente Risco, «Ideas que defende e fíns que se propón o P.G.; apartado VII»; A.N.T., 17-VIII-1935.
(121) Veleiquí e interpretación do seu contido que nos ofrece Vilar Ponte: «No se trata de un Himno bélico ni de un lírico panfleto donde el «bon cop de fal» aparezca para nada. Son unos bellos versos envueltos en poética vaguedad de niebla y luna que permite columbrar apenas la silueta de nuestra costa verdecente y húmeda para mostramos en las copas juzgadoras de los pinos un ejemplo de vertical rebeldía contra injusticias seculares. Una cosmogónica invitación de objetivismo parnasiano al desperezo de la raza tanto tiempo dormida con sueño nirvánico». A Villar Ponte, «Pretextos Cotidianos»; E.P.G., 11-IV-1934, páx. 1.
(122) Baldomero Cores Trasmonte, voz «Escudo de Galicia», G.A.G., T. X. páx.110. Para o estudio do escudo de Galicia é de gran interés o estudio de Dalmiro de la Válgoma y Díaz Varela, «El Escudo de Galicia»; Galicia en Madrid, I-1935.
(123) Foi moi sonada a polémica de Murguía con Bernardo Barreiro, sobor dos símbolos que compuñan o escudo. Vide Bernardo Barreiro, «Insignias y Blasones de Galicia». Galicia Diplomática, Santiago 1978.
(124) «O escudo de Galicia é azul con un cáliz dourado, e unha ostia enriba, e sete cruces arredor, que representa as sete cibdades antigas de Galicia». Vicente Risco, «Ideas que defende e fíns que se propón o Partido Galeguista»; A.N.T., 17-Vlll-1935.
(125) Castelao, «Os novos símbolos da Nova Galiza», revista Nova Galiza «Boletín Quincenal dos Escritores Galegos Antifeixista»), Barcelona VII-1937. Vide escolma de García, X.L., Collectiu de Cultura Popular, Barcelona 1977, páx. 25.
(126) Un bo resume de tal polémica aparece nunha colección de artigos das duas partes, reunidos nun folleto titulado: Antonio Couceiro Freijomil. La bandera de Galicia, Ourense 1930. Colección particular de Fermín Bouza Brey, Cortegada. Polo demais semella que Murguía coa cor azul quixo representar simbólicamente o mar que baña as costas de Galicia (Adelardo Novo; «La bandera gallega blanca y azul»; E.P.G., 9-X-1935, páx. última).
(127) Dato que debo á xentileza do profesor Jesús Palomares Ibáñez.
(128) Vide: «Interesante pleito heráldico», Boletín de la Comisión Provincial de Monumentos históricos y Artísticos de Orense. T. IX; 1-II-1931, pp. 153-161. (Arquivo Histórico de Ourense).
(129) Vide a título de exemplo A. Villar Ponte «La bandera de Galicia», tomado de E.P.G. por Heraldo de Galicia, 2-II-1931, páx. 3.
(130) Tal se conta en El Compostelano, 28-IX-1935, pp. 1-2.
(131) «La bandera»; Vida Gallega, nº 486, 1931. páx. 2. Curiosamente «Vida Gallega», revista moi lida pola colonia galega en América, ostentaba na portada a bandeira azul e branca, en tanto que o seu director, Jaime Solá, se pronunciou pola que defendía Couceiro Freijomil; E.P.G., 9-X-1935, páx. última.
(132) Carta de Couceiro Freijomil a Don Federico Maciñeira, dada a 8-II-1931. Colección particular de Fermín Bouza Brey, Cortegada (Ourense).
(133) Por certo que a franxa azul celeste de Murguía foi trocada polos galeguistas na etapa republicana en azul ultramar, como relata o propio Castelao en «Os novos símbolos da Nova Galiza». Nova Galiza, xa cit. páx. 25.
(134) Folleto citado. Colección particular de Fermín Bouza Brey, Cortegada (Ourense).
(135) Ibídem.
(136) E.P.G., 16-IV-1931, pp. 9-10.
(137) «Pontevedra al día»; E.P.G., 16-IV-1931, páx. 8.
(138) Declaracións de Xaquín Lorenzo, Ourense, 29-IV-1981.
(139) «Os homes, os feitos, as verbas. Vida universitaria»; NOS, nº 95, 15-XI-1931, páx. 217.
(140) «Opiniones. Indices de galleguidad», E.P.G., 11-VIII-1934, páx. 1.
(141) A.N.T., 21-IX-1935.
(142)  Ibídem.
(143) E.P.G., 10-X-1935, páx. última.
(144) «La bandera de Galicia», Heraldo de Galicia, 2-II-1935, páx. 2.
(145) «La bandera gallega blanca y azul», E.P.G., 9-X-1935, páx. última. Tamén E.P.G., 6-X-1935, páx. 59.
(146) «Sobre la bandera de Galicia», SER, 5-V-1935,. pp. 5-6.
(147) V.C., «A bandeira galega»; A.N.T., 21-IX-1935.
(148) «Contra el cambio de bandera gallega»; El Compostelano, 28-IX-1935, páx. 1.
(149) «Contra el cambio de bandera gallega. Una nota de «Labor Gallega» en defensa de la bandera azul y blanca»; El Compostelano, 28-IX-1931. pp. 1-2.
(150) «[...] o Seminario de Estudos Galegos perante esta dirección da Sección de Historia ten de manifestar reiterando un criterio sosteido dende a súa fundación que a bandeira "actual da nosa terra ten unha franxa baixando de esquerda a dereita" i-é usada dende fai medio século polas colectividades de emigrados, polas corporacións oficiaes de Galicia e por moitas empresas privadas nos productos do mercado galego, i-é que, recoñecida por todolos galegos, endexamáis foi símbolo de partidismos.
     Este criterio popular, no que o Seminario acompaña i-está acompañado por entidades de tanta autoridade como a Academia Galega, enténdase sin perxuicio de que as investigacións de esta Sección de Historia acusen como enseñas simbólicas en diferentes etapas históricas duas vellas bandeiras de Galicia, roxa unha, e branca outra, ambas co escudo no seu centro, tal e como se amostran nas representacións de máis outo valor artístico da enseña galega debida aos pinceles esgrevios de Durero y de Mengs, respectivamente; con os mesmos dereitos as dúas pra seren ostentadas si somentes houbese de aterse ao pasado ao acoller un símbolo o pobo que n-el quere ollarse representado.
