3.5.9.
Proxección fora de Galicia
3.5.9-1. Europeísmo e
universalismo
A mentalidade dos
intelectuais do P.G. era nidiamente europeísta. Tratábase de abrirse a
Europa, de sair do atraso económico e marasmo cultural no que se atopaba a
Galicia. Esta angueira de apertura ó horizonte europeo era común á gran
parte da intelectualidade española dende a «Generación del 98», fora
anteriormente preconizada por Vives e os «ilustrados» españoles, e coñecera notable vigor no sexenio que se abre coa revolución de 1868
(419). Agora ben, a relación que eles soñaban entre
Galicia e europa debía ser de intercambio cultural recíproco e de trato
económico en pé de igoaldade. Ou como eles gostaban de decir: «europeizar
Galicia e galeguizar europa».
Nin que
dicir ten que a apertura de Galicia a Europa no podía supoñer a perda da
diferencialidade lingüistico-cultural galega, pois isto sería para eles de
todo punto inadmisible, polo uniformismo que supoñería e conseguintemente
polo que tería de empobrecemento ó non salvagardar a variedade na
unidade.
Mais ainda, Galicia tiña o
deber de colabourar coa cultura europea e de non facelo traicionaría a súa
misión histórica.
Moito preocupaba ó P.G. deixar ben claro que o nacionalismo centrífugo non era regresivo nin
anti-histórico, polo cal tiña sempre presente as loitas, fallidas ou
triunfantes, das pequenas nacionalidades polo dereito de
autodeterminación, como probas testificais da sua perfecta sintonía coa
corrente histórica, xa que daquela estaba moi espallada a ideología, que
eles chamaban «cosmopolita», segundo a cal o mundo camiñaba cara a
creación de grandes bloques supranacionais de xeito que pretender crear
novos estados sobre da base das pequenas nacións subsumidas nas grandes
unidades estatais, practicamente equivalía a retroceder a Idade Media.
Frente a esta concepción cosmopolita que sacraliza a unidade do Estado,
confunde unidade con uniformidade, e ó cabo desprecia o dereito que toda
nacionalidade ten a súa autodeterminación, o P.G. opón a súa distinta
concepción europeísta e universalista.
No seu enfoque do fenómeno urbano xa víramos esta contraposición entre
o universalismo que se acepta e o cosmopolitismo que se rexeita: «Universalista foi Santiago antano: cosmopolita é o Vigo d' hoxe»
(420).
O P.G. tiña pois
o:
«[...] degoiro de
armonizar na cultura universal o rexurdimento da nosa cultura, de
integrar na comunidade dos pobos a liberdade do noso pobo, de
coordinar, ca solidaridade da economía mundial o melloramento da nosa economía, en suma, de que
Galicia existindo, "vivindo a sua vida", se capacite pra ser un novo
orgao da humanidade. O Partido Galeguista pretende pois que Galicia,
cumprindo os seus destiños históricos, encha o imperativo que
representa a súa vinculación a unha superior unidade humán, que
intente asegurar, guindando as fronteiras, a paz dos pobos e o
benestar dos homes.» (421) |
O universalismo do
P.G. obedecía a un convencimiento da súa necesidade, pero tamén tiña unha
función de redondeo da súa doctrina, apuntalando un flanco débil polo que
os galeguistas eran constantemente atacados.
A
cuestión mereceu gran atención dos galeguistas. Ramón Vilar Ponte adicou o
seu discurso de ingreso no S.E.G. á problemática da relación
nacionalismo-internacionalismo. Conclue que un e outro eran compatibeis,
entendendo ademais que só polo desenrolo e triunfo dos ideais
nacionalistas, podería chegarse a unha auténtica e fraterna estructuración
internacional (422).
Non hai de todos modos
lugar a dúbida do universalismo galeguista:
| «Os grupos galeguistas
consideran pois imprescindible realizar, a par da laboura
galeguizadora, unha outa función de universalidade, difundindo fora
de Galicia a nosa cultura, introducindo en Galiza os avances da
cultura ecuménica, dotando as nosas masas populares de fondo senso
de irmandade universal, de colaboración con alleos.» (423) |
Os galeguistas
mantiñan polémicas coas doctrinas defensoras do internacionalismo
abstracto que, imbuídas dun prurito de xigantismo, deviñan
menospreciativas verbo de Galicia, por mor do seu reducido tamaño. Aducían
os exemplos de Bélxica e suiza como demostrativos de que non era a
extensión do territorio, senon a condición de pobos ceibes, o que
determinaba a equiparación no concerto das nacionalidades mundiais. (424)
O P.G. estaba presto a
calqueira fórmula de cooperación entre as distintas nacións, pero sempre e
cando elo non supuxera facer «tabula rassa» da heteroxenidade que debía
ser repetada, e mesmo fomentada, en tanto que enriquecedora de esa
desexable unidade (425).
En só moi contades
ocasións a doctrina galeguista segue as pautas triunfalistas de Curros
Enríquez cando dicía que o idioma universal que remataría impoéndose sobor dos demais tería de ser o galego. Pódese dicir que salvo algún que
outro detalle anecdótico, a ideoloxía galeguista fuxe do chauvinismo
patrioteiro ou expansivo.
A concepción
universalista do P.G., tinguida pola ideoloxía federal, queda
perfectamente reflexada na fórmula programática: «Galicia, célula de
universalidade».
Os galeguistas viron na Idade
Media o período de maior esplendor cultural, co Camiño de Santiago,
Xelmirez e mailos Cancioneiros galaico-portugueses. Foi este un período en
que Galicia estaba aberta a Europa sen que por elo perdera nada das suas
xenuinas carcterísticas. Así, decía Otero Pedrayo: «Galicia foi
enteiramente Galicia cando foi mais universal».
Semellante mentalidade
eurogaleguista denotan as verbas de Risco:
| «Eu quixera que a
inteleitualidade galega se fixera tan siquera europea. Galicia na
Edade Meia era Europa. Temos que reintegrar o noso esprito o esprito
de humanidade. Temos que poñer a cultura europea en galego.
Europeismo i enxebrismo conxugados dan o atlantismo
(superocidentalismo - supereuropeismo). Europa é unha ponte e mais
un camiño.» (426) |
3.5.9-2. Federalismo Internacional
Os principios de anti-imperialismo e federalismo internacional do P.G.
gardan entre sí unha correlación similar á que existe entre os paradigmas
das nacionalidades e o igoalitarismo, —cos cais teñen parentesco— que
constitúen xunto co humanitario, o trípode sobor do que se asentaba a
doctrina internacional dos republicanos federais (427). En efecto, para os federais tódolos pobos eran
igoais, polo que non existían razóns para que os pobos máis fortes
colonizaran e mediatizaran a vida dos máis febles. Sendo isto así,
propugnaban unha comunidade internacional («Estados Unidos Europeos»)
formada por entidades igoais e soberanas unidas por un pacto sinalagmático
(428). Se a inspiración do P.G. nos postulados do vello
federalismo é clara, tamén son evidentes as diferencias. O P.G. non fala
para nada do pacto sinalagmático e puña a énfase no papel das nacións, que
no caso dos federais estaba atemperado polo seu convencimento de que
existían intereses máis universais, ante os que compría postergar os
particularistas, e tamén pola sua teoría de que era necesario respetar
aquelas outras unidades inferiores que integraban a mesma nación. Polo
demais o P.G. leva a utopía do federalismo europeo á escala
universal.
Existía para o P.G. en todo o mundo
un amplio movimento de liberación das nacións oprimidas. Algunhas delas,
como a India, Checoslovaquia, Polonia e Irlanda, conqueriran dotarse de
estados propios. Pois ben, o P.G. fundamenta as suas esperanzas de que se
chegase a establecer un sistema federal a escala planetaria xustamente
nesa corrente de reivindicacións dos países
satelizados.
