II. AS FORZAS
POLÍTICAS NACIONALISTAS NA II REPÚBLICA
1. A configuración dunha estructura específica de
partidos
Na etapa que nos ocupa configúrase en Galicia
unha estructura específica de partidos, que aínda que non tén un
perfil tan claro como en Cataluña, por cita-lo caso en que se dá dun
xeito arquetípico, non se pode nega-Ia realidade da súa existencia.
Prodúcese este feito xustamente no período republicano debido a que é
nese momento cando xorden grandes partidos de masas, con ideoloxías
definidas e claros programas políticos, que teñen que ter en conta ós
electores, que a ampliación do censo convirte na maioría do país, e
xa non dun xeito meramente formal, como antes. A pérdida
de vixencia das pequenas formacións políticas que só agrupaban a
notables, percíbese tamén en Galicia, e no galeguismo concretamente.
Consideramos con Isidre Molas (1), que non se
pode falar da existencia dun sistema de partidos de carácter homoxéneo
na España republicana. O que en realidade existe é a suma dos diversos
sistemas de partidos circunscritos fundamentalmente a nivel das
nacionalidades e rexións. Sentado isto, pasemos a analisa-los
condicionantes que operan no sistema de partidos políticos de Galicia,
sendo algúns deles prácticamente os mesmos que inciden sobre os
restantes sistemas, pero que o fan, no caso concreto que estudiamos,
dunha maneira peculiar.
O primeiro factor a considerar é a
lexislación electoral. Segundo esta, quedaba configurado un sistema de
escrutinio maioritario a dúas voltas (cousa que poucas veces se
produciu) con representación da minoría, sobre a base
circunscripcional das provincias, e posibilitando a participación da
poboación maior de 23 anos (mulleres incluídas, dende a lei de 27 de
xullo de 1933). Como explica Maurice Duverger (2), os sistemas
electorais maioritarios a dúas voltas propenden, por unha lei
tendencial, a crear un sistema pluripartidista, con partidos
interdependentes dispostos á alianza. Temos así que
as pequenas formacións políticas conquiren subsistir, mercede a
necesidade que teñen os grandes grupos de estableceren coalicións con
elas. Pero subsisten ó precio de vérense en certo modo subordinadas,
afectándolles grandemente a tendencia á concentración das forzas
políticas, pulada pola polarización crecente das forzas sociais e
políticas ante os grandes temas (autonomías, democracia, reforma
agraria, relacións Igrexa-Estado, revolución, etc.) e asímesmo
favorecida tamén polo sistema electoral. En efecto, o sufraxio
maioritario, con representación da minoría, e a circunscripción de
dimensións provinciais, tendían —como dí Molas (3)—
á estructuración dun sistema de partidos ordenado en dous
bloques antagónicos, quedando as forzas minoritarias (caso dos nacionalistas e centristas) progresivamente subordinadas.
Non é de extrañar, pois, que os partidos minoritarios, véndose
perxudicados, pretendesen a reforma do sistema electoral. Concretamente o
P.G. facía moito fincapé nesta cuestión, tanto no seu programa (4), como en diversos artigos dos seus
dirixentes (5), ou nas mesmas Cortes (6). O que o P.G. pretendía fundamentalmente era o
establecemento do sistema de escrutinio proporcional puro, sen correctivos, nin primas, e a supresión da provincia como
circunscripción electoral, sendo sustituída por unha única circunscripción
electoral que abranguera toda Galicia. Era lóxico que o P.G. propugnase estas dúas medidas, dado que evitarían que se vise
subrepresentado ou excluído do Parlamento.
O segundo condicionante do sistema de partidos da Galicia
republicana, foi o caciquismo, que está en gran medida relacionado coa lexislación electoral, anteriormente aludida.
O caciquismo preexistente non foi extirpado
pola República, de maneira que continuou funcionando, adaptándose
perfectamente
ben ó novo réxime, que resulta así en certa medida desvirtuado. Como ben
sinala Alfonso Bozzo (7), o carácter non totalmente rupturista da reforma electoral de 1931 e 1933, deixaba en pé algúns
aspectos da legalidade anterior, primordialmente no que fai ó
procedimento electoral (a composición das Mesas, e o acto do escrutinio,
reservado ata entón, ós persoeiros locais, que acostumaban a actuar caciquilmente), sendo especialmente importante a distribución
concentrada dos colexios electorais no campo, en contraste coa dispersión da poboación, que favorecía a actuación do caciquismo e
retraía ós electores.