     Por esto o Seminario entende que a bandeira roxa debe seguir sendo usada, como pendón dos Concellos pra ser conducida en actos corporativos, e o uso escrusivo da bandeira branca compre reservalo pra o día en que do mesmo xeito poida ser usada pol-o orgaismo galego que xurda como continuación histórica da antiga «Junta del Reino» namentras que a actual bandeira azul e branca debe mantenerse no seu uso oficial e popular de hoxe como enxebre representación da Galicia actual.» A.N.T., 5-X-1935.
(151) E.P.G., 6-X-1935, páx. 59.
(152) E.P.G., 9-X-1935, páx. última.
(153) A.Villar Ponte, «Pretextos cotidianos»; E.P.G., 31-VIII-1934, páx. 1. A sua opinión é tamén ratificada por «Dedalus», «Signario», E.P.G., 4-IX-1934, páx.1.
(154) Emilio González López, «La fiesta de Santiago Apóstol»; La Voz de Galicia, 5-VIII-1981.
(155) «Opiniones. Hacia la perdurabilidad de la fiesta patriótica», E.P.G.; 28-VII-1934, páx. 1.
(156) «Opiniones», E.P.G., 28-VII-1934, páx. 1.
(157) A.N.T., VIII-1932.
(158) Así o dicía xa en 1923 Antón Vilar Ponte:
     «Fai tres anos que os nacionalistas vimos celebrado no día de Sant-Yago o día de Galicia, día de santidade en que os nosos corazóns renovan o seu voto diante do altar da Patria, día de ledicia en que todol-os galegos nos sentimos irmáns, día de espranza en millores días, día en que nosas almas voan hacia os hourizontes de días que ainda non viñeron, pero que virán, que xa se ollan na lonxanía envoltos en brancura de nova libertade.» A.N.T., 25-VII-1923.
(159) Otero Pedrayo, «A siñificación espiritoal do Día de Galiza»; NOS, nº 80, 15-VIII-1930, páx. 153.
(160) Folleto de Rodolfo Prada titulado Conferencia en col da Nosa Galiza, Montevideo 1935, pp. 14-15. Colección particular de Ramón Martínez López.
(161) A.N.T., 8-VI-1935.
(162)  La Estrada, 25-VII-1932, páx. 1.
(163) Juan Carballeira, «Temas Gallegos. Invitación al cotidianismo»; E.P.G., 31-VII-1934, páx. 16.
(164) A. Villar Ponte, «Pretextos cotidianos. ¿Cuándo vamos a encontrar, "nuestras fiestas"?»; E.P.G., 10-VII-1934, páx. 14.
(165) Boletín da lrmandade Nazonalista Galega, 25-VII-1922; citado por C. López nun excelente artigo sobor do 25 de xullo, publicado na Hoja del Lunes de Vigo, 20-VII-1981.
(166) Evaristo A. Mosquera, A.N.T., 15-IV-1932.
(167) A.N.T., 18-XII-1933.
(168)  A.N.T., 27-IV-1935, páx. 3.
(169) Antón Villar Ponte, «A fontenla viva da nosa cultura»; NOS, nº 38, 15-II-1927, pp. 7-8.
(170) F.F. Del Riego, «Verbas da mocedade. Compostela, nova espranza celtiga»; E.P.G., 28-V-1932, páx. 12.
(171)  Ibídem.
(172) Esta conferencia apareceu glosada en E.P.G., 3-VIII-1934, páx. 1.
(173)  Ibídem.
(174) L. Santiso Girón, «Proyecciones»; E.P.G., 21-VIII-1934, páx. 1.
(175) «Unha campaña antigalega»; A.N.T., 7-IX-1935.
(176) «A realidade galega ao longo dos tempos»; A.N.T., 15-XI-1935.
(177) Antón Villar Ponte, «Pretextos cotidianos», E.P.G., 6-XI-1931, páx. 1.
(178) A.N.T., 27-XII-1933.
(179) A.N.T., 18-XII-1933.
(180) Xosé García Nodar, A.N.T., 15-V-1936.
(181) Beiras, J.M., Estructura y problemas de la población gallega, editado polo Banco del Noroeste. Desagreguemos os datos por provincias:
Cidade

Provincia

Capital

A Coruña      779.441      76.574
Lugo      468.403      31.697
Pontevedra      574.950      31.600
Ourense      428.763      22.384
(182) Discurso pronunciado o 25-II-1932; García, X.L., Op. cit., páx. 203.
(183) A.N.T., 18-V-1935.
(184) A.N.T., 11-IX-1933.
(185) A.N.T., 13-VII-1935.
(186) A.N.T., 11-IX-1933.
(187) A.V. Ponte, «A fontenla viva da nosa cultura», NOS, nº 38, 15-II-1927, páx. 4.
(188) Juan Carballeira, «Temas gallegos. Política de campo y de ciudad»; E.P.G., 16-IV-1935, páx. 16.
(189) Castelao, «Faiscas...», A.N.T., 16-VI-1934, páx. 1.
(190) Sintomáticamente dicta no parlamento que: «las ciudades apenas son brillantes archipiélagos de muy poca significación perdidos en el mar de la esencia y de la vida campesina. Todo lo que vale en Galicia es de origen labriego, y nosotros, los que queremos constituir de ella una unidad, incluso de cultura, dentro del ambiente español y del ambiente europeo, tenemos que amar sobre todo al campesino»; García, X.L., Op. cit., páx. 119.
(191) Heraldo de Galicia, 15-I-1934, páx. 1.
(192) Roberto Blanco Torres fala de Vigo en 1921, e dicía cousas que resultan moi ilustrativas a este respecto: «Vigo [...] Como mercado d'industria e comercio é, por dereito propio, —adequerido por asimilazón un pouco ficticia, máis frutuosa n-iste caso, d'hábitos estranxeiros—, o primeiro na Galicia. O prurito d'asimilación do esótico sin un cultivo atento da propia persoalidade espritual, acusa unha desorientación [...] lamentabre [...]. Un pobo pode s'asimilare do estranxeiro aquelo que resúltelle porveitoso, máis sin perda das súas íntimas peculiaridades e do seu xenio autóctono. Pode aspirar o cosmopolitismo sin perdere as súas carauterísticas esenciaes. O cosmopolitismo non impide a afirmación dos valores psicolóxicos propios, como o privativo non escruye o esótico. [...] o que percisa Vigo: creare a sua persoalidade como poboazón galega, forxar a súa vida espritual. Como a Cruña, por exempro, necesita algo d'aquela autividade e d'aquela disposición vountaria pra o mundo dos negocios. E os qu'ademiramos Vigo e n-il ollamos a gran cibdade do porvir, a gran urbe da futura civilización atlántica, quixeramos ollare tamén, a veira do seu frorecemento económico, o frorecemento do seu esprito e o callamento da súa cultura»; Roberto Blanco Torres; «Notas de Viaxe». Vigo: a cibdade», NOS, 24-VI-1921, nº 5, pp. 5 e 6.