Normalmente non descendía do
terreo das declaracións grandilocuentes:
| «A concepción
nacionalista de Galicia [...] Aspira a que se constituia a
Federación Mundial de Nacionalidades Libres e independientes en que
a xenreira e o odio que guia sistematicamente a vida dos grandes
Estados e Imperios de boxe se troque en irmandade e solidaridade
entre todolos pobos, pra terminar dunha vez coa codicia belicista
que tanto sangre fixo verter a humanidades [...].» (429) |
Debía ser así, dado
que para o P.G.:
| «Os Estados europeos de
hoxe, formas híbridas, mixtura confusa e caótica de elementos, e
sangues diferentes, cotels raciales sin formas definidas,
constituien o mais bárbaro atentado que podemos maxinar contra da
bioloxía e a historia. No futuro esstas creacións inorgánicas e
artificiaes teflen que desaparecer inevitablemente.» (430) |
Xa co dito
anteriormente coidamos que ficou claro de abondo o espírito federalista do
P.G., pero para remachar este aspecto, nodal na súa ideoloxía, citaremos
opinións verquidas por persoeiros galeguistas, nas que inequivocamente se
afirma a súa preferencia por este sistema de articulación entre os futuros
Estados de base étnico-nacional. Así, na opinión de Bóveda,
comprían:
| «Novas institucións
político-económicas sobre a base da federación universal das patrias
naturás (guindando) pra sempre cos artificiás Estados históricos,
cuio imperialismo e inxusticia social e unitarismo pretende exaltar
e perpetuar o feixismo, reacción histérica dun réxime chamado a
desaparecer.» (431) |
Agora ben, a
federación mundial que se pretende debería asentarse sobre a base das
nacións «vivas e reales» (432), é dicir, as que corresponden a cada unha das étnias
existentes, que terán de desembarazarse de asoballamento centralista (433).
E tamén: «Soio a ruptura de europa pol-as
liñas
naturais da sua dislocación pode traguer unha Europa federada.» (434)
3.5.9-3.
Celtismo, Atlantismo e Pangaleguismo
Na doctrina
galeguista atopámonos con que o celtismo se proxecta en duas dimensións:
por unha banda alude ás oríxes diferenciais do Pobo Galego e, por outra, a
uns lazos de solidaridade entre os pobos europeus de orixe céltico (Bretaña, Illa de
Man, Cornwall, Irlanda, País de Gales, Highlands e
Galicia). Isto último denomínano «Panceltismo».
Ainda que
se pode atopar algún outro precedente (Aguiar), foi en realidade o
historiador romántico Benito Vicetto o difusor do mito do celtismo, cando
mencionou na súa monumental historia de Galicia á «nacionalidad
céltica»
(435). Esta tradición a recollen Murguía (436) e o propio Vicente Risco (437)
No estado actual de coñecementos, sábese que con
anterioridade á chegada a Galicia, na Idade do Ferro, dos pobos Celtas,
poboaron Galicia unhas xentes que os autores gregos denominaron
oestrymnios. Baixo esta imprecisa denominación se agrupaban varios
sustratos raciais: en primeiro lugar o home de Cromagnon, que habitou
Galicia durante o paleolítico; un aporte de orixe mediterráneo, morenos e
de pequena estatura, na etapa neolítica; e, ó cabo, na Idade do Bronce
engádense sustratos raciais de tipo alpino e nórdico (438).
Agora ben, isto era
daquela descoñecido, e na penumbra así creada froleceu o mito do celtismo.
Esta lenda cumplia unha doble finalidade: En primeiro lugar, diferenciar
étnicamente a Galicia verbo do entorno territorial no que tiña sido
asimilada nun determinado intre histórico. En segundo, o mencionado mito
cumplía co propósito de magnificar as oríxes do Pobo Galego, facendoo
descender do valeroso caudillo celta Breogán (439).
A funcionalidade mítica
do celtismo, engrandecendo as nosas oríxes, sería similar á que tivo a
epopeia de Virxilio, «La Eneida», verbo de Roma, se Vicetto non tivera que
preocuparse tamén por singularizar Galicia dos países colindantes da
península ibérica para disipar o que os galeguistas consideraban como a
falacia da uniformidade española.
Desta teoría
participaban absolutamente tódolos
galeguistas. Así, Taboada Tabanera denomina a
Pondal como: «mozo bergantiñan de rexo esprito celta» (440). O mestre Xan Pas, pola súa banda, caracteriza o
poder centralista como: «a man tiránica do fidalgo castelán (... que)
transforma os herdeiros dos celtas en pobo de mártires e escravos» (441). Nun manifesto dirixido á mocedade dí o
P.G.
| «Tendes unha patria
nova que descubrir como Olaf, o navigante do norte; tendes unha
patria vella que redimir como os irmáns irlandeses» (442). Que, claro está, eran
celtas. |
Como queira que os
galeguistas reivindicaban para Galicia o rango de nacionalidade céltica,
solicitaron o establecimento de relacións coa «Celtic Association». Esta
entidade celebraba congresos pan-célticos, a algún dos cais procuraron
asistir os nacionalistas galegos (443).
Polo que respecta a
solidaridade entre os pobos celtas débeselle a Vicente Risco a autoría
dunha teorización sobre o seu papel na historia. Así, recollía o P.G. a
teoría panceltista esbozada por Risco na sua «Teoría do Nacionalismo
Galego»:
| «Galicia non está soia
no mundo. Existe un área de irmandade internacional con Galicia que
nós, lonxe de todo sono imperialista, temos que cultivar como algo
noso. Galicia ten unha solidaridade étnica que a xungue as terras
célticas, sempre en loita pol-o seu propio ser.» (444) |
Tras da desfeita da
Primeira Guerra Mundial, Risco viu chegado o momento de sustituir a
civilización Mediterránea —A yankee non a conta por non considerála mais
que como unha prolongación da Europa— pola civilización Atlántica na que
Galicia desempeñaría un papel fundamental (445). A decadencia das étnias mediterráneas debido ó
mestizaxe que nelas se daba, de xudíos, mouros, etc., contrastaba coas
poboacións arias do Atlántico, moi pouco desvirtuadas por cruces raciais.
Por elo as sete nacións célticas, tiñan de porse á cabeza de Europa para
dirixi-lo seu destino, salvándoa da decadencia. Toda esta concepción
teleolóxica do nacionalismo galego adubiábase coa revitalización do mito
da Atlántida, ó que en varias ocasións se ten referido Risco, considerando
a este lexendario continente mergullado nas augas do Océano, como o
símbolo da civilización céltica, escurecida e asoballada pola civilización
mediterránea aportada polo «imperialismo romano» (446).
Por outra banda,
baseándose no filósofo catalán Xenius, Risco contempla tres civilizacións:
a Mediterránea, «civilización da Intelixencia» , a Oriental e maila
Ianquee, civilizacións da «Vontade», e por último a de Portugal e Galicia
que denomina civilización da «Memoria... Morriña e Saudade» (447). Desde xeito, formando xuntamente con Galicia a
civilización da Morriña e a Saudade, otorga Risco un papel a Portugal —que
non é un país Celta, pero que asoma ó Atlántico, «mare nostrum» dos
celtas— na civilización atlántica panceltista. Así: «A misión histórica de
Galicia e Portugal é d'oponer ó mediterraneismo, o atlantismo, fórmula da
Era futura» (448).
Resulta comprensible
que un partido de liberación dunha nacionalidade oprimida, e en xeral o
nacionalismo de calisquer tipo, elabore unha teoría destinada a imbricar o
propio movimento nun contexto mais amplio. Deste xeito, son moitos os
movimentos de liberación en Africa ou Latinoamérica (e tamén ocurre cos
nacionalismos europeos: panxermanismo, paneslavismo) que teñen como meta
a unificación continental baseada na súa común identidade cultural, e as
veces racial ou étnica (panamericanismo, panafricanismo). Algo disto
sucede co P.G. que alude expresamente ó pangaleguismo no Programa de 1933.
Nesta teorización Galicia xoga o papel clave, en tanto que país líder dos
celtas e actuando ademais como tecido conxuntivo entre estes e a área
luso-brasileira. O pangaleguismo viría constituido polos países celtas, as
zonas culturalmente afins dos aledaños de Galicia (Galicia irredenta), a
colectividade emigrada a tamén a área luso-brasileira que igoalmente
ten un posto neste diseño (449).
3.5.9-4.
Lusismo
O tema da federación con
Portugal xa foi plantexado no século XIX por correntes ideolóxicas
distintas da galeguista, entre elas a carlista e maila federal (450). Como ten dito Carlos Rama (451), os nacionalismos periféricos plantexan a unión con
Portugal nunha federación ibérica, como fórmula que resolva o problema
interno do Estado español e o da sua resurrección económica, e o mesmo
tempo anule, co seu peso xeográfico, a Castela como forza hexemónica
centralizadora. Se isto o atopamos nos diversos nacionalismos do Estado
Español, con máis razón o teremos de ver no galego, por evidentes razóns
de proximidade xeográfica, afinidade lingüística e cultural, amén das
raices históricas comúns.
