O POETA

     Antón Avilés Vinagre nace en 1935 en Taramancos (Noia), no seo dunha familia labrego-mariñeira. A comezos da década de 50 transládase á Coruña para estudar Náutica. Nesta cidade inicia un intenso relacionamento coa intelectualidade de esquerdas (Xohán Casal, Reimundo Patiño…), nomeadamente con Urbano Lugrís; sobre a influencia que esta figura vai ter sobre el, o poeta referiría:

     O proprio Avilés di que non conclúe estudios por «problemas de certificados e porque non era moi afeizoado á Náutica» [X. Carballa, «Antón Avilés de Taramancos», en A Nosa Terra nº 318, 19-6-1987].

     Nos anos 53 e 54 fai o servizo militar en Ferrol, onde coñece o poeta Alexandre Cribeiro. Nesta altura dá recitais e colabora en publicación periódicas (Atlántida, Aturuxo), integrándose nos círculos literarios ferroláns. Desde os catorce anos xa publicara na revista noiesa Tapal e, posteriormente, en Lar, de Bos Aires —mesmo recibira unha mención honorífica no Premio de Poesía en Galego do Circo de Recreación do Casino de Noia—, asinando como J. A. Avilés Vinagre. En Decembro de 1955 sai como Separata de Atlántida o seu primeiro libro, As Moradías do Vento, agora xa como Avilés de Taramancos; Hortas Vilanova refere que a mudanza de nome se debeu aos consellos de Novoneyra e del proprio:

     Son anos de boémia e de apuros económicos; traballa en Genosa, na fábrica de Aluminio como obreiro, de praticante, de químico en Emesa; é vendedor de libros, de zapatos, de botóns, axudante de pintor…; dorme durante ano e meio nun caixón de virutas, outro debaixo dun piano de cola… Os contactos cos círculos literarios acrecéntanse: Álvaro Cunqueiro, Iglesia Alvariño, Celso Emilio Ferreiro, Ramón Cabanillas, Plácido Castro…
     En 1959, Avilés participa como axudante de dirección na encenación na Coruña —tras superaren inumerábeis atrancos coa censura— de O incerto señor Don Hamlet, príncipe de Dinamarca:

     Ese mesmo ano ve a luz na Coruña A frauta y-o garamelo. As circunstancias que rodean a publicación deste libro son moi curiosas e foron relatadas en varias ocasións polo proprio poeta. Os fondos recadáronse por «subscrición popular» entre os amigos das tabernas e tertulias literarias da Coruña —e foi distribuído, máis ou menos, entre os que deran algo para o seu financiamento—; o permiso da censura foi conseguido por mediación do prior de Samos, mosteiro en que Avilés pasa unha pequena temporada traballando como axudante

     Salvador García-Bodaño comenta que desta época é o libro Pequeno Canto —poemario de amor moi exaltado por Iglesias Alvariño—, co que gaña o Premio de Poesía Brais Pinto. A obra non verá a luz até 1982, facendo parte de O tempo no espello, co título de Poemas e Fina Barrios. Pequeno Canto, 1959.
     Por estas datas volta a Taramancos, onde traballa durante un ano como labrego e mariñeiro «cando é necesario». Dalí terá de saír para o exilio:

     Ábrese entón un longo período de silencio na vida de Avilés que non se rompe até que, en 1971, García-Bodaño dá desde Grial as primeiras noticias sobre a súa vida e obra en Colombia: foi domador de cabalos, contrabandista, cazador de pumas, traficante de cabezas reducidas, afiador; fixo churros polas feiras, traballou nunha fábrica de manteiga, na delegación de Iberia; foi mordomo da embaixada de Brasil en Colombia, camareiro, descarregador de peixe, ferraxeiro… Nace así o mito do poeta-aventureiro.