(193) «Nuestra ciudad»; Heraldo de Galicia, 8-IX-1933, páx. 1.
(194)  A.N.T., 11-IX-1933.
(195) Artigo cit. NOS, nº 28, 15-II-1927, páx. 8.
(196) A.N.T., 11-IX-1933.
(197) Carr Raymond, España 1808-1039, Ariel, 2ª Edición, Barcelona 1970, páx. 523.
(198) Solé-Tura, Jordi, Op. cit., pp. 210-214 e 223, 226, 228.
(199) Corcuera Atienza, Javier, Op. cit., pp. 362-368.
(200) Antón Villar Ponte, «Saliendo al paso de una afirmación», E.P.G., 1-IX-1931, páx. 1.
(201) Non tódalas notas definitorias que iremos dando son aplicables a cada un dos seus integrantes, sendo tan só o común denominador ideolóxico. Polo demais faremos as oportunas matizacións e salvedades.
(202) Así no Galicia de Buenos Aires, 24-II-1935, páx. 3, consultado na colección particular de Xosé Lois Bóveda; Claridad, 17-II-1934, páx. 4.
(203) O pensamento de Vicente Risco auna a urdime rexeneracionista co tradicionalismo. Resulta significativo que cite reiteradamente a Joaquin Costa do que dí nunha ocasión: «aquel grande home que falaba como repubricano e pensaba como tradicionalista». (V. Risco, «Leira Nova»; H. de G., 10-VI-1935, páx. 1).
(204) Como tales liberales eran contrarios ó intervencionismo do Estado. Vide por exemplo, discurso de Otero Pedrayo pronunciado no Parlamento o 18-V-1932; García, X.L., Op. cit., páx. 119.
(205) «Notas marginales», Ser, 28-IV-1935, páx. 4.
(206) Adiantemos algo. Cando os pontevedreses Xerardo Alvarez de Limeses, e o seu irmán Xosé, os tamén irmáns Caramés e Xosé María Alvarez Gallego, deciden arredarse do P.G. con Filgueira, declaran: «non podemos ver con bos ollos a entrega do galeguismo aos enemigos da relixión». Carta de Xerardo Alvarez Limeses ó seu xenro Alexandre Bóveda, dada en Pontevedra a 19-IV-1935. Arquivo do P.G. (Vide Anexo Doc. 11).
(207) Vémonos obrigados a da-la cita indirecta (faise eco deste comentario Claridad, 17-II-1934, páx. 4) por non figurar este número concreto en ningunha das coleccións, todas incompletas, que existen nas hemerotecas.
(208) Vicente Risco, «Leria Nova (III). Revolución». H. de G., 16-I-1933, páx. 1.
(209) E este un aspecto pouco coñecido de sua biografía. En 1933, concretamente era Conselleiro suplente pola Sección de Viveiro.
(210) Guieiro, 1-VI-1936, páx. 2.
(211) Nesta sección escribían os que discrepaban coa liña oficial do P.G.; a revista recollía así a pluralidade de opinións, respetando na práctica o dereito de expresión das minorías; A.N.T., 1-V-1936.
(212) «Crónica da IV Asamblea»; Heraldo de Galicia, nº 228, pp. 1-2.
(213) «Afirmación católica de un grupo de nacionalistas»; Logos, X-1931.
(214) Glosa da intervención de Pedrayo na IV Asamblea do P.G., Ser, 28-IV-1935.
(215) Vicente Risco, «A ideoloxía do nacionalismo exposto en esquema», A.N.T., 1-III-1931.
(216) Veremos esta cuestión no capítulo adicado á «Dereita Galeguista».
(217) «Crónica da IV Asamblea»; H. de G., nº 228, pp. 1-2.
(218) «Acerca de un comentario sobre la Derecha Galleguista»; H. de G. 19-VIII-1935, páx. 1.
(219) A.N.T., 1-V-1936.
(220) A.N.T., 25-VII-1932, páx. 1.
(221) A.N.T., 9-X-1933.
(222) Ibídem.
(223) Vicente Risco, «A ideoloxía do nacionalismo exposto en esquema», A.N.T., 1-III-1931.
(224) A.N.T., 18-IX-1933.
(225) V. Risco, «A ideoloxía do nacionalismo exposto en esquema», A.N.T., 1-III-1931. Lembrémonos da importancia que xogaba o factor «tradición» na teoría risquiana da nación. Vide Lugrís, Ramón, Vicente Risco na cultura galega, Galaxia, Vigo 1963, pp. 132-133.
(226) Non nos debe pasar desapercibido que hai unha liña histórica do galeguismo tradicionalista, que ven de Brañas a Lousada Dieguez, atravesa a República, plasmada nesta corrente; e desemboca nun Lois Rivaya Riaño ou nun Risco, que se fan adeptos ó tradicionalismo carlista (o dato de Rivaya deunolo Del Riego, en conversa con el; Vigo 5-VII-1980).
(227) A.N.T., 22-XI-1935.
(228) E.P.G., 8-XII-1931, páx. 9.
(229) «[...] a forma económica no pode ser outra que a pequena propiedade ceibe e familiar, o traballo comunal, a pequena industria. Nin o latifundio, nin a grande eisprotación industrial da terra pódese acompasar co ser galego. Tampouco a grande cibdade pol-o que ten de acampamento da moitedume. Baixo a lus e riba dos asfaltos municipaes faría, tristeiro e desacougado papel a moitedume sin fogar do Gran Hotel ou da xigante fábrica»; Otero Pedrayo, «O ser inmorredoiro de Galicia»; A.N.T., 15-XI-1935, páx. 1.
(230) A.N.T., 15-V-1936.
(231) Ramón Villar Ponte, «Nos soilos», A.N.T., 25-VIII-1933.
(232) A.N.T., 25-VII-1934.
(233) A.N.T., 27-XII-1935.
(234) Sobor deste abandeirado do isolacionismo do P.G., «temos duas visións contrapostas. Unha é do seu fillo Ramón Villar Chao (Declaracións feitas na Coruña o 26-VIII-1980), segundo o cal o seu dereitismo non iría mais alá da cuestión relixiosa, sendo no eido social moi aberto e hastra bastante de esquerdas. Conta que sendo estudiante de Filosofía e Letras en Madrid foi dos promotores dunha manifestación de estudiantes e intelectuais contra da pena de morte. Era tamén progresista verbo do problema da muller; tanto que, cando polo ano 1917, —cre recordar— a Real Academia de la Lengua vetara a entrada nela de doña Emilia Pardo Bazán, polo mero feito de ser muller, foi el quen organizou unha campaña de protesta estudiantil, cousa que a ilustre escritora lle agradeceu nunha carta que —sempre según o noso informante—, conserva a filla de Ramón, Tereixa Villar Chao.