O galeguismo
plantexou a cuestión da federación con Portugal, como pouco, dende a
Asamblea Nazonalista de Lugo celebrada no ano 1918 (452). En xeral podemos dicir que de sempre a tradición
galeguista foi lusista. Non só Antolín Faraldo andivo exiliado por aqueles
pagos, senón que o mesmo A. Vilar Ponte confesa ter recibido un aldabonazo
cando comprobou que o alter galego, que non outra cousa é o portugues, tiña a dignidade de idioma oficial. Isto en gran parte condicionou o
nacimento das Irmandades da Fala, que, como o seu nome indica, facían da
lingüa cuestión preferente. Tamén é altamente significativo que no poema
«Os Pinos», de Pondal, nas estrofas seguintes as do hino galego, se diga:
«A nobre Lusitania / os brazos tende amigos, / os eidos ben antigos / con
un punxente afán».
Otero Pedrayo, que por
certo amenazou coa «boutade» de recurrir a axuda militar portuguesa, se
non eran atendidas as esixencias de Galicia en orde o seu autogoberno,
dicía que a preocupación polos homes e cousas de Portugal foi esencial
dende os comenzos do galeguismo; continuaba afirmando que dende os
devanceiros ata os mestres recentes do galeguismo (cita a Viqueira,
Lousada, Vilar Ponte e Risco) non se fixo nada por Galicia que non fora
pensando en Portugal. El mesmo incitaba ós intelectuais galegos a atender
a Portugal (453).
Existían xentes en
Galicia e fora dela que consideraban o galego como unha variante dialectal
do castelán (454). Normalmente estas persoas menospreciaban a cultura
galega así como tamén a portuguesa. Antón Villar Ponte comenta nun dos
seus artigos (455) a nula atención que no propio Madrid se prestaba á
literatura e mailo idioma portugueses, en contraste coa actitude da
intelectualidade portuguesa que sí coñecía a producción libresca
española. A cousa chegaba a tal extremo que nin sequera nas Universidades
de Galicia e Salamanca se lle rendían honores de belixerancia ó portugués
entre os idiomas vivos de Europa, e a maior abondamento, non eran —segundo
él— poucos os españois que no propio Portugal se alporizaban en comercios
e establecimentos públicos porque non se lles falaba «en cristiano», como
denominaban ó castelán. Pois ben, así as cousas, entendían que somentes
federándose a República con Portugal se suprimiría ese desdén e descoñecimento.
O P.G. non perde oportunidade de suliñar as similitudes
xeográficas, históricas, lingüísticas e culturais entre o norte de
Portugal, ata o río Mondego, e Galicia: «[...] o Miño non é unha fronteira
con Portugal en Galicia» (456); «[ ..] as terras do Mino portugués son galegas» (457). O mesmo Castelao ten adicado un dibuxo do seu «Album
NOS», audaz e cauto a un tempo, a esta custión.
Xa dixemos que, na teleoloxía galeguista, Galicia debía
cumplir a sua misión histórica de aproximación a Portugal e a Brasil (458).
Nin que dicir ten que
os portugueses tampouco deixaron de deseñar plans en relación a Galicia.
Así, do pensador de significación integrista Antonio Sardinha deuse a
conecer postumamente en 1935 a sua obra «Nacionalismo Galego e lirismo
Portugués». Neste libro otorgaba a Galicia o papel de reconciliador entre
Portugal e España. Dando primacía á soberanía espiritual sobor da
política, cifraba no lirismo dos cancioneiros —patrimonio
luso-galego— unha
das pedras angulares dos nacionalismos portugués e galego (459).
Diremos tamén que a
teoría atlantista, que como xa expuxemos, comportaba a confluencia
luso-galaica, non debía de ser para os propios galeguistas moito máis cun
sono poético. Levanos a decir isto o feito de que, cando dende as páxinas
de «El Sol», Américo Castro moquéase de todo isto denominandoo: «un bufo
imperialismo luso-galaico-brasileño», Antón Villar Ponte, que lle sae ó
paso, nin siquera se molesta en defender a tal doctrina, que, dende logo,
imperialista non era, decindo que o único que pretendían era chegar a unha
verdadeira compenetración lingüística que fomentara un mellor coñecimento
mútuo (460).
Moitos escritores
galeguistas mantiveron unha relación cultural e amistosa de notable
intensidade, con certos sectores da intelectualidade Portuguesa. Agardaban
que de esa mútua porosidade «[...] vendrá así el día, como Eugenio Montes
insinuó, en que pueda alzarse "una cultura común sobre ambas orillas del
futuro mare nostrum"» (461).
O Seminario de Estudos
Galegos tratou dende a sua fundación en 1923 de establecer relacións cos
intelectuais portugueses. Segundo refire Filgueira Valverde (462), os primeiros en achegárense ós galeguistas foron
Mendez Correa, Mario Cardoso, Pires de Lima, Santos Junio, Serpa Pinto e
Rodríguez Lapa. Os galeguistas que máis os cultivaron —directamente e por
carta— foron Risco, Castelao, Martínez López e, concretamente co grupo de
Porto, Otero Pedrayo, Paz Andrade e Bouza-Brey. Vicente Risco gozaba de
gran prestixio nos medios intelectuais lusos. Afeito a ler literatura
portuguesa, temos tamén constancia de que estaba suscrito a revistas desa
mesma procedencia, entre as que destacaba «A Aguia», que se editaba en
Porto, contando coa colaboración de Leonardo de Coimbra (pensador ó que
adoitaba citar Viqueira) e Teixeira Rego, ambolos dous amigos de Risco.
Deles dicía que eran os ecos mais fideis que tivo a Galicia renacente no
alén Miño:
| «Un eco sen o cal a
nosa renacencia non sería mais qu'un pequeno pleito provincial, un
regionalismo sen gravedade.» (463) |
Arredor da revista «A
Aguia» aglutinábase o grupo «Renasença», conservador e de gran interés
artístico. A alma desta intelectualidade era Pascoaes, en tanto que o
catedrático de filosofia Leonardo Coimbra (pensador, idealista, moi
relixioso e nada progresista, por quen Risco tiña veneración) actuaba como
mentor teórico. Entre Risco, Otero Pedrayo e en xeral o núcleo de
galeguistas ourensáns, existiu un claro nexo co grupo de «A Aguia» (464). Proba delo é a colaboración de escritores
portugueses na revista «NOS», ó que se alude noutro apartado. Vicente
Risco, xuntamente con Castelao, foron nomeados en 1933 membros da Academia
Nacional de Belas Artes de Lisboa, que presidía o crítico Xosé de
Figueiredo (465). Este xesto patentizaba o recoñecemento oficial da
cultura galega por parte dos intelectuais lusos. No que fai a Castelao,
esta designación expresa ben a sua sona e reputación como artista. Esta
relativa celebridade fundamentábase na serie de conferencias que deu,
principalmente en Porto e Lisboa, e nos estreitos vincallos amistosos que
mantivo con varios intelectuais lusos, e moi sinaladamente con Teixeira de
Pascoaes, quen sentía devoción pola súa arte, creador da teoría da
saudade, tan querida dos galeguistas, e con Rodríguez Lapa a quen visitou
decote aproveitando a sua estancia en Badaxoz (466). Mais ou menos outro tanto cabería dicir de Paz
Andrade, que expresaba a sua filla portuguesista titulando as suas
colaboracións en «El Pueblo Gallego» do seguinte xeito: «Crónicas de Johan
Quinto». Ramón Martínez López, oficiou a modo de embaixador do galeguismo
en Portugal. O seu cárgo de director do Instituto Español de Lisboa, que
desempeñou dende 1933, permitíulle trabar relación co grupo de
intelectuais de Lisboa, cos que existían menos vincallos que cos de Porto;
amigos seus foron Fernando Pessoa, o pintor Almada Negreiros, o
catedrático Hernani Cidade, en xeral os integrantes do grupo poético «Presença», e tamén Teixeira de Pascoaes, de quen traducíu ó castelán a
sua obra «São Paulo», cun prólogo de Unamuno (467).
En 1932, os intelectuais
portugueses Rodríguez Lapa, Mario Saa e Mario Cardozo, recorren Galicia en
viaxe de estudos sendo agasallados por moitos intelectuais galeguistas (468). O interés dos investigadores portugueses pola
cultura galega podemolo exemplificar co caso arquetípico de Rui de Serpa
Pinto que escribeu para a revista «NÓS», e colaborou no estudo do pasado
de Galicia co «Seminario de Estudos Galegos» (469).
