3.9.4 Epílogo: Da desfeita á reorganización
Ainda que traspasemos o marco cronolóxico o
que se cingue este traballo, cremos porén necesario narrar, siquera
sexa sumariamente, o acontecido ó P.G. despois do 18 de xullo de
1936. O erguemento militar trinfou en Galicia con relativa rapidez, non
sen ter que doblega-la resistencia das forzas de esquerda, en especial
nas cidades (979). A falla de estudos monográficos rigurosos, teremos
que recurrir ós testimuños orais (980)
e a autores como Castelao, segundo
os cales a sociedade galega en xeral estaba máis en favor do orde
republicano que do novo réxime que se estaba a impoñer. O certo é que
na opinión pública da zona republicana, nos anos da guerra, estaba
xeneralizada á impresión de que Galicia era feixista, explicándose o
rápido triunfo das tropas franquistas por gozaren dun suposto apoio
popular. Esta opinión reflexábase de cando en vez na prensa,
equiparando o caso de Galicia co de Navarra. Castelao retrucou a esta
conxetura (981) aducindo que a resistencia tiña sido grande, e mesmo
heroica, en tanto que a Falanxe non contaba denantes do erguemento máis
que cun reducidisimo número de afiliados. Seguindo co fio argumental,
Castelao explicaba o triunfo do feixismo en Galicia por:
«unha política trabucada e suicida, unha falla absoluta de armas,
a carencia de grandes núcleos obreiristas, a falla dunha autoridade
republicán que representase a unidade de Galiza para orgaizar a defensa do
pobo contra os militares sublevados, etc.» (982) |
A excepción dun pequeno grupo de galeguistas
(Castelao por exemplo) ós que o erguemento solprende en Madrid, no acto
de entrega do Estatuto, os demais viven unha dura etapa represiva. Moitos
foron detidos e sancionados, algúns lograron exiliarse, outros botáronse ó monte como fuxidos ou
permañeceron atemorizados nas suas
casas. Houbo tamén quen se alistaron como voluntarios no exército
franquista para poderen pasar logo as filas republicanas (983), e quen, como non, perderon
a vida en xuicios sumarísimos ou ben en siniestros paseos.
Pereceron, sen chegar sequera a ser xuzgados,
os seguintes membros do P.G.: Xohan Carballeira, alcalde de Bueu (984),
Anxel Casal (985), Brasilino Alvarez
(986), Celso Collazo (987); Manoel
Rodríguez Castelao e Xosé Losada Castelao (988), Xohan Suárez Picallo
(989), Manoel Lustres Rivas (990), o abogado de O Barco, Segundo García
(991) e Camilo Díaz Valiño (992). Das Mocedades foron paseados Galán
Calvete (993) e Xaquín Domínguez
(994). Foron afusilados: Alexandre
Bóveda (995), Víctor Casas (996)
e Alvarez Villaamil (997). Tamén, sen
pretensións de exhaustividade, mencionaremos ós galeguistas que
sofriron cárcere ou algún tipo de sanción. Foron encarcelados:
Carballo Calero (998), Evaristo Mosquera, Alvaro Xil
(999), Paz Andrade (1000), Núñez Búa
(1001) e Ramón de Valenzuela. Houbo tamén casos de desterros,
como o de Paz Andrade ou o do coengo Piñeriro que se víu forzado a
establece-la sua residencia en Burgos (1002). Castigos infamantes
padeceron varias afiliadas do P.G. en A Estrada, obrigadas a levar o
pelo rapado e a beber aceite de ricino, e tamén o catedrático do
instituto da mentada vila, Antón Fraguas, a quen varios alumnos seus
vestidos de falanxistas fixeron basoirar as ruas da vila (1003). Fraguas
foi ademais destituido (1004) cousa que tamén lle aconteceu a López
Durá, Martínez López, Del Riego e Otero Pedrayo. En Ourense a
represión que houberon de sofrir os galeguistas foi pequena: Otero
Pedrayo foi multado con dez mil pesetas e outros moitos con setecentas
cincoenta. A razón da benignidade punitiva non radica só na
significación conservadora de moitos galeguistas ourensáns, senon
tamén na informalidade burocrática do Grupo local. En efecto, deron de
alta no P.G. a moita xente que despois evolucionou ideoloxicamente nun
senso diverxente, sen que ninguén se molestara en dala de baixa.