     Semella que tampouco vira con malos ollos as reivindicacións das traballadoras viveirenses da conserva. Polo demais, tampouco era anticomunista; refírenos a seu fillo que nunha ocasión en que foi Otero Pedrayo a dar un ha conferencia no local do grupo galeguista de Viveiro, Ramón Villar Ponte escolleu unha frase de Lenin alusiva a que sen a libertade dos pobos non podería haber verdadeiro internacionalismo proletario, para ilustrar unha pancarta que adornaba a saa. Pola contra, o testimuño de Ramón Piñeiro, (Declaracións feitas en Santiago o 22-V-1978) nos presenta a un Ramón Villar Ponte marcadamente conservador e dun catolicismo raiano na beatería.
(235) A.N.T., 14-IV-1934.
(236) Declaracións de Francisco Fernández del riego, Vigo, 5-VII-1980.
(237) A.N.T., 6-XI-1933.
(238) A.N.T., 9-X-1933. Convén precisar que exceptuando esta coincidencia co sector de dereitas do P.G., nos demais terreos as suas ideas distan de seren dereitistas.
(239) Rexeitaba ademais a política rexida polos parámetros esquerda/dereira, establecendo o seguinte siloxismo: «unha razón, unha política [...] «unha nazón» equival a "unha política"», e ista política non podía ser outra que a galeguista; Alvaro Cunqueiro, «Unha nazón i-unha política», A.N.T., 18-XII-1933.
(240) Declaracións de Ramón Piñeiro, Santiago, 22-V-1978.
(241) A esta cuestión alude Bóveda nun manuscrito. Arquivo do P.G.
(242) A.N.T., 6-XII-1935.
(243)  A.N.T., 13-XII-1935.
(244) Dicían no manifesto programático que en caso de establecer alianzas, éstas serín con partidos «que teñan un contido manifestamente esquerdista»; E.P.G., 17-VI-1931, páx. 10.
(245) A figura de Alvaro das Casas é moi contradictoria e complexa e dende logo non se pode etiquetar como de esquerdas sen máis matización. A clarexar a paradóxica personalidade de Das Casas adicaremos unhas liñas noutro capítulo.
(246) Colaboraron tamén os galeguistas que non eran do P.G.: Carlos Maside e Luis Peña Novo. Paz Andrade, a quen tamén vemos na lista, tiña unha liña que non ía máis alá do centro esquerda, que progresivamente se iría resolvendo nunha postura de centro sen máis adxetivos.
(247) «Correspondencia administrativa», Ser, 28-IV-1935, páx. 3.
(248) Tamén formaba parte deste grupo o fundador da «Unión Socialista Gallega», Xoan Xesús Gonzalez, de quen se atopaban interesantes colaboracións nesta revista Claridad.
(249) A.N.T., 4-VIII-1934, páx. 1.
(250) Declaracións de Ramón Piñeiro, Santiago 22-V-1978.
(251) Exemplo de católico non practicante era Castelao (Declaracións de Ramón Valenzuela, Madrid VI-1980), e de católico practicante, Bóveda.
(252) Antón Villar Ponte dí nun artigo: Temos unha língoa propia, feitura de Deus e da Naturaleza», o que nos move a pensar que a súa visión era máis a dun crente que a dun agnóstico; o que podemos afirmar é que, dende logo, non era practicante. «A bandeira ergueita»; A.N.T., 10-IV-1936, páx. 1).
(253) «Nuestros pobres niños sin niñez»; E.P.G., 9-Vl-1931, páx. 10. Claro que debemos tomar isto con algunha reserva, pois segundo nos ten indicado Ramón Martínez López, que por certo foi profesor en Lugo de Picallo, este podía estar influenciado pola consideración social imperante que ponderaba como «de buen tono» a figura do intelectual non católico respetuoso para coas ideas relixiosas.
(254) «Notas marginales», Ser, 28-IV-1935, páx. 4.
(255) A.N.T., 28-I-1934.
(256) A.N.T., 11-V-1935.
(257) ¿Polo bo camiño?, A.N.T., VIII-1932, páx. 4.
(258) A. Bóveda, «Socialismo e Nazonalismo», A.N.T., 7-VlI-1934, páx. 1.
(259) A.N.T., 14-IV-1934.
(260) Carta de Alexandre Bóveda ó seu irmán Vicente («Vitín»), datada a 22-XI-1932. Arquivo do P.G. (Vide Anexo Doc. 17). Bóveda, home clave no P.G., técnico ó que solicitan asesoramento os demais galeguistas, deixou ben reflexado o seu pensamento nunha serie de manuscritos até agora inéditos, entre os que se atopan esquemas e resumes das suas lecturas.
(261) Isto verémolo, en breve, moi ben exemplificado nas declaracións de Ramón Suarez Picallo.
(262) Conferencia pronunciada por Núñez Búa na Sociedade Nazonalista de San Sebastián; glosada en A.N.T., 25-VIII-1934. Lois Rivaya Riaño, pola sua banda dicía: «Xentes alleas, xentes educadas noutras terras viñeron traguendo con iles problemas eiquí non esistentes, o que deu orixen a que se crearan. Co pensamento posto no Sul de Hespaña ou na Pampa Arxentina, falan "da conveñenza do reparto das terras" ó que non é socializalas, se non algo máis infantil, máis de nenos "o reparto igoal". Co pensamento posto en Bilbao, na Habana, en Panamá, falan de patronos e asalariados —ni xiquera din obreiros e tratan de creare o sentimento de cras, a o xeito dos que en empresas, minas ou fábricas traballan, cando o que hai que creare, o que temos que creare e o sentimento de cras labrega, pra quenes os seus bens constituien instrumento de traballo, cras diferente das demais, das alleas, peculiar da nosa Terra» «Da revoluzón que ha vir»; A.N.T., 11-I-1934).
(263) X. Alvarez Gallego, «Afirmación patriótica», NOS, nº 92, 15-VIII-1931, páx.137.
(264) Léase cooperativista (non é el o único que utiliza con notoria ambigüedade o termo colectivista), A.N.T., 22-XI-1935.
(265) E.P.G., 8-XII-1931, páx. 9.
(266) Así o expresa o seu pai Alvarez Limeses a Alexandre Bóveda, en carta privada. Xa cit. Arquivo do P.G.
(267) A.N.T., 17-VIII-1935.