Para instrumentar o
coñecimento recíproco, organizáronse duas «Semanas Luso-Galaicas». A
primeira delas celebrouse en Vigo, en marzo de 1933 (470). A segunda tivo lugar na Facultade de Ciencias da
cidade de Porto, nos primeiros días de abril de 1935; nela participou o
«Seminario de Estudos Galegos» dando gran número de conferencias (471). Funcionaba tamén na Universidade compostelana o «Instituto de Estudios
Portugueses», debido a iniciativa do rector
Alejandro Rodríguez Cadarso. Polo demais, houbo propostas de instalar unha
feira ou exposición permanente da Arte e do Libro portugués (472), pero non chegaron a callar en nada
concreto.
Agora ben, tampouco convén esaxerar
as cousas; o portugués Antonio A. Doria, de Braga, recoñecía e lamentaba
que os intelectuais portugueses, atentos as novedades literarias
francesas, descoñecían a literatura galega (473). Antón Villar Ponte, polo seu lado, constataba con
pesadume que moitos filólogos portugueses e tamén non poucos galegos «que
se llaman cultos», descoñecían que en Galicia había un idioma moi
semellante ó luso (474). Vexamos agora a cuestión do idioma. Como ten dito
Carballo Calero (475), os galeguistas non contaron con ningún filólogo
orixinal que contraviñese as ideas que sobor do galego e o portugués
profesaba a ciencia romanística. Para esta, tal coma a expuxeran Carolina
Michaelis de Vasconcelos ou Ramón Menéndez Pidal, os actuais idiomas
galego e portugués son distintas formas dun mesmo sistema lingüístico: o
galego-portugués. Para Castelao, o idioma galego nace nunha Galicia que se
extendía a ambas beiras do Miño, e de Galicia pasa o territorio lusitano
que comenzaba alén do Douro ou do Mondego. Portugal, que exportou o seu
nome cara o sul, é orixinariamente parte integrante de Galicia; deste
xeito, a dualidade de nomes provén de separación política. En moitas
ocasións os galeguistas manifestan con certa fachenda que o galego é o pai
do actual portugués (476). Tamén é verdade que as vegadas dín que o mesmo da
dicir que Galicia no aspecto lingüístico é unha prolongación de Portugal,
como que Portugal é unha prolongación de Galicia (477). Así pois, fluctúan entre a teoría dos codialectos e
a doctrina da primacía do galego, polo menos en termos históricos. Agora
ben, cando falan da situación lingüística do seu tempo, recoñecen que se
ben xeneticamente o portugués era un dialecto do galego, sociolóxicamente
era, á inversa, o galego unha variante do portugués. Digamos ademais que
adoitaban apelar á comunidade lingüística galego-luso-brasileira, para
amosar a difusión e importancia do galego-portugués en función do crecido
número de falantes.
Polo que puidemos apreciar na investigación
realizada, varios destacados galeguistas —Antón Villar Ponte, Joan
Carballeira, antes Viqueira e noutra tesitura, ideolóxica, Portela
Valladares— sostiñan que ambos idiomas non somentes partían dun berce
común, senón que ademais seguían sendo moi semellantes naquela altura do
século XX (478). Segundo isto somentes diferirían na fonética e na
ortografia e, con todo, non moito máis que o castelán que se falaba nas
duas mesetas verbo do que se empregaba en Andalucía ou na Arxentina (479). Tan convencido estaba disto Antón Villar Ponte que
chegou a propoñer que se organizara un congreso lingüístico ó que
concurrisen representantes autorizados de Portugal, Brasil e Galicia, que
poidera servir de punto de partida para arribar á creación dunha Academia
onde o idioma galaico-portugués tivese un cultivo unificador (480).
Ante o problema das
desemellanzas fonéticas e ortográficas, os galeguistas pensaban que algo
había que facer. A primeira cuestión era inabordable, pero non acontecía o
mesmo coa segunda. En efecto, existía a posibilidade de establecer unha
normativa que unificase o galego baixo uns supostos reintegracionistas.
Deixemos eiquí ó marxe a cuestión de se pensaban que conviña ou non
unificar o galego mediante unha normativa, cuestión esta polémica que
tratamos noutro capítulo. Respostando ó criterio mais xeneralizado entre
os galeguistas, consistente en que conviña unificar o idioma galego para
fixar a sua categoria, o «Seminario de Estudos Galegos» estableceu en 1934
unhas normas, que A.N.T. convertíu no seu galego normativo, que se ben non
eran completamente lusistas, aceptaban moitas das solucións establecidas
pola lingua portuguesa. Esta normativa estaba enmarcada na perspectiva dun
progresivo achegamento ó portugués; así, prescindíase da representación
dos fonemas g e j , pero só
«por razóns de comenencia actual» e de
modo provisorio. De tódolos xeitos non era este un criterio compartido por
todos. Juan Carballeira, por citar un caso, precisaba que seria máis
axeitado —tal como propuxera Rafael Dieste (481)— empregar o x na forma demótica, nos xornais
populares e publicacións de grau público, e a forma etimolóxica culta
j
nos traballos destinados ás minorias, libros e revistas especializadas.
Esta teoría era a que, con certas ambigüidades, se seguía na práctica,
como se pode ver contrastando o galego dunha revista como A.N.T., que
pretendia chegar a un público amplio, co empregado nunha revista cultural
e minoritaria como era «NÓS». Ata o propio Vicente Risco, a quen os seus
compañeiros de credo chamaban «o honre das "jotas"» (482) pola sua afición a prodigar tal grafismo, se gardaba
moi moito de empregalo nos traballos que facía con destino a divulgación
amplia (483). Para rematar digamos que se a normativa do S.E.G.
desbota o fonema z non é por ser un arcaísmo —e como tal lusista—
senón por mor do seu són castelán (484).
3.5.9-5.
Galeuzca
Con este vocablo (485), suma das sílabas iniciais de Galicia, Euzkadi e
Cataluña, aludían os nacionalistas a sua alianza triangular descontra o
centralismo do Estado. Esta idea non foi pergueñada no período
republicano, senon que xa unha década antes fora concebida polo escritor
catalanista de esquerdas Antoni Rovira i Virgili (486). A primeira realización fáctica do proxecto de
Galeuzca tivo lugar en 1923, tendo como escenario a cidade de Barcelona,
en data tan sinalada como o 11 de setembro, Diada de Cataluña. Na xuntanza
de constitución da «Triple Alianza Nacionalista», representaban ós
nacionalistas galegos: Zamora e Alfredo Somoza, no nome da «Irmandade
Nazonalista Galega» (487) e das «Irmandades da Fala» (488). Dous dias despois produciuse o golpe militar de
Primo de Rivera, imposibilitando que o compromiso dos nacionalistas
chegara a ter virtualidade, entre outras razóns, como apunta Víctor Casas,
porque moitas das persoas vencelladas a el foron perseguidas, tendo que
exiliarse algunhas delas (489). Un antecedente claro deste primeiro ensaio de
alianza entre os nacionalismos periféricos, ven dado polo acordo tomado en
abril de 1921 pola «Mocedá Galeguista de Ourense» (que logo pasou a
denominarse I.N.G.), de entrar en relación con Cataluña, Euskadi e
Aragón, de cara a establecer a «Liga das Nazós do Norte d'Iberia», que
funcionaría a base de asambleas anuais ou bianuais (490).
O devandito acordo
supuxo unha inflexión no centro de atención do galeguismo de principios do
século, circunscrito ata ese intre a Cataluña. En efecto, foi en Barcelona
onde Alfredo Brañas publicou o célebre libro «El Regionalismo. Estudio
sociológico, histórico y literario», que contiña o ideario do movemento
rexionalista. Tamén a «Solidaridad Gallega» (1907-1914) organización que
integraba a heteroxéneas correntes políticas (carlistas, republicanos,
rexionalistas, e independentes), inspirouse na Solidaridade promovida por
Salmerón en Cataluña, e que obtivera un clamoroso éxito nas eleccións de
1907 (491).