A importancia destas «miudaxes» referentes á mecánica
electoral, restaron eficacia á pretensión reformadora de lexislación
electoral republicana que derogou dous importantes pilares do sistema caciquil: o articulo 29, que permitía a proclamación automática dos
candidatos, e a circunscripción uninominal de tamaño reducido. Ambolos dous eran, segundo as l.
da F., auténticos «niños de caciques» (8).
O caciquismo seguíu tendo, pois, un terreo de xogo, ó abeiro da
lexislación electoral, pero ademais tampouco o Gobemo provisional, nin o que se formou tras das eleccións ás Cortes Constituíntes,
tiveron vontade política de desmonta-la rede caciquil que servira de sustentación ó rexime anterior. Esta falla de depuración é
denunciada repetidas veces polas formacións nacionalistas nos primeiros
meses da República (9) e polo P. G. a partir de 1932, atribuíndolle gran importancia.
Por elo, o caciquismo funciona na práctica como un elemento corruptor da autenticidade do sufraxio, o que xa é de
seu grave, pero resulta aínda máis deturpadora a distorsión que ocasiona no sistema de representación parlamentaria, ó introducir
nel o clientelismo. En efecto, a utilización do caciquismo por varias formacións políticas republicanas establece un sistema no que se
combinan dous conxuntos, un, que agrupa á suma dos electores que fan individualmente un uso libre do seu sufraxio, constituíndo
un factor autentificador da representación, e outro, que aglutina a un segmento do electorado encadrado nas distintas clientelas
caciquís, erixíndose nun factor desvirtuador. Tal é a hibridación que
a queixa ó sistema pluripartidista de representación política en
Galicia.
Noutra parte teremos oportunidade de ver máis polo miúdo o
papel de saneamento que asume a principal das organizacións de signo nacionalista: o
P.G. En efecto, ó longo de toda a etapa republicana este partido denuncia incesantemente as actuacións caciquís
dun modo xeral, e no terreo das eleccións en concreto e con particular énfase, tal e como sinala Alfonso
Bozzo (10). Conqueri-la desaparición das irregularidades e pucheirazos nas eleccións foi un dos
«desiderata» do P. G., inscrito dentro do seu proxecto de dignificación da vida pública da Galicia republicana. A este efecto deu
instruccións ós seus militantes para que velasen pola pureza do sufraxio, absténdose eles mesmos de «volcar o censo» aínda no caso de
que se visen favorecidos, e abríu asímesmo unha oficina na que se recollían denuncias.
Claro que o caciquismo era en gran parte posible pola falla de
cultura cívico-política dunha gran parte da poboación galega. Entramos deste xeito xa, na consideración do terceiro dos factores
que inciden sobre do sistema de partidos políticos de Galicia.
A escasa ou nula formación cívico-política era
un feito constatable en extensas capas —sobre todo rurais— da sociedade galega. A
doutrina da soberanía popular e a ideoloxía demoliberal, que informan o sistema de representación parlamentaria por mediación dos
partidos políticos, foi concebida en países de altos niveis de industrialización, urbanización e poboación escolarizada.
Ó ser implantada en sociedades en gran medida arcaicas e precapitalistas,
inevitablemente se tiñan de producir disfuncións que chegaban a alterala súa propia natureza. A nivel de toda España isto pódese ver de
maneira paradigmática no período da Restauración. Centrándonos no período que nos ocupa,
temos que en Galicia se dan unhas
bases moi precarias para que o sistema de partidos poida funcionar correctamente. A poboación é maioritariamente analfabeta, e con
escaso de grao de escolarización a que sabe ler e escribir, ubícase preponderantemente no medio rural e adícase, conseguintemente,
ás actividades relacionadas co sector primario. O nivel de formación e información política tiña que ser forzosamente baixo. Por
todo elo atopámonos con que en Galicia non hai propiamente o que se chama «un réxime de opinión», na medida en que a opinión
pública, informada é capaz de discernir con claridade as distintas opcións políticas, é en puridade unha cativa franxa da poboación,
que se asenta, de xeito preponderante, nas cidades. Non nos pode, xa que logo, causar abraio, que o caciquismo, o personalismo, o
cuneirismo, e a indisciplina interna dos partidos, campeen polos seus foros.
Á luz de todo isto cobra todo o seu patético significado unha frase da
autoría de Bóveda, segundo a cal en Galicia «non houbo propiamente partidos, senón "partidas"»
(11).