(268) Tesina de Gonzalez Probados, Manuel; Movemento Obreiro e Socialismo. Coruña 1931-1933, páx. 133. Hai que sinalar que esta crítica que recolle Manuel G. Probados está feita no primeiro bienio, momento no que os galeguistas en xeral estaban moi descontentos coa marcha da República en xeral e cos partidos republicanos, e especialmente co de Casares, en particular. A cousa cambia ó longo do seguinte bienio valorando o P.G., e Castelao como dirixente, máis positivamente ás organizacións republicanas e o sistema republicano, e interesándose na sua consolidación en tanto que posibilitador da sua arela autonomista. Polo demais Castelao cesa de colaborar en El Faro de Vigo, polas marcadas discrepancias ideolóxicas que o arredaban del.
(269) Rodriguez Castelao, A.; Sempre en Galiza, Akal, Madrid 1977, pp. 15-16.
(270) Ibídem.
(271) Castelao, «Verbas do Chumbo», A.N.T., 18-V-1935.
(272) Castelao, «Verbas do Chumbo»; A.N.T., 25-V-1935.
(273) A.N.T., 17-II-1934, páx. 4.
(274) A.N.T., 1-VII-1931.
(275) Ibídem.
(276) Ibídem.
(277) A.N.T., 18-V-1935.
(278) Víctor Casas, «Fenestra», E.P.G., 11-IV-1931, páx. 1.
(279) Víctor Casas, «Do Momento», A.N.T., 24-VlII-1935.
(280) A.N.T., 16-II-1934.
(281) Ainda que en certo modo é ocioso, consideramos noustante oportuno precisar que tanto neste, como nos demais apartados que fomos establecendo, aludimos exclusivamente ós elementos máis señeiros, que por deixar constancia escrita do seu pensamento, eríxense en portavoces de cada unha das correntes, sendo algo así como a punta que emerxe do iceberg, o cal quere dicir que habería outros galeguistas anónimos que se sentirían identificados con algunha destas correntes de opinión.
(282) Solidaridad Obrera, nº 3, 29-XI-1930, páx. 5.
(283) Temos constancia documental de que estas audaces verbas de Antón Villar Ponte, non foron escritas por oportunismo político, que hipotéticamente, o levarían a radicalizar insinceira e momentaneamente os seus postulados para que estivesen así en concordancia co medio no que ían ser divulgados. En 1927, e nun órgano tan pouco propicio para as desmesuras doctrinais, como era a revista NOS dicía: «E inda cicais buligará d'aquela nos vosos miolos a atrevida concepción d'un posibre réxime de soviets parroquiaes que mancomunados serían capaces de faguer da Galiza un pobo orgánico, un todo vivo e armónico, sin Estado, a xeito dos Estados d'hoxe». A. Villar Ponte, «A fontenla viva da nosa cultura», NOS, nº 38, 15-II-1927, páx. 4. Agora ben, tan audaz teoría non comporta unha afinidade co comunismo, ó que criticaba en tanto que negador da libertade: «En nombre de la libertad no pueden hablar ni los fascistas ni los comunistas, puesto que unos y otros aspiran, con la implantación de su doctrina, a anularla. Si dictadura es la de los unos dictadura es también la de los otros. Contra la libertad van ambas». («Pretextos cotidianos»; E.P.G., 1-IV-1933, páx. 14).
(284) Solidaridad Obrera, nº 3, 29-XI-1930, páx. 5.
(285) Emitiu tal pensamento nun discurso pronunciado no Parlamento o 24-II-1933; García, X.L., Op. cit., páx. 390.
(286) Fernández del Riego (Declaracións feitas en Vigo o 5-VII-1980) o considera bastante radical dentro da esquerda burguesa, e o estudoso da C.N.T. en Galicia, Dionisio Pereira, testimuñounos a sua vinculación cos medios obreiros da Coruña. Martínez López (Declaracións feitas en Santiago o 8-XII-81) considerao como filo-comunista.
(287) Roxelio Pérez González, asiduo colaborador na prensa, co pseudónimo de «Roxerius» propugnaba fórmulas de colectivismo agrario. Claro que, como xa temos dito, non sabemos moi ben a que aternos, pois non eran poucos os galeguistas que empregaban o termo colectivismo con censurable imprecisión, equiparandoo ó de cooperativismo. E.P.G., 20-VI-1931, páx. 7.
(288) Así por exemplo en Muros. «El primero de mayo en Galicia»; Ser, 5-V-1935, páx.2.
(289) Ramón Martínez López (Declaracións en Santiago, 13-XI-1980) nolo describe así: «galeguista místico e mítico; considerábase sobor de todo representante dos agrarios. Era moi pulcro, mestre, bo orador e laico».
(290) A.V. Ponte, «pretextos cotidianos», E.P.G., 6-XI-1931, páx. 1.
(291) González Probados, Manuel; «¿Cultura Obreira?», A.N.T., 17/24-VII-1980.
(292) Dionisio Pereira, «Crónica de una sociedad coruñesa: El Centro de Estudios Sociales "Germinal"»; La Voz de Galicia, 12-VII-1981.
(293) «Galicia en el Congreso», E.P.G., 2-X-1931, páx. 7.
(294) Ibídem. Dicía tamén no Parlamento, con optimismo infundado, que as clases populares impedirían que houbese máis guerras: «porque en España, ni en Europa, no podrá haber guerras, pues aunque quisieran que las hubiera los que se lucran de ellas, sería impedido por los que siempre resultan sus víctimas, por los que nunca obtienen de la guerra más que la miseria y la muerte, por las clases trabajadoras, por los pueblos puestos en pie». (Discurso pronunciado por Picallo no Parlamento o 6-XII-1932; García, X.L., Op. cit., páx. 272.
(295) Folleto do P.G. titulado A interpelación dos diputados galeguistas, V-1933, páx. 13. Colección particular de Fermín Bouza Brey, Cortegada.
(296) García, X.L.; Op. cit., infra, páx. 336.
(297) García, X.L., Discursos parlamentarios (1931-1933). Ediciós do Castro, A Coruña 1978, páx. 332.
(298) Picallo, «Galleguismo y catolicismo»; A.N.T., 17-XI-1931, páx. última.
(299) Vide García, X.L., Op. cit., páx. 225.
(300) A.N.T., 13-VII-1935.
(301) Manuscrito de Bóveda, no que replica a Poza Juncal (Arquivo do P.G.).
(302) Este era membro das mocedades, pero a sua asidua colaboración en A.N.T. fainos sospeitar que debía perteñecer ó P.G., mantendo así unha doble militancia da que temos rexistrados bastantes casos. De calquera maneira, o feito de que expoña as suas teorías marxistas en A.N.T. revela unha vontade de incidir no partido.