Resultou, así, que entre os moitos afiliados teóricos que apareceron no
libro de rexistro de adherentes figuraban non poucas autoridades do novo
réxime (1005).
Tiveron que partir paro o exilio,
fundamentalmente bonaerense: Martínez López, Sebastián González,
Alonso Ríos (1006), Silvio Santiago
(1007), Castelao, Suárez Picallo,
Núñez Bua (1008), Lois Tobío Fernández
(1009), Ramiro Illa Couto,
Emilio
Pita, Xohan López Durá, Xerardo Alvarez Gallego e Lois Seoane.
O P.G. quedou, pois, desartellado e sen núcleo
dirixente. Non extrañará polo tanto que o galeguismo recuperase o
pulso moi lentamente. O P.G. non apoiou como tal partido a loita
guerrilleira, que era o principal foco de opisición ó franquismo en
Galicia. Houbo, con todo, membros do P.G. que participaron ou apoiaron
na actuación das guerrillas. Tal fixeron Raul, que combatía na zona
de Ourense, Otero Castelao, Velo e Manoel González Fresco (que era
máis ben simpatizante do P.G.) (1010); como colaboradores podemos
mencionar ós galeguistas da zona de Mesía, e a Roberto García Amigo,
na comarca da Braña (1011). Pero insistamos era que a estratexia do P.G. reconstuido non pasaba pola acción armada. Tanto é así que chamou
o orde a Otero Castelao e máis a Velo, por estaren na guerrilla sen a
autorización do partido (1012).
Pero vexámos como foi que se reorganizou o P.G. En setembro de 1939, a pouco de rematada a guerra civil,
coinciden en Compostela algúns estudiantes que perteñeceran ás Mocedades e
consideran a posibilidade de encetar novamente a actividade política,
organizándose clandestinamente. Desbotan esta opción «porque
estaban en vísporas dunha nova guerra europea» (1013). Neste mesmo
ano, Del Riego, Gómez Román e Enrique Peinador teñen unha conversa en
Vigo, na cal coinciden na necesidade de reconstruir o P.G. ,
avencellando ós galeguistas ciscados. En 1940 tivo lugar na casa de Del
Riego en Coruxo (Vigo) unha asamblea xeral do P.G., á que asistiron
perto de trinta persoas. Acordaron voltar a poñer en pé ó P.G. e
edita-lo voceiro «Roteiro». Decidiron ademais converter a
Ramón Piñeiro en militante liberado do partido, encargándolle a
misión de que establecese contacto coas restantes forzas políticas da
oposición. Piñeiro escomenza as suas negociacións nas que
esporadicamente o acompaña Del Riego (1014) conquerindo que os
nacionalistas vascos e cataláns apoiasen os dereitos autonómicos de
Galicia nas negociacións que celebraban coas forzas da oposición
democrática. O plantexamento que facía podese resumir do seguinte
xeito: A presumible victoria aliada que xa se albiscaba en 1943 ía
supoñe-la creba das potencias totalitarias que arrastrarían na sua
caída o réxime do xeneral Franco. Tratábase que, daquela, quedara
restablecida a legalidade republicana e con ela os estatutos de autonomía. Os esforzos dos nacionalistas estaban orientados de cara a
que as forzas da oposición asumisen no seu programa as autonomías. Por
elo o P.G. participou nas distintas plataformas antifranquistas que se
artellaron (1015). Vascos e cataláns acordaron que Galicia contara cun
representante no goberno Giral no exilio. En Santiago reunense os
representantes da oposición e aceptan que Castelao fora o representante
de Galicia e que o P.G. levara a cabo as oportunas negociacións no nome
de toda a oposición (1016). Piñeiro pasou clandestinamente a fronteira
francesa e, co apoio de Irujo, logrou que Giral aceptase a Castelao,
tendo que vencer para elo as reticencias de Giral que non coincidía políticamente con Castelao e ademais tiña o seu propio candidato:
Portela Valladares (1017). Despois disto os contactos coa oposición
continuaron e nin sequera o apresamento de Ramón Piñeiro foi quen de
impedilos. Pero en 1950 os galeguistas escomenzaron a ter clara
conciencia de que as potencias democráticas non ían restablece-la
democracia en España. Por conseguinte a actuación clandestina carecía
dun horizonte real de esperanza polo que era mester abrir un novo
frente. Fundan así a editorial «Galaxia» co obxetivo de
conquerir a galeguización das novas xeneracións por medio da cultura.