Menos coñecida é a viaxe que en
1918 efectuaron a Cataluña Porteiro Garea e Lousada Diéguez, pronunciando
numerosas conferencias e abrindo unha corrente de cordialidade entre o
galeguismo e o catalanismo. Tanto se asociou na mente das xentes este
binomio que non tardaron en arreciar as críticas ós nacionalistas galegos,
tildados de miméticos verbo do catalanismo. Cecais como un reflexo
defensivo se poden interpretar as alegacións de numerosos galeguistas no
senso de que a influencia entre Galicia e Cataluña era recíproca, non
sendo aquela simple remedo desta. Levados por este prurito chegan a
reivindicar para o País Galego o ter sido pioneiros na angueira da
afirmación das señas de identidade propias —afirmación que como sabemos é
ben discutible— por mais que os froitos desa pretendida anticipación
fosen, na etapa republicana, ben cativos en relación ó punxente movemento
catalanista (492).
Precisemos de tódolos
xeitos, que ainda que dende a década dos anos vinte, Euskadi merece tamén
a atención do nacionalismo galego, segue a ser Cataluña o exemplo a imitar
por parte dos galeguistas (493).
O Galeusca que a efectos
deste traballo nos interesa preponderantemente é o que se plasmou no vran
de 1933, dez anos despois do «Pacto da Triple Alianza». Pero ¿por qué
motivo fraguouse neste ano? A percura dunha resposta satisfactoria
analizaremos a conxuntura en que se atopan á sazón os tres
nacionalismos.
Para o nacionalismo catalán a
alianza triple era un vello proxecto enxendrado por eles, e foi xustamente
a Esquerra Republicana de Cataluña a que fixo o primeiro chamamento para
formar a alianza nos anos trinta. Para eles Galeusca serviría para
favorecer un clima de maior unidade entre as distintas forzas
nacionalistas —pois se trataba de que todas elas formasen parte de
Galeusca profundamente divididas na conxuntura estival de 1933 (494). O feito de que a Generalitat non atopase grandes
problemas no traspaso de servicios, que se efectuaba con bastante rapidez,
ata despois das eleccións xerais a Cortes de novembro de 1933, non foi
óbice para que os nacionalistas, aleccionados polas resistencias que
atoparan para conquerir que as Cortes aprobaran o seu Estatuto, distasen
de sentirse confiados nas posibilidades de que prosperase o desenrolo da
sua autonomía en solitario. Interesáballes, por elo, que as outras duas
nacionalidades accederan tamén a autonomía (495)
e, xa que logo, compría
mellorar a correlación de forzas pro-autonómicas na seguinte lexislatura.
Asimesmo, interesáballes a perspectiva estratéxica de reformar a
constitución de modo que estructurase a República de xeito federal, para a
cal fora concebido o Estatuto de Nuria que foi logo despoxado do seu
federalismo na Comisión parlamentaria (496).
Para os nacionalistas
galegos tres eran os problemas fundamentais que tiña plantexados Galicia e
que tentaban de resolver coa fórmula política que representaba Galeusca. A
situación a resume con louvable claridade Víctor Casas (497). En primeiro lugar a República non tiña sido
organizada federalmente, tal e como eles desexaban, de conformidade co
expresado no anteproxecto do Estatuto elaborado polo «S.E.G.». Estaba, a
continuación, a vía morta na que se atopaba o Estatuto de Compostela, pola
falla de consecuencia dos partidos republicanos que se declaraban
autonomistas, e moi especialmente o «P.R.G.» que coa sua política
dilatoria na autorización do plebiscito, conqueriu alporizar sobremaneira
os ánimos dos galeguistas. A isto se engadía a política económica do
Goberno (obras do ferrocarril, arancel do millo, importación de carnes
conxeladas, stocks na industria conserveira, etc.) que fixo incrementar a
tensión entre o P.G. e os partidos republicanos (498). Tratábase, en suma, de reemplazar o alianza coas
organizacions autonomistas de Galicia, por outra cos nacionalistas vascos
e cataláns, con vistas a propulsar o autogoberno galego. Trataremos máis
extensamente esta cuestión no apartado da actuación do
P.G.
A situación en Euxkadi tampouco era
considerada como halagüeña polas forzas que integraban o nacionalismo
vasco. Nun importante docurhento de «Acción Nacionalista Vasca» (499) quedan transparentados os problemas das forzas
abertzales. Estas tiveran enfrentamentos coa coalición
republicano-socialista que detentaba o poder central de resultas dos cales
foran encarcelados militantes nacionalistas e pechadas moitas das suas
sedes (500). Queixábanse de que o proxecto de Estatuto vasco
fora paralizado polas forzas republicanas do goberno e percisaban das
influencias dos dirixentes catalanistas ante o ministro de Obas Públicas e
factotum de política vasca, Indalecio Prieto, para desbloquear a
autonomía. Con Galeusca os vascos tencionaban conquerir no Parlamento un
bloque de 60 ou 70 parlamentarios que acelerase o proceso autonómico, e
escomenzase a traballar logo no obxetivo estratéxico dunha confederación
de nacións ibéricas. Por ende, «A.N.V.» agardaba que coa incorporación do
«P.N.V.» á alianza triangular se conqueriria contrarrestar a sua tendencia
a aliarse «con los clericales» (501)
Na primavera de 1933 nun
mitin celebrado pola A.N.V. no frontón Euskalduna, que contou coa
participación do membro de «E.R.C.», J. Riera Puntí, lanzouse a idea (502). Tivo lugar logo unha conversa en Guernica de
representantes da «A.N.V.» con Riera Puntí e Castelao, quedando acordes en
que compría facer algo práctico, á que seguiu un novo intercambio de
impresións en Madrid, acudindo pola «A.N.V.» Luis de Urrengoechea e
Julian de Arrien. Estes plantexaron a necesidade de que dentro de Euskadi
se contara coa adhesión á «Triple» do P.N.V., por ser alí a organización
nacionalista mais forte e estar ademais disposto a elo, ó que o P.G. deu a
sua aprobación pero non así a Esquerra. Estas xestións quedaron logo
interrumpidas ata que quedou en parte despexada a situación de Bizcaia,
onde foran apresados militantes nacionalistas e pechados algúns
importantes centros. A mediar xuño o Comité Nacional da «A.N.V.» envía
unha carta (503) ós dirixentes da Esquerra, Ventura Gassol, Joan Puig
i Ferreter e Riera Puntí, voltando novamente a tratar a cuestión. Reiteran
que tanto o seu partido como o P.N.V., que contaban coa adhesión do
sindicato mais forte do País Vasco, a «Solidaridad de Trabajadores
Vascos»
(que aglutinaba a mais de 50.000 afiliados) estaban completamente conforme
coa idea da «Triple». Tentan de esvair as reticencias da Esquerra verbo do
«matiz algo reaccionario» e clericalista do P.N.V., argumentando que este
tendía a disiparse a cada pouco, e que a opinión nacionalista se orientaba
con meirande forza cada vegada cara a sua organización. Abogan pola
incorporación a Galeusca de tódolos grupos nacionalistas de Cataluña,
utilizando a organización «Palestra» como medio de obviar as dificultades
que indubidablemente existían para elo. Propoñen aproveitar o vran para
dar forma a «Triple Alianza» , pero agora «en bases de realidad práctica
y con pocas cosas sentimentales, defecto de que adoleció el anterior» (504) soa e piden ó cabo que Companys como ministro, xunto
co federal Franchy Roca, ou ben o propio Maciá, presionaran sobre Prieto
para que poideran plebiscitar o Estatuto vasco. Suxiren unha viaxe do
presidente Francisco Maciá, «por quien los vascos sentimos verdadera
veneración y respeto, sin distinción de matices» (505) a Bilbao, para selar a «Triple Alianza».