(303) Declaracións de Ramón Piñeiro, Santiago 22-V-1978.
(304) Alvaro das Casas, «A nosa Universidade», NOS, nº 17, 15-I-1932, páx. 18.
(305) En Arzúa, por exemplo, González Probados, Manuel; Movemento Obreiro e Socialismo. Coruña 1931-1933, páx. 114. Lembrémonos.ademais que Seoane estivera xa antes unido ó dirixente da U.S.G., Xohan Xesús González, na «Agrupación Nazonalista» de Santiago.
(306) Declaracións feitas por Fernández del Riego, Vigo, 5-VII-1980.
(307) Luis Tobío Fernández, «Refreisións encol do momento aitual da Galicia», NOS, nº 95, 15-XI-1931, pp. 199-200.
(308) E.P.G., 8-XII-1931, páx. 9.
(309) L. Tobío Fernández, artigo cit. páx. 203.
(310) A.N.T., 13-VIII-1933.
(311) Ibídem.
(312) Ibídem.
(313) Agustín Baladrón, «Socialismo e Galeguismo», A.N.T., 21-IX-1935.
(314) Agustín Baladrón, «Tribuna Libre. Cara unha nova Galicia»; A.N.T., 3-IV-1936. Páx. 2.
(315) A.N.T., 22-V-1936, páx. 3.
(316) Ibídem.
(317) Lois X. Carballo Arceo, «O Advento e caída da República nunha bisbarra galega», A.N.T., 12/18-XII-1980, páx. 9.
(318) Esta nosa impresión ratificounola Ramón Piñeiro en declaracións feitas en Santiago o 22-V-1978.
(319) A.N.T., 31-VIII-1935.
(320) Ibídem.
(321) A.N.T., 12-X-1935.
(322)  Ibídem.
(323) A.N.T., 5-X-1935.
(324) Dicía Bieito Carballo que para acabar co minifundismo compría unha reforma pero «Unha reforma d'esta natureza non pode levarse á práctica estando Galiza submetida a normas xurídicas extranxeiras, é necesaria a independenza, pra que o Estado galego poida acometer a solución d'estos problemas»; «Temas do rus», Heraldo de Galicia, 15-VIII-1932, páx. 3.
(325) «Unha reunión importante»; E.P.G. 9-XlI-1932, páx. 8.
(326) Juan Carballeira, «La conquista de la escuela»; E.P.G. 4-V-1933, páx. 1.
(327) Guieiro, nº 16, A.N.T., 20-IV-1935, páx. 3.
(328) «Declaraciones interesantes»; E.P.G. 2-VIII-1933, páx. 1.
(329) Esta é a versión dada por Filgueira Valverde ó estudoso desta figura, Emilio Ulloa Femández (Vide tesina inédita, lida na Universidade de Santiago, titulada Alvaro das Casas y los Grupos Ultreyas).
(330) Alvaro das Casas, «Hacia otra Galicia», E.P.G. 21-VII-1931, páx. 6.
(331) Subtitulábase «Boletín de Estudios Políticos», aparecendo o nº 1 en Santiago o VII/VIII-1934.
(332) Ser, 4-VIII-1935, pp, 4-5.
(333) F. del Riego, «Nacionalismo e Democracia», A.N.T., 25-VII-1935.
(334) A. Vilar Ponte, «Radiogramas do Olimpo», A.N.T., 14-IV-1934.
(335) «Federación Provincial Agraria», E.P.G. 13-III-1935, páx. 3.
(336) A.N.T., 3-II-1934.
(337) «Circular da Segredaría Política encol da reitificación do Censo Eleitoral», A.N.T., 9-XI-1935.
(338) A.N.T., 13-XII-1935.
(339) A.N.T., XI-1933.
(340) J. Núñez Búa, «Vida e paixón de Castelao», A.N.T., 25-V-1950, páx. 39.
(341) Abundaremos máis nesta importante cuestión no apartado correspondente á práctica política do P.G.
(342) Hernández Lafuente, Adolfo, Op. cit., páx. 386.
(343) Notas manuscritas por Alexandre Bóveda a modo de guión dunha conferencia (non están datadas, pero podemos conxeturar que foron escritas en 1933). Arquivo do P.G
(344) Declaracións de Xaquin Lorenzo, Ourense, 29-IV-1981.
(345) Claro que isto non o debemos tomar sen certas matizacións. Temos por exemplo a Antón Villar Ponte que se declaraba publicamente antimonárquico. A.N.T., 14-VII-1934.
(346) A.N.T., 17-III-1934.
(347) «Programa de acción pra os Grupos Galeguistas aprobado na II.ª Asambreia, 1933»; A.N.T., 18-V-1935 (Vide Anexo Doc. 5).
(348) De feito a corruptela electoral que xeneraba o caciquismo facía que o P.G. censurase agriamento á República. A.N.T., 27-XI-1933;
(349) González Probados, Manuel. Op. cit., páx. 130.
(350)  A.N.T;, 2-X-1933.
(351) «Manifesto pubricado pol-o Partido no Día de Galicia de 1932», NOS. Pubricacións galegas e imprenta. O mesmo repiten nun importante manifesto publicado polo Consello Executivo en marzo de 1933; Heraldo de Galicia, 20-III-1933, páx. 1.
(352) A.N.T., 14-IV-1934, Polo demais é iste un fenómeno común a varios partidos e institucións por estes anos, por mor de considerar amenazada a supervivencia da república dada a supremacia dunha forza accidentalista e sedicentemente republicana como era a CEDA.
(353)  Alexandre Bóveda, «Acotación. Pra Raza Celta», A.N.T., 2-VI-1934, páx. 1.
(354) A.N.T., 28-I-1934.
(355) A.N. T., 18-XII-1933.
(356) Ibídem.
(357) Faise eco deste comentario A.N.T., 8-VI-1935. Nas asambleas do P.G. observáronse sempre estrictamente as normas democráticas, atendéndose calquera reclamación proviñente dos delegados norteada cara o perfeccionamiento das garantías democráticas. Así, temos noticia de que na II.ª Asamblea do P.G., co gallo da votación segreda para a elección do Consello Executivo, o delegado ferrolano García Pereira protestou de que as papeletas de votación levaran escrito o número de votos que correspondía a cada delegado, o que podía implicar unha revelación indirecta do voto. Alvarez Gallego estivo dacordo en que en certo modo quedaba menoscabado o segredo do voto, e convencidos todos, repetiuse a votación. «II.ª Asamblea Regional del P.G.»; E.P.G. 13-XII-1932, páx. 9.
(358) «O gran mítin galeguista de A Cruña», A.N.T., 23-VI-1934, páx. 2.