A partires deste momento o P.G. ficou practicantemente desfeito, levando
unha esmorecida existencia limitada a algunha que outra rara xuntanza
para establecer contactos coa oposición antifranquista. O que non houbo
foi un acto formal de disolución. Sinalemos ó cabo que a sensación de
acoso policial xogou incuestionablemente un papel paralizador (1018)
.
Paralelamente, os exiliados galeguistas en
América emprenden tamén diversas accións de resistencia cultural e
política. O máis destacado foi a creación do «Consello de
Galiza» en Bos Aires o 15 de novembro de 1944 (1019). Formaban parte del cinco deputados galegos nas últimas Cortes republicanas: Castelao,
Alonso Ríos, Suárez Picallo, Elpidio Villaverde e Basilio Alvarez. Foi
concebido non tanto a xeito de goberno galego no exilio, a semellanza
dos que tiñan vascos e cataláns, senon máis ben como órgano de
direccion política e de defensa dos dereitos de Galicia ante as forzas
republicanas exiliadas (1020).
O Consello gozaba de amplio ascendente entre
os galegos emigrados nos países riopratenses, pero non tódolos
galeguistas estaban dacordo verbo da sua operatividade política en
tanto que organismo que encarnaba unha legalidade de problemática
recuperación. En América, Núñez Búa, Colmeiro e Seoane discrepaban
del (1021) e entre a oposición interior non contaba tampouco con
moitos entusiastas, nin siquera entre os propios galeguistas.
Por inspiración de Castelao en México creouse a
«Irmandade
Galeguista», que reclamaba para sí a continuidade do P.G., ainda
que sobor disto existe pouca claridade (1022). Pero o que nos interesa
eiquí salientar é que o propio Castelao discrepaba da orientación dos
galeguistas do interior. Para el o traballo galeguista fundamental
habíao que realizar na comunidade emigrada, infundíndolle o espírito
da Terra, para que logo o contaxiara á propia Galicia, ó traveso dos
contactos que mantiña cos seus familiares nela (1023). Se Castelao
discurría así pouco antes do seu pasamento acontecido en 1950, os seus
compañeiros de exilio eran mais críticos cos galeguistas do interior.
En 1958 Perfecto López, no nome deles e do propio «Consello de
Galiza», expuso nunha xuntanza celebrada en Compostela, na casa
de García Sabell (1024), a sua discrepancia coa orientación culturalista
do galeguismo e coa renuncia ó activismo político. Ofreceu a financiación
dende Bos Aires da resistencia nacionalista organizada clandestinamente.
Os galeguistas desbotaron a proposta en razón da perigosidade que entrañaba, querendo mellor continuar cun labor de sensibilización
cultural e apartidista, levado a cabo fundamentalmente entre un
determinado sector da mocedade estudiantil, que andando o tempo fornecería as bases dun abano de partidos de distinto signo (marxista,
socialdemócrata, democristián, etc.), pero cunha impronta nacionalista
común.
NOTAS:
|