Tal xeito de levar a efecto o pacto
de Galeusca deixaba ós galeguistas nun evidente segundo plano, que por
outro lado estaba en consonancia co seu menor peso específico relativo. O
cabo quedouse en facer unha viaxe de representantes dos tres nacionalismos
polas tres nacionalidades implicadas que servise para fomentar o mellor
coñecimento mútuo a estreitar os seus vincallos amistosos. En efecto, de
Cataluña o 21 de xullo, e de San Sebastián o 22, saen os nacionalistas
vascos e cataláns para percorrer Ourense, Vigo, Santiago e outras cidades
galegas na compaña dos galeguistas, que se sumarian logo a excursión por
Euskadi ata rematar en Cataluña. «El Pueblo Gallego» otorgalle ó tema un
tratamento informativo xeneroso (506)
que contrasta coas suspicacias que
suscita na prensa conservadora de Galicia, que era con moito a
predominante. Na data simbólica do 25 de xullo do 1933, suscribese
solemnemente en Compostela, na sede do Seminario de Estudos Galegos, o
Pacto de Galeuzca «de irmandade e defensa mútua para o loita [...] pol-as
suas liberdades», que trataremos polo miudo noutro apartado (507) polo que se creaba un Secretariado permanente, con
oficinas en Cataluña, Euskadi e Galicia, como órgano coordinador das
forzas nacionalistas que o apoiaban (508). Estas eran o P.G. e Ultreya (representada por
Alvaro das Casas), «P.N.V.» (representado por Irujo), A.N.V. por Euskadi,
e «Acció Catalana» , «U.D.C.» (por quen firmou Batista Roca) e «Palestra»
por Cataluña (509). Compre sinalar tamén que Galeusca estaba concebida
como plataforma para formar un frente federal peninsular que coordinase
tódalas forzas federalistas de España co obxetivo de combatir mellor a
política centralista e asimiladora (510). Se ben Galeusca non conqueriu integrar á totalidade
das forzas nacionalistas (a ausencia máis significativa foi a da Lliga de
Cambó) si que logrou aglutinar a maior parte delas, o que podemos
considerar como un triunfo do integracionismo que adoita ser un rasgo
común ás distintas ideoloxías nacionalistas. Deste xeito conqueriron poñer
nun segundo plano as diferencias existentes entre nacionalistas
confesionais e conservadores (P.N.V.) e os laicistas de esquerdas
(E.R.C.), e asimesmo a contradicción existente e operante entre os
nacionalismos dos países adiantados (o vasco e o catalán) e o da
subdesenvolta Galicia (511), todo elo en aras do empeño común anticentralista
que os unía (512).
No curso da viaxe
triangular tivo lugar en Bilbao unha xuntanza de Galeusca no casal das
Xuntas Municipais, por estar pechado pola policía o do Euzkadi Buru
Batzar. Asisten Pau Vila (Acció Catalana), Esterlich (Lliga Regionalista),
Batista i Roca e Dr. Xirona (Palestra), Riera Puntí (Ezquerra Catalana),
Carrasco Formiguera e Castañer (Unió Democrática de Catalunya), Perca
(Acción Nacionalista Vasca), Leizaola, Irujo e outros (Partido
Nacionalista Vasco), e Das Casas por Ultreya (o P.G. non asisteu a esta
reunión). O primordial foron as declaracións dos representantes
da «A.N.V.» e de «E.R.C.» dicindo que as suas organizacións suscribirían
con gran satisfacción o pacto, e as reticencias do representante da «Lliga», Esterlich. Acordase que no plazo dun mes os partidos e
organizacións deberian ratificar a firma dos seus
representantes.
A viaxe de Galeusca (513) concluiu en Barcelona (onde tiveron lugar
desavenencias entre nacionalistas radicais e moderados) cunha recepción no
pazo da Generalitat seguida dun banquete no Axuntamento, no que tomaron a
palabra o representante do nacionalismo vasco Irazorrieta, o valencianista
Reige e o galeguista Otero Pedrayo. No manifesto que fixo público Galeusca
se evidenciaba un espíritu de moderación. Entresaquemos o párrafo no que
se expresan os seus obxetivos:
| «La unió actual de
bascos, gallecs y catalans, doncs, un intent de fer reviure
l'autèntic esperit originari de Ia República, i d'enfortir-la amb
el respete als drets i a les personalitats nacionals de Galícia,
Euzkadi i Catalunya, que han d'esser les sòlides bases en que
aquella fonamenti Ia seva permanència, l'obstacle més ferm a
tota tentativa de subversió i l'origen d'un nou ordre de relacions
entre els pobles peninsulars.» (514) |
Con posterioridade
tivo lugar un acto en «Palestra», en honor dos nacionalistas vascos e
galegos, no que os oradores se expresaron en termos de gran exaltación.
Alvaro das Casas —que tentara sen éxito que o Pacto de Galeusca se fixera
sobre bases de maior radicalidade— dixo, referindose ás bandeiras galega,
vasca e catalana con estrelas, «que se encontraba muy satisfecho de
encontrarse entre aquellas banderas, que le honraban, y lejos de aquella
otra cuya presencia tanto le ofendía». O representante vasco,
Hernandorena, pola sua banda, afirmou que: «somos absolutamente enemigos
de ese pueblo que quiere ahogarnos» (515). Nin que dicir ten que o escándalo de prensa foi maiúsculo, resaltando as estridentes
notas de «El Debate» e «La Epoca» (516). Tamén no Parlamento, Perez Madrigal, apoiado por
Royo Vilanova, alude ó tema. En Galicia somentes «E.P.G.» sae en
defensa dos nacionalistas (517), e o propio Grupo galeguista de Vigo se desmarca das
afirmacións de Álvaro das Casas, enmendando a plana a un editorial de «El
Faro de Vigo» no que erroneamente se dicía que as frases consideradas de
caracter separatistas foran pronunciadas por dous diputados do P.G. (518). Agora ben, non todos os sectores do P.G. adoptaron
esa mesma actitude. Víctor Casas aduce que dado o trato que Galicia estaba
recibindo dos gobernos da República non tiña nada de particular que
tiveran lugar actos como o de Barcelona (519). O propio dí Del Riego (520), e tamén Castelao, en carta a Bóveda (521), discrepa coa nota dada á prensa polo Grupo vigués.
Otero Pedrayo acusa á prensa de silenciar as conferencias, intercambios
culturais e os mitins «de ton sempre ergueito e xeneroso» e mesmo de
mentir inventando supostos «mueras» a España e outros berros «de mal
gosto» (522).
Pasada a treboada, nos
meses seguintes os órganos directivos das organizacións firmantes do Pacto
de Galeuzca o van ratificando o tempo que designan ós seus representantes
en cada un dos Consellos nacionais de Galeuzca (523). A tenor da documentación de que dispoñemos, sabemos
que no «Consell Catalá de Galeuzca», representaba a U.D.C. Pau Romera i
Ferrer, diputado no parlamento catalán, en tanto que no Consello Galego,
Bóveda e Alvaro das Casas representaban respectivamente ó P.G. e Ultreya.
A «Segredaria Xeral» de Galeuzca, que coordinaba ós distintos Consellos
nacionais tiña a sua sede en Donostia (524).
As eleccións xerais de
novembro de 1933 supuxeron a creba da tentativa de Galeuzca, na medida en
que non conqueriu enviar ó parlamento un número de parlamentarios
suficiente como para constituir un bloque que traballase a prol das
autonomías. En efecto, se ben os nacionalistas vascos obtiveron un gran
triunfo electoral, acadando doce dos vintecatro escanos parlamentarios das
catro provincias, a sua representación quedaba noustante limitada a
Vizcaia e Guipuzcoa, fracasando en Navarra e Alava, onde venceron os
carlistas, que non estaban integrados en Galeuzca (525). En Galicia o P.G. non obtivo nin un só escaño,
vendose privado da sua exigua representación parlamentaria. En Cataluña
fracasaron tamén os nacionalistas de Galeuzca, triunfando en cambio a
Lliga, que acadou nada menos que catorce escaños, pero xa víramos que
esta organización non quixo firmar o Pacto Triangular, por canto que o seu
xefe Francesc Cambó consideraba que unha alianza formal de grupos
autonomistas non faría mais que avivecer os antagonismos e alentaría a
formación dun bloque antiautonomista moito mais forte (526).
O paralelo fracaso dos
partidos republicanos de esquerdas en todo o Estado e a conseguinte
formación dun goberno central antiautonomista declarado (527), que paralizou o Estatuto galego, provocou tensións
coas forzas autonomistas vascas, a pesares de seren predominantemente de
dereitas, dificultou o traspaso de servicios a Generalitat catalana, e
suscitou notables crispacións na tentativa de frenar a sua autonomía
efectiva, fixo que os nacionalistas tomaran conciencia da importancia que
tiña que fosen os partidos republicanos de esquerda os que detentasen o
poder. Con tódalas suas limitacións, o contraste entre o seu talante verbo
das autonomías e o das dereitas era marcadamente evidente. Por elo os
nacionalistas cataláns e galegos adoptan unha política de colaboración cos
partidos republicanos de significación esquerdista. Así, confiando máis
no
apoio á autonomía dos partidos republicanos da oposición, que na alianza
entre as forzas nacionalistas periféricas, o P.G. enceta unha política de
colaboración con I.R. e os catalanistas crean o «Front d'Esquerres», cun
programa orientado a colaborar co Frente Popular dos republicanos españois, unindo o destino da autonomía de
Cataluña á supervivencia dunha
República democrática (528).