(358 bis) Vide n.º monográfico sobor do caciquismo na Revista de Occidente, nº 127, X-73.
(359)

Jover Zamora, Introducción a la historia de España, , (capítulo adicado á idade contemporánea), Barcelona 6.ª Ed., 1969.

(360) Costa, Joaquin. Oligarquía y caciquismo. Colectivismo agrario y otros escritos; Alianza, Madrid. 4ª. Ed., 1979, páx.28.
(361) Durán, J.A. Historia de caciques, bandos e ideologías en la Galicia no urbana, Siglo XXI, Madrid 1972, pp. 244-245.
(362) Para un interesante estudio empírico disto vide Durán, J.A., Crónicas 1. Madrid, 1973, pp. 273-276.
(363) Barreiro Fernández, X.R. «A Edade Contemporánea até 1936» en Historia de Galicia, Pontedeume, 1979, pp.180-181.
(364) Tusell, Javier. Oligarquía y caciquismo en Andalucía (1890-1923), Barcelona, 1976, páx. 506.
(365) O artigo 29 da Lei Electoral de 1907 dicía literalmente: «En los distritos donde no resultaren proclamados candidatos en mayor número de los llamados a ser elegidos, la proclamación de candidatos equivale a su selección y les releva de la necesidad de someterse a ella». Cores, Baldomero. O libro negro de Galicia electoral, Santiago 1978, páx. 82.
(366) Vide Cores, Baldomero, Op. cit., páx. 86.
(367) Linz, Juan. Continuidad y discontinuidad de la élite política española: de la Restauración al Régimen actual, Estudios de Ciencia Política y Sociológica, Madrid, 1972.
(368) Tusell, Javier. Op. cit., pp. 506-507.
(369) Sobor desta custión, vide Durán, J.A. Historia de caciques bandos e ideoloxías en la Galicia no urbana, xa cit., páx. 245.
(370) Tuñón de Lara, Manuel. La España del Siglo XIX, Barcelona, 1974, páx. 266.
(371) Raymond Carr situa fundamentalmente o caciquismo no medio rural, poñendoo en relación co campo, coa terra: O poder do cacique grande nacía dos seus servicios xerais e o seu interés pola súa «terra». Así, Gamazo, abogado liberal que chegara a «disentir» de Sagasta, precisamente porque o librecambismo liberal era inaceptable para os cultivadores de trigo do seu distrito electoral, endexamais desbotou un pleito local nin deixaba xamais de reconocer ós personaxes lugareños. O abogado o terrateñente convertíase, como político nacional, no representante da súa rexión: así  ocurriu con Montero Ríos en Galicia, e os Pidel e os seus amigos aristocráticos en Asturias, ou La Cierva en Murcia. E servían moi ben os seus distritos. La Cierva, sen o permiso de quen, decíase, que se non movía unha folla en Murcia, conqueriu para esta, dende carreteras secundarias hastra unha universidade. E continua, revelando claramente que distaba de ser o caciquismo un fenómeno exclusivamente rural: Nunha cidade pequena eran moi poucas as familias que non tiñan algún parente dentro do sistema. As persoas de confianza dos políticos repartían mercedes e coñecían perfectamente as necesidades e problemas de cada familia e de cada votante e elo dáballes a sua forza. Estes tiranos cativos eran populares entre a sua clientela; utilizaban a caridade velada e a malversación dos ingresos municipais para fins privados. Carr, Raymond. España 1808-1939, Madrid 1969, pp. 356-357. Sobor do carácter plural do caciquismo vide Tusell, Javier. Op.cit., pp. 266-267.
(372) Vide Guerrero Paulette. El caciquismo en la provincia de Granada. Ponencia presentada ó III Coloquio del Seminario de Estudios de los Siglos XIX y XX, Universidad de Pau, Edicusa, Madrid 1973, páx. 115. Cores, Baldomero, Op. cit., páx. 87.
(373) Mencionemos unha mostra disto: As sociedades de emigrantes de Palmeira, en Nova Iorque e Bos Aires, mercaran unha finca co propósito de construir unha escola, en comandita cunha sociedade, da vila devandita, para a protección dos fillos de Palmeira. D. Baldomero Fernández, segredario do Xuzgado de Riveira, e considerado como cacique, entabla con eles un pleito (dos chamados «de silveira») para que a escola non se construira, reclamando a finca por dereito colindante. Utiliza os recursos do seu cárrego para poñer en movimento a Guardia Civil, que prendeu a tódolos membros da Xunta Directiva da devandita sociedade, imputándolles a acusación, a modo de pretexto, de que romperan os cristais dunha veciña, tentando así o cacique de amedrentalos para impoñer a sua omnímoda vontade. Alma Galega, 1-XI-1931, páx. 113.
(374) Tusell, Javier. Op. cit., páx. 507.
(375) Alvarez, Basilio. Abriendo el surco, Akal, Madrid 1976, páx. 141.
(376) Portela Valladares, Ante el Estatuto, Barcelona 1932, páx. 74.
(377) Ibídem, páx. 106.
(378) Cores, Baldomero. Op. cit., páx. 87.
(379) Antón Villar Ponte, «A bandeira ergueita», A.N.T., 10-IV-1936, páx. 1.
(380) Antón Villar Ponte, «Pretextos cotidianos. El único sistema posible para anular el caciquismo», E.P.G. 30-VI-1933, páx. 10.
(381) A.N.T., 1-VI-1935. Nun discurso parlamentario explicaba Castelao, inspirándose nas teorías de Risco, esta cuestión máis por extenso: «el caciquismo nació en Galicia cuando nuestra tierra perdió su fisonomía administrativa y cuando quedó dividida en cuatro provincias absurdas, gobernadas por otros tantos Poncios; el caciquismo en Galicia [...] nutre sus raíces en los Ministerios de Madrid, especialmente en el ministerio de Ia Gobernación. Tiene que ser así, porque el sistema centralista, así como en lo administrativo tiene que valerse de Ia burocracia, en lo político necesita del caciquismo; y prueba de ello es que cuando los grandes caciques tropezaban con algún obstáculo serio, siempre decían lo mismo: "Eso lo arreglo yo en cuanto llegue a Madrid". Y, en efecto, desde Madrid se destituían Ayuntamientos, se incapacitaban concejales, se revocaban acuerdos, se anulaban elecciones, se trasladaban jueces y magistrados y, en fin, se realizaban arbitrariedades de todo género. Lo que un monterilla cualquiera no se atrevía a realizar por miedo al control inmediato de Ia opinión pública, se hacía desde Madrid o por medio de los Gobiernos Civiles, porque Ia protesta lejana de los ciudadanos llegaba siempre en forma de escrito respetuoso, que iba a terminar en el cesto de los papeles inútiles.» García, X.L., Op. cit., páx. 67.