Pasemos a continuación a examina-la estructura de partidos
existente a nivel xeral español, para analizar logo a que opera sobre Galicia.
A nota característica da estructura de partidos a escala de todo o Estado, é a acentuada división, froito tanto da escasa rodaxe do
sistema democrático, como da existencia dun variado repertorio de problemas ante os que era mester tomar posición
(monarquía-república, federalismo-autonomismo-unitarismo, laicismo-catolicismo,reforma agraria-pervivencia do sistema latifundario,
capitalismo-socialismo, etc.). Ó longo do período republicano foise producindo
un fenómeno de confluencia partidaria que concluiu coa consagración da C.E.D.A., como único grupo dominante no campo da
dereita, tras da descomposición do Partido Radical, (quedando soamente extramuros os monárquicos alfonsinos e mailos
tradicionalistas) e o establecemento do Frente Popular no polo político oposto.
Entre os dous quedou un centro, que non puido erixirse en eixe de
gravitación, dada a marcada tendencia á polarización política.
Seguindo a Molas (12) temos que o republicanismo, no momento
de producirse o cambio de réxime, aparece escindido nunha tendencia conservadora (o «Partido Radical» de Lerroux) e unha
tendencia reformista, dividida en dous partidos de ámbito xeográfico limitado (O.R.G.A., E.R.C.) e dous de ámbito estatal, «Acción
Republicana» e o «Partido Radical Socialista». O único partido de masas organizado, era o «Partido Socialista» que dispuña, ademais,
da U.G.T., na que encadraba amplios sectores da clase obreira. Os partidos de dereitas, os antigos partidos monárquicos, atopábanse,
pola contra, completamente esfarangullados. Por elo, as forzas sociais conservadoras víronse obrigadas a crear un novo partido,
dado que non podía servirlle-lo radicalismo lerrouxista polo seu laicismo e a heteroxeneidade dos seus líderes. «Acción Popular»,
adicouse á endeita de crear un gran partido de afiliación, que sería a
C.E.D.A. (Tamén se formou daquela a «Lliga Catalana»). Tras do triunfo da dereita en novembro de 1933 as organizacións
reformistas víronse forzadas á reestructuración. Creouse así a «Izquierda
Republicana», e modificáronse tamén algúns partidos obreiros (P.O.U.M., P.S.U.C.). A alianza dos partidos republicanos e
obreiros desbancou á dereita do poder, en febreiro do 1936, en tanto que a oposición centrista auspiciada por Portela Valladares, non
conqueriu callar.
No ámbito de Galicia non existe un único partido que agrupe
á pequena burguesía democrática, que pulou a loita a prol da instauración da República. «Acción Republicana» compite coa
O.R.G.A., que detenta con exclusividade o poder en Galicia durante o primeiro
bienio (13). Ó seu carón o radical-socialismo galego tenta de afonda-lo programa democrático e de reforma do Estado,
en tanto que o «Partido Galeguista» se erixe en núcleo dinamizador da cuestión autonómica. No espacio político de centro-dereita, o
«Partido Radical», que chegou a ter gran implantación e poder, pero que se foi autodestruíndo pola súa heteroxeneidade interna,
ten que lidar con distintos partidos republicanos de significación conservadora, tales como o P.L.R., P.R.C. e P.P., que non
conqueriron ser aceptados como alternativa de orde dentro da aceptación do réxime republicano. Na
dereita, a C.E.D.A. configúrase,
provincialmente, como unha organización de masas de orientación máis conservadora que en outras zonas do Estado. Teñen tamén
considerable forza os monárquicos aglutinados arredor da figura de
Calvo Sotelo. Compre consignar, ademais, a tentativa de «Dereita Galeguista», xa nas postrimerías da República, de gaña-Io apoio da
opinión conservadora para o Estatuto. Fora precedida nisto por un minoritario sector da CEDA, ubicado en Santiago
principalmente, que con antelación fixera gala dun morno galeguismo. Pasando á outra banda do espectro, atopámonos cun
P.S.O.E que conquire estar sobrerrepresentado nas primeiras cortes
republicanas. A súa forza é comparativamente importante, e non chega a ser
maior pola reducida extensión da poboación asalariada, consecuencia da incipiente industrialización, así como polo enraizamento da
C.N.T. en núcleos como A Coruña. Ó P.S.O.E sáelle un doblete en Galicia (como tamén en Cataluña): a «Unión Socialista
Gallega» que, na práctica, se configura como unha organización
«guadianica», máis achegada ó republicanismo de esquerdas que ó
obreirismo marxista, e máis interesada pola autonomía que polo
socialismo.