     En 1980 regresa —casado e con tres fillos— para se instalar coa familia en Noia, onde rexentará unha tasca, feito que completa a lenda.
     De retorno ao país, é elexido presidente da Asociación de Escritores en Lingua Galega (AELG) e non fica á marxe da actividade política —entre 1987 e 1991 foi Concelleiro de Cultura en Noia polo BNG—. Morre na Coruña en 1992.

A OBRA POÉTICA

     A orixinalidade da obra de Avilés fica patente desde os seus primeiros libros, xa que non coincide en absoluto co resto dos poetas da súa xerazón. Unicamente apresenta en común con eles as vinculacións iniciais coa xerazón do 36; unha ollada rápida sobre a produción poética dos anos 50 pode deitar luz sobre este ponto. En 1950 sai do prelo a obra que inicia a chamada Escola da Tebra, Muiñeiro de Brétemas, de Manuel María, e en 1958 Documentos Personaes, do mesmo autor, remata coa Escola para inaugurar o Coloquialismo, movimentos en que case se podería incluír, dunha maneira ou doutra, a totalidade dos poetas das Festas Minervais que escreben por eses anos; contodo, nengún deles ten repercusións na obra de Avilés de Taramancos, cuxo corpus pode ser estruturado en tres etapas.

Primeiro período
     Incluiría os libros escritos antes da emigración: As Moradías do Vento (1955), A frauta y-o garamelo (1959), Poemas a Fina Barrios (1959) e Poemas Soltos a Maricarme Pereira (1960), aínda que os dous últimos non fosen publicados até 1982. Estamos diante de poesía lírica con dous temas centrais: a natureza e o amor.
     As Moradías do Vento (1955) está composto por oito poemas sen título, numerados do I ao VIII que oscilan dos nove aos dezaoito versos, cun claro predominio do hendecasílabo, só ou combinado con heptasílabos ou outros metros de arte maior. A temática é paisaxística, co vento como elemento principal dunha natureza poboada de castiñeiros, carballos, bidueiros, sobreiras, ruda e piñeiros, e habitada por unha fauna principalmente voadora (merlos, paporroibos, rulas, cotovías, cisnes, cucos…) Deparamos co mundo da poesía clasicista da xerazón do 36 e probabelmente a pegada de Aquilino Iglesia Alvariño está presente (Cómaros Verdes foi publicado en 1947).
     En A frauta y-o garamelo (1959) aparecen novas influencias. Conforman o libro once poemas; os nove primeiros sen nome (e, igual que nas Moradías, con números romanos) e os dous últimos con título: «Cántico á Arbre» e «Carta a un Corvo que se chama Alberte». Son poemas moi breves en que, a partir dun páxaro (xirín, pomba, merlo, rula, xílgaro, paspallás…), cria unha serie de imaxes vangardistas. O metro preferido continúa a ser o hendecasílabo.
     En ambos libros ecoa o mundo léxico de Cunqueiro —nídio, vidro, transparente, corpo de noiva, fiandeira do vento…— e de Pondal —lanzal, druída, menhir, corvo…—.
     Nos Poemas a Fina Barrios (1959) aparece unha serie léxica nova, máis requintada: marfil, mármore, rosa, coluna, encaixe, xardín, seda… e o que é máis indicativo, o poeta fala de «cántigas de amor». Estamos, pois, no mundo Neotrovadoresco. Así, podemos ler:

ou

     A presenza do Cunqueiro de Dona do Corpo Delgado (1950) acentúase, así como a de Pondal —queridiña lanzal, varudo, esquío…—. O libro está composto por vinte poemas, dezanove con numeración romana e o último con título («Primeiro amor primeira morte», soneto cunha importante pegada autobiográfica). Neles segue a predominar o hendecasílabo.
     Os elementos culturais iniciados nos Poemas a Fina Barrios multiplícanse nos Poemas Soltos a Maricarme Pereira (1961). Trátase de dez poemas, nove datados e só un sen título. As composicións alónganse e todo un mundo cultural descoñecido até agora na poesía de Avilés aparece con forza: temos desde faunos a ungüentos persas, increméntase o campo semántico da música (óboes, violíns, cítaras, pianos, tambores, orquestras…), presente xa nos sons do vento das Moradías, e os poemas oscilan entre a decadente beleza de «Mademoiselle ó piano» e a deliciosa vivacidade da cantiga que non ten título:

     Antón Avilés inicia neste poemario un achegamento ao mundo clásico (Clío, musa da poesía épica; Corinto; Zaphiro…), que acrecentará na obra posterior, e consolida a filiación pondaliana en «O semideus derrotado». Os metros e ritmos fanse máis variados e aparecen por vez primeira onomatopeas da fala.

Segundo período
     Este segundo momento comprende os poemas compostos na emigración. As cordas poéticas amplíanse: amor á terra, saudade, poesía cívica…, chegando a unha especia de lírica-épica que o enlaza directamente con Cabanillas e Pondal.
     Os Poemas da Ausencia aparecen divididos en dúas partes. A Primeira, datada en Bogotá, 1963, recolle un único poema titulado «Eiras e Mocedades», composto por un Pórtico e nove partes numeradas. Nel o poeta canta o seu amor á terra, que é sangue, cunha forza tal que transforma o canto no grito do Eu-Prometeo desgarrado pola aguia da ausencia, no brado do Eu-Cíclope ferido de saudade, no ouveo do lobo solitario:

     Mais esa terra precisa unha outra raza de homes, unha estirpe nova que a redima através do amor, unha estirpe que estará formada por labregos e mariñeiros transformados en guerreiros de bronce

transformados mesmo en deuses, porque

     A Segunda Parte (Bogotá, Abril e Maio de 1969), inclúe, contodo, unha «Adicatoria» datada en 1964 e cinco poemas —os tres do «Pranto por Urbano Lugrís» e dous máis sob o título «Circe»— da década de 70. Tampouco é doada a división ou agrupamento dos poemas, posto que non coincide a estruturación tipográfica coa do índice.
     Este poemario ábrese coa composición «A Urbano Lugrís», dividida en dúas partes. A continuación, e sob o epígrafe «Sementeira Inicial», van agrupados outros once títulos que unhas veces recollen un só poema —«Adicatoria»— e outras varios —«Esbozo de canto para o nacemento da luz», «As criaturas»,…—. Todos os motivos e temas da Primeira Parte van aparecer agora intensificados. O poeta ouvea, como un tigre ferido ante a chamada do mar, o seu canto de ausencia e loita.
     En «Sementeira Inicial» desenvólvese unha cosmogonía —a criación do mundo através da voz poética—: primeiro, o mar; despois un país feito de tempestades onde o fogo é amor e a auga, loita; a continuación, cobran existencia as criaturas no momento en que receben un nome, e, por último, o home, feito de terra, e que manterá eternamente as ligaduras coa arxila primixenia; esa atadura será sempre a súa dor. En consecuencia, o poeta arrola o seu fillo anunciándolle días de ferro e sangue; quere sementar nel a terra galega, porque sen ela todo é saudade e dor.

     Sobre nós, lectores, Avilés estende o seu canto, que treme de saudade

     Declaración de galeguidade; poesía lírica e cívica. Poemas contra «A máquina», identificada co diaño através dos números malditos «666», máquina que transforma os homes en ilotas; poemas contra a guerra, a destruición, a inxustiza e o colonialismo —«O Obús» ou «Pater Noster de Biafra»—. A mitoloxía clásica vai gañando cada vez máis espazo: Circe identificada co paso do tempo e, nomeadamente, Ulises.
     Metricamente, aínda que se mantén o clasicismo do hendecasílabo —os dous sonetos de «Momentos de Terracota»—, Avilés oferécenos unha obra moito máis diversa.
     A Nova Crónica de Ulises. 1978, apreséntase no Índice e na tipografía interior como libro independente. Embora se recolla no epígrafe o ano 78, os máis dos nove poemas que o compoñen son de 1980. Estamos perante o regreso de Ulises a Ítaca para achar a Supermán instalado no Barbanza; canto de saúdo á patria recuperada e inicio da saudade pola terra que vén de ser abandonada.