(382) «Compre reformar o Réxime Local de Galicia», A.N.T., 1-VI-1935.
(383) Fernández del Riego, «Nacionalismo e Democracia», A.N.T., 25-VII-1935.
(384) «O tan repetido e comentado caciquismo galego non ten outro orixe máis que a inadaptación da lei e do Goberno á realidade xeográfica e social. O caciquismo, por tanto, coa Autonomía desaparecerá». A.N.T., n.° 422.
(385) Folleto titulado Manifesto da II.ª Asambreia do P.G., 1832, editado por NOS.
(386) Vide por exemplo manuscrito de Bóveda plantexando este problema. Arquivo do P.G.
(387) A.N.T., 1-III-1931, páx. 1.
(388) A.N.T., 3-II-1934.
(389) García, X.L., Op. cit., páx. 68.
(390) Antón Villar Ponte, «Pretextos cotidianos», E.P.G. 9-III-1934, páx. 1.
(391) A.N.T., 14-IX-1935.
(392) A.N.T., 16-IV-1934, páx. 3.
(393) Esta adulteración podía revestir formas moi diversas. Na parroquia de Parada de Montes, por exemplo, refire o afiliado ó P.G., Ramón Carnero, que había un cacique (que era económicamente poderoso, por ser o meirande cosecheiro de viño do pobo) que situado na mesa electoral conseguiu que fosen computados os votos dos veciños que se abstiñan, aducindo que el os coñecía personalmente e sabía que pensaban votar polo seu candidato. Ramón Carnero Alvarez, «A democracia na provincia de Lugo». A.N.T., 31-VIII-1931.
(394) No Concello da Puebla de Brollón, ó que perteñecían a parroquia e o cacique antes citados, o alcalde ordenara que os veciños nomearan unha comisión encargada de face-lo reparto do imposto de utilidades. Pois ben, sucedeu que o cacique (que tiña, como o parecer soían ter os caciques, lüengas barbas) manipulara o reparto gravando moito ós seus adversarios e quedando el cun gravamen pequeno, que, con todo pareceulle excesivo a negouse a pagalo. Ibídem.
(395) García, X.L., Op. cit., páx. 72.
(396) A.N.T., 3-III-1934.
(397) Citan o caso de Santa Cristina de Vilariño. O médico cacique tiña da sua mán o xuez (e tamén se apoiaba no gobernador civil). Os que non acataban a sua vontade soberana acababan plegándose, pois un día caía unha multa, outro un arresto gobernativo... Así ia amolecendo o seu espírito de protesta e de disconformidade hastra que o rebelde remataba por meterse na casa e liarse a manta á cabeza, sometendose sen condicións. A.N.T., 25-VII-1935.
(398) E.P.G. 10-VI-1931, páx. 6.
(399) A.N.T., 14-IV-1934.
(400) «Manifesto da II Asambreia do P. G. 1932», xa cit.
(401) «X. Caciquismo e contibucios» en «Ideas que defende e fins que se propón o Partido Galeguista».
(402) Barreiro Fernández, X.R., Op. cit., páx. 128.
(403) «Galicia, célula de universalidade. Anti-imperialismo internacional, pacifismo». Programa do P.G., A.N.T., 1-I-1932, páx. 4. 
(404) A.N.T., 30-VI-1934.
(405) Ramón Viliar Ponte, «Verbas no vieiro. Encol do pacifismo»; E.P.G. 23-VII-1932, páx. 10.
(406) «Programa de acción...», A.N.T., 8-VI-1935.
(407) Fernández del Riego, «Mensaxe de adhesión», A.N.T., 25-VIII-1934.
(408) Ramón Vilar Ponte, «Galeusca, o que os feitos dín», A.N.T., 25-VIII-1934.
(409) «Programa de acción...», A.N.T., 8-VI-1935. Mencionemos outro texto: «A conceición nacionalista de Galicia leva como premisa direitriz e fundamental unha profunda compenetración e axuda moral a todol-os pobos oprimidos do mundo contra toda crás de imperios e dictaduras que queiran vivir a conta disas pequenas células universaes. Quere que sexan recoñecidos os dereitos das nacionalidades pra darlle ao mundo unha eistructuración móis natural, pois a de hoxe está fundada no artificio e violencia.» («Cara a fase dinámica do nacionalismo galego»; A.N.T., n.° 393).
(410) Víctor Casas, «Do Momento», A.N.T., 18-V-1935.
(411) A.N.T., 27-XII-1935.
(412) A.N.T., 30-VI-1934. E segue a dicir: «Ademais Galiza non é un pobo que dispón de medios para tales prans que dende logo non están no noso sentir como galeguistas, que equival a decir como universalistas, ollamos con profunda simpatía o movimento universal das nacionalidades oprimidas, a India, Irlanda..., única defensa contra da opresión que siñifican os chamados estados fortes ou fascistas. O fascismo centralizador e militarista ten en nós o máis declarado enemigo. [...] Somos defensores das pequenas nacionalidades por entender que é a única maneira de evitar as guerras, que se sucitan casi sempre polo afán imperialista das grandes potencias [...] Manifestamos a nosa oposición á ocupación de Ifni por ser unha medida imperialista co pretexto de leva-la cultura o deserto. A razón desta ocupación está en extender os dominos políticos i-económicos a costa da nosa propia vida. E, pois, un acto guerreiro. Ollense as causas que determinaron a Guerra Europea e verase que tivo como ouxeto conquerir a supremacia comercial a que se non pode aspirar sendo unha nazón pequena.»
(413) Plácido R. Castro, «As conferencias da Irmandade», A.N.T., 1-I-1932.
(414) Esta cuestión foi especialmente tratada por Lenin en El Imperialismo, fase superior del capitalismo, Fundamentos, Madrid 1974.
(415) «Programa de acción...» , A.N.T., 8-VI-1935.
(416) A.N.T., 6-X-1934.
(417) «El imperialismo es el período triunfal de un nacionalismo: del nacionalismo de un gran pueblo. Esta es Ia verdadera sustancia del imperialismo. Por esto lo maestros del imperialismo son nacionalistas fervorosos». Artigo Greater Catalonia, La senyera, 12 gener 1907, Cit. en Solé-Tura, Jordi, Op. cit., páx. 199.
(418)  Vide sobor disto Solé-Tura, Jordi, Op. cit., pp. 195-197.

Páxina Anterior

Ir ao índice de Páxinas

Páxina Seguinte


logoDeputación logoBVG © 2006 Biblioteca Virtual Galega