De tódolos xeitos a
idea de Galeuzca e o proxecto dunha alianza de partidos federais e
autonomistas de toda España, non morrerá completamente (529), e de feito asistimos a intentos en tal senso (530) —que preferimos narrar noutro apartado— pero
ocupando unha importancia secundaria, verbo do preponderante papel
asignado a colaboración coas forzas republicanas de ámbito estatal e
significación esquerdista. Como un eco un pouco lonxano de todo isto, se
fundará en Bos Aires a mediar os anos corenta a revista «Galeuzca» (531).
De tódolos xeitos, as
relacións do nacionalismo galego cos restantes movementos nacionalistas do
norte da península non se limitaron ó que vimos de describir. Os contactos
foron múltiples ó longo de todo este quinquenio. Ilustraremos isto con
algúns exemplos. Foron varios os intelectuais galeguistas que, en
distintos momentos, deron conferencias e interviñeron en mitins en Euzkadi
(Paz Andrade (532), Alvarez Gallego (533) Núñez Búa...) e Cataluña (Castelao, Otero Pedrayo,
Suarez Delgado (534)...). Por certo que as mocedades dos partidos
signantes do Pacto de Galeuzca sentíanse tamén vencelladas a este (535). Polo demais, nos dificiles momentos de 1934 o P.G.
móstrase plenamente solidario, cunha solidaridade excepcionalmente activa,
incluso, con vascos e cataláns: «Temos que estar preparados pra axudar en
caso preciso a Cataluña e Basconia a manter as súas libertades» (536). Co gallo da «Diada de Sant Jordi», celebrouse unha
festa catalana en Compostela (537), cidade na que tamén tivo lugar en 1936 a
constitución do Consello da «Agrupación universitaria hespañola pro
Sociedade de Nacións», asistindo persoeiros universitarios das asociacións
catalana e galega. Esta entidade tiña como finalidade traballar a prol
dunha política de colaboración internacional basada nos principios nos que
se inspiraba o «Pacto da Sociedade de Nacións» (538). O cabo non podíamos deixar de mencionar a asidua
colaboración de Vicente Risco na revista do P.N.V., «Euskadi» (539).
3.5.9-6.
Irredentismo
O
territorio que xeográfica, lingüistica e culturalmente forma parte de
Galicia, non foi todo el comprendido nas catro provincias en que foi
escuartexada en 1833. Non carecían de peso as razóns esgrimidas polo P.G.,
baixo o noso punto de vista, para rexeitar a división de Galicia en catro
provincias. Noutro apartado analisaremos con maior extensión como a
partición tetraprovincial de Galicia, e en xeral todo o sistema de
provincias deseñado por Javier de Burgos, e posto en vigor polo goberno de
Cea Bermudez na terceira década do século denanterior —que chega
practicamente intacto ata os nosos dias—, percuraba antes garantizar a
eficacia da acción do poder central, que posibilitar unha máis sólida e
independente vida local (540). O P.G. criticaba, dende logo, o propósito
centralizador con que naceu e continuou o sistema provincial, pero incidía
tamén na sua artificiosidade por entender que non se axustaba á morfoloxía
de Galicia, que se artellaba nunha rede de parroquias e bisbarras
naturais. Pero ós efectos que eiqui interesan, o P.G. non deixou de por de
relevo que as provincias galegas, debido en parte ó criterio arbitrario
con que foron establecidas, e en parte ó descoñecemento que da auténtica
realidade de Galicia tivo decote o poder central —todo elo segundo o P.G.—
deixaron fora unha franxa do seu territorio que resultou encadrada nas
provincias limítrofes de Asturias, León e
Zamora.
A Galicia histórica, que chegaba ata o
Mondego portugués, perdera xa a sua parte sul, situada alén do Miño, coa
independencia política de Portugal, recibiu a sua segunda amputación co
réxime administrativo promovido polo liberalismo. O problema de Galicia
non é en absoluto excepcional nunha Europa na que os estados históricos se
constituiron sen ter en conta as nacións étnicas. Deste xeito aconteceu
usualmente que varias destas étnias foron incorporadas a un mesmo Estado,
como tamén sucedeu que unha mesma étnia viuse fragmentada en duas partes
pertenecentes a diferentes Estados. Sen ir máis lonxe Cataluña e Euskadi
sofriron continxencias deste xénero, vendose separadas da sua parte norte
que quedou integrada no veciño Estado francês. O movimento irredentista
que xenerou en Occidente o orde de cousas descrito, tivo en Espana unha
marcada manifestación en Euskadi, menor en Cataluña e practicamente nula
en Galicia. Influiu nisto os séculos transcurridos dende o esgazamento da
parte sul de Galicia, que convertían a cuestión nun dato caseque
inamovible. Soamente no contexto dun federalismo ibérico estarían sentadas
as premisas políticas para que a reunificación dos territorios situados en
ambalas duas marxes do Miño, puidera polo menos plantexarse. Por todo elo
o P.G. limítase a enunciar xenéricamente que:
| «A Galicia Histórica e
natural non está comprendida nos lindeiros da Galicia administrativa
dos nosos días. [...] as terras do Miño portugués son galegas.» (541) |
Arelando
exclusivamente: «[...] manter a súa galeguidade estimulando un cordial
intercambio» (542). Por conseguinte temos que o irredentismo do P.G.
limitase exclusivamente ó marco configurado polo Estado Español. Non hai
lugar a dúbidas de que o P.G. se fixa o obxetivo político de acadar a
incorporación a Galicia da comarca berciana, as terras de Sanabria e a
franxa colindante da provincia de Oviedo, aducindo que perteneceran ó
Antigo Reino de Galicia e eran ademais de fala galega (homolíngües). Os
seus textos programáticos son a este respecto terminantes: «Incorporación
a Galicia das terras colindantes que teñan comunidade étnica, histórica e
lingüística con ela» (543). Esta angueira figuraba no proxecto de Estatuto que
elaborara o «Seminario de Estudos Galegos», e o P.G. conqueriu que fora
incorporada ó definitivo proxecto de Estatuto (544) que chegou a ser plebiscitado favorablemente, sen
que se considerara atranco para elo o artigo 13 da Constitución que dicía
que: «en ningún caso se admite Ia federación de regiones autónomas» (545). Agora ben, o P.G. non pretendía anexionarse pura e
simplemente estas terras colindantes homófonas. Establecía como requisito
para tal unión a conformidade dos membros desas comunidades irredentas;
deste xeito, precisaba no seu Programa que a incorporación deses
territorios a Galicia efectuaríase «sempre que se determiñen a elo por
medio de plebiscito» (546).
Xa vimos como esta
aspiración distou de ser unha utopía na medida en que foi recollida nun
texto legal, do rango do Estatuto de Autonomía, que tería sido posto en
vigor de non ser polo erguemento militar. Restanos agora por saber se para
esas comunidades coas que se desexaban apertar os galegos, constituía a
unión un proxecto engaiolante. Algúns síntomas disto hai, se ben son máis
ben escasos. Sabemos que no Concello de Sanabria un grupo de partidarios
do redentismo —sen que seipamos con exactitude o seu número e
representatividade— ergueron en 1932 a bandeira galega (547). Tamén unha delegación de veciños da parroquia
asturiana de Santa Comba de Coutos desplazouse a Lugo no mes de outono de
1932 co obxecto de entrevistarse co ministro da Gobernación, que visitaba
a cidade, para plantexarlle a súa pretensión de incorporarse ó Axuntamento
galego de Navia de Suarna (548). Seña isto moito ou pouco, expresivo ou non da
vontade de reincorporación a Galicia dos habitantes destas comarcas que
foron nun tempo galegas, quedará para sempre como un interrogante se no
caso de que se chegase a ter convocado un plebiscito e unha campaña de
propaganda alentara a revivificación da sua conciencia de galeguidade,
chegaría a resultar exitosa, ou sería pola contra un
fracaso.