Terceiro período
     Esta etapa inicíase co regreso da emigración, en 1980. A súa produción posterior a este ano, máis unha vez, non calla coa dos poetas da súa xerazón —a das Festas Minervais— e aproxímase aos poetas máis novos.

     En 1985 saen do prelo os Cantos Caucanos, divididos en dúas partes: os «Cantos Caucanos» —que, segundo informa Basilio Losada nun pequeno prólogo, tiveran xa unha edición artesanal para os amigos en 1984—, e as «Crónicas», de 1985.
     Se nos Poemas da Ausencia tíñamos unha poesía épico-lírica que en moitas ocasións remitía a Pondal, agora Avilés vai facer un canto órfico, vai voltar aos Infernos para rescatar a Eurídice, o Cauca. Nese regreso constatará que

     Todo o libro será un intento de recuperación da

     Evocacións da paisaxe do Cauca, das figuras dos indios, da Paz caucana anterior á chegada do conquistador… e así presenciamos desde a fundación das cidades até a recriación de novelas sentimentais, desde o piano vienés instalado nos Andes até a receita culinaria.
     Tematicamente o libro é unha reconstrución do Cauca como os Poemas da Ausencia o eran da Galiza; mais agora temos unha poesía máis madurecida, máis chea de referencias culturais da máis variada procedencia (o ciclo céltico, o mito clásico, a novela romántica…); máis riqueza nas figuras literarias, menos rixidez nas fórmulas métricas; o elemento épico ocupa moito máis espazo, sen que por iso desapareza o lírico —presente, por exemplo, en «María»—.
     E nesta recuperación da segunda patria aparece ora o comentario irónico rachando o sentimentalismo do poema

ora o substantivo inesperado a desfacer a traxedia dos guerreiros indios

recursos que non poden deixar de remitirnos a Manuel Antonio, Cunqueiro e Ferrín. Tampouco faltan Rosalía e Cabanillas coa «rosa de cen follas» [«María»], enlazando directamente coas Campanas de Bastabales e Anllóns presentes nos Poemas de Ausencia.
     Porén, non se limita a estes exemplos a inserción dos Cantos na nosa tradición literaria; a poesía medieval, que xa aparecera nas primeiras obras de Avilés, afianza a sua presenza. As «Crónicas» ábrense con Martín Códax —«… e miraremos as ondas»— e o primeiro verso da «Crónica de Bernaldo Fros» é unha homenaxe a Gonçalo Eanes do Vinhal —«Quand'eu soby nas torres sobre lo mar»—.
     Avilés inicia nas «Crónicas» a fusión dos diferentes elementos da tradición literaria galega coa clásica, criando unha nova mitoloxía que terá a súa culminación en As Torres no Ar e no seu heroi Ulises Fingal (seudónimo que utilizara nos seus poemas o pintor Urbano Lugrís e que o seu amigo Avilés recolle como legado e homenaxe).
     O uso dos mitos en Avilés non é un mero adorno culturalista, xa que existe unha identificación plena con eles: son exemplos que reflecten a esencia do ser humano e, deste modo, Ulises Fingal é o proprio poeta, e a súa traxectoria vital un espello onde se repete a historia.
     As Torres no Ar (1989), estruturado en catro partes, representa a recapitulación de toda a obra anterior, pondo en destaque a existencia dun proxecto global na escrita de Avilés.
     «Pórtico» é unha fonda e conmovida elexía á nai, figura feminina que, unida á da avó, tivera xa unha forte presenza na súa obra anterior.
     Nos «Cantos a carón da terra» aparecen de novo motivos recorrentes: Ulises invoca a terra, os páxaros, o bosque, o mar, a horta, o poeta-labrego-semeador ou o Eu-Anxo rebelde expulsado do Paraíso.