Constatamos, xa que logo, a existencia dun sistema específico
de partidos en Galicia, que ven dado pola suma das organizacións de ámbito estatal coas de obedencia exclusivamente galega. Os
partidos galegos, O.R.G.A., P.G. (coa súa organización xuvenil F.M.G.), D.G., U.S.G. e a fantasmal «Vangarda Nazonalista
Galega», constitúen un subconxunto, minoritario, en relación ás forzas de ámbito xeral operantes en Galicia, e supeditado a el. En
efecto, o P.R.G. (antes O.R.G.A.) intégrase en «Izquierda Republicana» e perde con elo a súa independencia. Aínda que o
P.G. non fai exactamente o mesmo, actúa de maneira coordinada con I.R. e algo máis tarde con tódalas forzas que integran o Frente
Popular. A «Unión Socialista Gallega» desaparece como tal ó integrarse no partido de Azaña, e soamente recupera novamente a súa
identidade, de maneira efímera e fuxidía, cando o réxime republicano se atopa nos derradeiros estertores.
Temos, pois, que o subconxunto de forzas políticas galegas presenta uns rasgos de
inestabilidade e febleza. Non conquiren vertebrar unha estructura de forzas políticas autóctonas, sólidas e implantadas, que abranguendo os
diversos niveis do espectro político, sustitúa ós distintos partidos
de ámbito estatal. O que sí existe é a vontade de conquerir tal
obxectivo, e no P.G. isto resulta particularmente claro. Un dos factores
que provocaron a situación descrita, aparte evidentemente da cuestión da maior ou menor conciencia nacional da sociedade galega,
foi a brevedade e insuficiente consolidación da democracia republicana. En efecto a U.S.G. decide integrarse transitoriamente en
I.R., cando considera en 1934 que as esencias do 14 de abril corren o risco de perderse; considera, pois, lóxico defender primeiro a
pervivencia da República, problema que afectaba a toda España, de aí que se integre nun partido implantado en toda España, como
era I.R., para, unha vez resolta esta cuestión, entregarse á promoción do Estatuto de Galicia. Polo que ó P.G. respecta, antepón a
consecución dun sistema autonómico para Galicia, á angueira de sustituir ós partidos que chama «españolistas» por outros galegos.
Segundo o seu enfoque era imprescindible conqueri-lo maior apoio posible para acada-Ia autonomía, e esta estratexia pasaba
inevitablemente pola alianza cos partidos de ámbito estatal. Pensaba que
a posta en vigor do Estatuto favorecería o labor de creación dun sistema de forzas políticas xenuinamente galegas, e sería daquela
chegado o momento de plantexarse prioritariamente a cuestión. De feito a crítica que lle fixo á escisión de «Dereita Galeguista»
foi fundamentalmente a de ser prematura. Pero o feito é que esta escisión se producíu no ano 1935, como consecuencia da alianza do
P.G. cos partidos de esquerda, por entender que eran estes os únicos que estaban dispostos a pula-lo Estatuto; o malestar creado así
na ala conservadora do P.G., precipitou o esgazamento, co cal atopámonos con que no marco político de
Galicia xorde un partido de dirección galega de dereitas, que complementa a outro de
esquerdas xa existente, de xeito que quedaban xa sentadas, na etapa preautonómica, as bases que prefiguraban os desexos que os
galeguistas querían ver cumpridos nunha Galicia autonómica.
Se establecemos un parangón entre a estructura de partidos
políticos de Galicia e a de Cataluña e Euskadi, axiña vemos que o compoñente nacionalista é moito máis forte nas dúas últimas
comunidades citadas. Nelas a conciencia da súa diferencialidade era moi
superior e ademais gozaron da vixencia dos seus respectivos Estatutos, no caso de Cataluña dende moi cedo, e
no do País Vasco nun período en que a República xa non existía en Galicia. Actuaban
polo demais, nestas dúas nacionalidades, uns partidos políticos que gozaban de arraigo e dunha importante tradición
(P.N.V. en Euzkadi; Lliga e os que deron orixe na República a E.R.C., P.C.R.,
etc.) (14) anterior á República, da que visiblemente carecían os
partidos galeguistas.
NOTAS |
BVG
Atrás
Índice de Páxinas
Páxina Seguinte
Ir ao índice de Páxinas