3.5.10. Análise
Semiolóxica da Linguaxe Galeguista
Para determinar a ideoloxía segregada polos
intelectuais galeguistas no período histórico obxecto de estudo (que en
parte a recollen da tradición anterior) temos naturalmente que atender ós
contidos dos textos nos que vai quedando plasmado o seu pensamento. Mais
tamén adoitase recoñecer polos historiadores que o estudo do mesmo
discurso, da estructura propiamente lingüística dos textos, pode resultar
moi revelador, como complemento auxiliar, en orden a captar matices e
rasgos que a ideoloxía galeguista —como calquera outra— amosa con
especial claridade no seu léxico, nos seus enunciados, consignas e formas
de salutación; e tamén, como non, nos títulos dos seus periódicos e na
denominación das suas organizacións, que non se escollen sen que medie
madura reflexión, para que resulten expresivos dos contidos ideolóxicos
dos cales están chamados a ser portavoces.
O traveso
da análise semiolóxica dos textos, concebidos como algo máis que meros
soportes de contidos, podemos aprehender o que se da en chamar
«l'ennonciatión», é decir, a:
| «[...] attitude du
locuteur devant son prope énoncé, comme insertión du sujet à l'interieur des représentatións, du cadre idéologique
qui le
gouvernent et dont il est le support, comme l'acte de production du
discours.» (549) |
3.5.10-1. Títulos dos periódicos
Consideraremos aqui os que dependen directamente do P.G., así como os que
non teñen tal nexo orgánico pero foron creados por membros deste partido,
respostando a sua liña dun modo xeral ós parámetros ideolóxicos
galeguistas, e, o cabo, algún que outro que está tamén dalgún xeito na
órbita do P.G., por contar con colaboracións de certos membros deste
partido; partido que polo demáis eríxese en obrigado punto de referencia
ainda que só sexa en tanto que referente ó que se critica ou mesmo que se
nega (caso de «A Fouce»).
O primeiro que
sobrancea nestes titulares e a identificación que establecen entre a
nación e a «Terra»; o campo, a Galicia non urbana, («A Nosa Terra»,
«Terra!»); o cal xa nos ilustra sobor dun certo tinte precapitalista que
lle atribúen a Galicia, e que dende logo era congruente coa cativez dos
núcleos urbanos que servían de asento a un capitalismo ainda incipiente. A
nación, equiparada co rús, afirmana con certa énfase, as veces apropiativo
(«A Nosa Terra») e outras veces non («Galicia», «Galiza», «Ser»,
«NÓS», «Raza Celta») pero en todo caso queda claro o afán de suliñar a
diferencialidade, a sustantividade étnica e nacional. Pero non se limitan
simplemente a enunciar a idiosincrasia, senón que tamén a exaltan e
enaltecen empregando expresivos signos de admiración («Terra!»), ainda que
con menos frecuencia e sen aquela afervoada devoción dos primeiros tempos
do nacionalismo en que xurdiron cabeceiras nas que era perceptible o
inequívoco curo de romanticismo («El Idólatra de Galicia», por exemplo);
isto nos fala dun certo sosego e remansamento do nacionalismo nesta etapa.
Abundan polo demais as cabeceiras que chaman e exhortan ó espertar da
conciencia nacional («Erte!» (550),
«Alento», «Amañecer»). Era
mester esta eclosión para que se poidesen acadar os dereitos de que
Galicia era merecente dada a sua condición de nación. Tras da toma de
conciencia, sobreviña a fase ulterior da posta en marcha do nacionalismo,
en loita para acadar o autogoberno de Galicia. Non son escasos os
titulares con esta connotación («A Fouce», «Adiante», «Loita», «Mais»,
«Yunque»). Outros titulares expresan a vontade dirixente dos galeguistas,
que eran os chamados a marcar a senda do nacionalismo («Guieiro», «Guión»,
«Roteiro»). O cabo, hai algúns semánticamente máis anodinos, que
poñen o
acento na súa condición de portavoces da corrente galeguista, de maneira
evidente («Opinión Galeguista»), ou encuberta no caso de duas publicacións
da ala conservadora do P.G. («Heraldo de Galicia» e «Logos»). Esta
última, de connotacións bíblicas inequívocas, como era lóxico dado o seu
carácter de portavoce dos galeguistas
católicos.
3.5.10-2.
Denominación das agrupacións políticas e
culturais
No que fai ós partidos
veremos aqueles que conflúen no P.G. ou están na súa órbita ideolóxica, e
polo que respecta ás entidades culturais examinaremos ás que fan labor
galego, coa inspiración ou aporte de membros do
P.G.
Moitas veces na intitulación que escollen
os partidos, expresan ás claras a pretensión unitaria e integracionista do
galeguismo coa verba: «Irmandade»; así a «Irmandade da Fala» da Coruña
(que na República pasa a ser o Grupo do P.G. na Coruña) a «Irmandade
Galeguista de Ourense» e a filial do P.G. no Uruguai, «Irmandade
Galeguista de Uruguai».
A adxetivación de «repubricano» é típica das postrimerias da
Monarquía, en que o antagonismo
monarquía/república estaba situado nun primeiro plano, e desaparece unha
vegada instaurado o novo réxime. Así existían antes do P.G., o «Partido
Nacionalista Repubricano de Ourense», varios denominados «Comité
Nacionalista Repubricano de...» (Esgos ou Catoira, por exemplo). A única
excepción é a sucursal do P.G. na Arxentina, chamada «Organización
Nacionalista Republicana Gallega», que a distancia xeografica a convirte
en atípica a este e outros efectos.
Constatamos tamén que antes da proclamación da República os galeguistas
escollen indistintamente o adxetivo «nacionalista» ou «galeguista» con
independencia da sua orientación moderada ou radical; así, os galeguistas
moderados de Ourense se agrupan baixo a denominación de «Partido
Nacionalista Republicano de Ourense», como tamén os progresistas de
Santiago, «Grupo Nacionalista de Santiago», e de Pontevedra, «Grupo
Nazonalista de Pontevedra». Pero, proclamada a República, ó ter que
confrontarse coa opinión pública, os partidos afinan máis a sua
adxetivación. Así, os moderados escollen sempre o calificativo de «galeguista»
(«Partido Galeguista», «Dereita Galeguista» , «Irmandade
Galeguista de Uruguai»), en tanto que os partidarios dun nacionalismo
radical e mesmo independentistas optan polo vocablo «nacionalista» ou o
máis arcaizante e diferencialista «nazonalista» («Sociedade Nazonalista
Pondal», «Vangarda Nazonalista Galega»). Ilustra isto moi ben o cambio na
denominación que rexistran as mocedades do P.G.: mentras prevalece a liña
moderada chámanse «Federación de Mocedades Galeguistas», pero en canto
gana forza a tendencia radical pasa a denominarse «Federación de Mocedades
Nacionalistas». A única excepción é novamente a «Organización Nacionalista
Gallega», de Bos Aires, de signo moderado, que seguramente se permite o
luxo de chamarse nacionalista porque actúa fora de Galicia, o que non
obriga a tantos matices e cautelas.
Moi rara
vez reflexan estes partidos na sua intitulación a significación dereitista, esquerdista ou de centro, que de feito
teñen; a sua arela
integracionista impídello. Soamente ó calor da efervescencia que segue a
proclamación da República xorde unha «Esquerda Galeguista», que dura
poucos meses, ou cando o bloque maioritario do P.G. se inclina cara a
esquerda, ó final da etapa republicana en que o antagonismo entre as
dereitas e as esquerdas se agudiza, nace con louvable transparencia
ideolóxica unha «Dereita Galeguista», querendo ser o seu
complemento.
As entidades móis ou menos
parasindicais, como a «Asociación de Escritores Galegos» e a «Federación
de Estudantes Galegos», rexeitan incluso a desinencia ista (de
galeguista), a pesares de o seren, para non comprometer a sua pretensión
de acadar a maior encadramento posible, posto que aspiraban a afiliar
xentes que podían moi ben sentirse a disgosto baixo a etiqueta de «galeguistas».
Esta mesma tónica, de prudencia
e moderación, seguen a totalidade das institucións culturais forxadas
polos galeguistas: «Seminario de Estudos Galegos», «Real Academia
Gallega», «Labor Galego», «Instituto de Estudios Gallegos» (que ten a sua
denominación en castelán por depender dunha institución oficial, cal era a
Universidade), «Instituto de Cultura Galega de Lugo»,
etc.
Significativamente unha entidade
cultural, «Labor Galeguista de Pontevedra», que aspira a ter unha
proxección política, usa, como vemos, a desinencia ista.
3.5.10-3.
Insignea
|
BVG
Atrás
Índice de Páxinas
Páxina Seguinte
Ir ao índice de Páxinas