     Será na terceira parte, «O Cántico das Naves: Elexias do mar», onde o poeta complete o ciclo mítico iniciado nas Crónicas. O poema «Nemo» funde o Homero coas lendas artúricas; o Perceval coa «cerva malferida»; o Joam Zorro con Dante; os descobrimentos portugueses coa emigración galega, Comões con Pondal; Galiza e Portugal.
     Incorpórase como elemento novo esa presenza de Portugal facendo parte da nosa historia e da lingua; isto, inevitabelmente, leva ao poeta anti-imperialista a enfrentarse co colonialismo portugués, chegando a unha síntese magnífica no poema «A Espada Florescida»: á violencia da conquista responden os pobos colonizados devolvéndonos a «caricia da fala» en terras alleas. Este paradoxo non pode deixar de nos lembrar as grandes contradicións de Curros.
     En «A Torre Secreta» descobrimos doce composicións amorosas, as máis delas sonetos en hendecasílabos. Responden a unha corda que cultivou toda a súa vida e que apareceu sempre asperxindo todos os libros: o amor físico, sensual.
     O mesmo ano en que falece o poeta ve a luz o poemario póstumo Última fuxida a Harar (1992), subintitulado significativamente Derrota e singraduras. Avilés coñece o seu iminente final e enfréntase a unha morte anunciada.

     Ulises, de regreso á casa, aínda vai ter de realizar a grande viaxe, a navegación definitiva.
     Contodo, o noiés mantén unha atitude positiva, reconciliadora; Miguel Anxo Fernán-Vello, editor da obra, declara no prólogo:

     O libro organízase en tres poemarios —O cazador no escuro, Silva de vária fermosura e Crónica de antigos reis— e outros tantos apéndices —En-psalmos para escorrentar a besta, Cruxol de amor e cofre dos olvidos e As armas e os barões assinalados—.
     O cazador no escuro xira á volta da criación poética e da última oferenda do vate. O poeta —acompañado pola saudade, «compañeira perpétua da feliz singradura…»— é un cazador «furtivo», «alucinado», do mesmo modo que o Anxo da Noite é o cazador no escuro «que vés flamíxero a me expulsar do souto». Todo foi sombra: só o amor e a palabra —e «acaso / tamén o lar da pátria sempre aceso»— non foran artificio.
     Mais ten de regresar á arxila, á eternidade:

     Silva de vária fermosura recolle diferentes temas presentes nos libros anteriores: o país, o mar, o tempo, o vento… Avilés está a fechar o círculo facendo da súa produción un todo unitario progresivamente destilado. Así, temos «Outra torre no ar» ou «Derrube e destrución do Pórtico», e, de novo, Ítaca:

     O asunto histórico-político percorre a Crónica de antigos reis. Aliás, El Rei é o transunto do país e del proprio, ambos en risco de perder o alento. Mais fica aínda

     O poeta non está no final do camiño, sempre estivo aí, porque o home é un ser fronteirizo:

     Nos tres apéndices Avilés ata definitivamente o lazo —«E pasan os milénios como as horas / e todo está no cántido primeiro»— sobre os grandes temas. Dun lado a culminación da obra e da vida:

     Doutro, o destino do amor —«A onde vas, amor? Duras entrañas»—. E, enfín, as últimas palabras son para o país:

     Concluíndomos, ao longo dos anos Avilés asimilou e incorporou á súa obra toda a tradición literaria, así como a súa ideoloxía de poeta-militante no nacionalismo de esquerdas. Únese, na volta do exilio, á poesía máis culturalista sen por iso se converter nun poeta de gabinete alleo á realidade social e política que o rodea. Así o explica o noiés:

     Como poeta-demiurgo, Avilés de Taramancos asumiu a criación desde o compromiso e a rebelión perante a imperfección, como vías para achegarse ao coñecimento do misterio.

---------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
[1] Con certeza, trátase dunha gralla de imprensa por 59.