En Agosto de 1933 tivo lugar un feito de importáncia capital na cultura galega. Un investigador alemán, Hans-Karl Schneider, escribiu un pormenorizado estudo sociolingüístico en Lobeira. Parou en Facós, na casa de Xoaquín Lorenzo, e cunha tenacidade e profesionalidade sorprendentes, redixiu a sua tese de doutoramento sobre a variante do idioma galego-português falado no Val do Límia. Este documento, recuperado agora con moitas dificultades, é un auténtico tesouro da nosa cultura, e documenta de modo maxestuoso o feito diferencial da nosa zona, tanto lingüístico como xeográfico, antropolóxico ou mesmo espiritual.
     Antes de continuar, quero expresar os meus profundos respeitos á Sra. bibliotecária da Universidade de Hamburgo, dona Gisele Hubert (ex-aluna de Hans-Karl Schneider) e ao Sr. Director e empregadas do Museo do Pobo Galego e da Facultade de Letras de Coimbra, pola desinteresada axuda que me prestaron para poder escribir este artigo.


OS PRECURSORES

    Lobeira está xeograficamente inserida nunha área cuxos límites podian ser o Alto do Vieiro, a Serra do Soajo, o Santuário da Peneda e o Val do Salas. Non é segredo ningún que reúne unhas características próprias moi orixinais e irrepetíbeis, que a singularizan dun xeito notábel.
     Xa en 1797, dous biólogos alemáns, Heinrich Link e o seu axudante, o conde Hoffmansegg, percorren a periferia de Lobeira. De início, tentaban facer unha descrición biolóxica da zona, mais fican sorprendidos de contado polos costumes e as peculiaridades da zona. A fauna e a flora da serra do Xurés e Castro Laboreiro houberon de pasar a ocupar un lugar secundário no seu libro de viaxes, perante un "modus vivendi" en que os alemáns detectan faíscas dunha civilización en estado culturalmente virxe.
     En 1902, José Leite de Vasconcellos, pai da antropoloxia portuguesa moderna, dedícase a facer o mapa lingüístico do estado português. Cando percorre a raia ourensá, entrevista persoas dun e doutro lado da fronteira, e repara nun fenómeno sorprendente. O egréxio antropólogo descobre nas falas da beira administrativamente portuguesa (Castro Laboreiro, Parada do Monte [non confundir coa freguesia homónima de Lobeira] e Melgaço) características máis "galegas" do que propriamente lusas. Paradoxalmente, nos seus artigos sobre Ferreiros de Entrimo e Lóbios, afirma que estamos no caso contrário; considera nun princípio que ten descuberto unha illa lingüística portuguesa. Logo a seguir reflicte sobre o tema; analisa as peculiaridades dos falares fronteirizos, e ao se decatar da extraordinária vitalidade dun sistema fonético con seis sibilantes e da invulgar sonoridade do idioma (xa perdidos no galego-português contemporáneo) chega á conclusión de que o que lle pareceran influéncias recíprocas pola proximidade xeográfica non eran máis que a pervivéncia arcaica dun idioma galego-português baixo-medieval, conformado antes do nacemento do Condado Portucalense, e que se mantivo sen grandes alteracións, talvez polo illamento xeográfico do Val do Límia.
En 1927, o investigador aleman Fritz Krüger, catedrático de Línguas Románicas da Universidade de Hamburgo, publica na Alemaña o libro "Die Nordwestspanische Volkskultur". Considerado como o máis insigne hispanista na história da cultura xermánica, e profundo coñecedor da obra de Leite de Vasconcellos, sabia das particularidades do galego da zona. Cando examinei o libro, fiquei sorprendido das moitas veces en que aparece o nome de Lobeira, xunto con Lóbios, Bande, Güin, A Forxa, Ferreiros… Krüger confirmou as sospeitas de Vasconcellos; a unidade dialectal (e o arcaísmo) do sur da Galiza e do norte de Portugal son evidentes, sen máis matices que a aculturación imposada por duas administracións políticas diferentes. Asi pois, Krüger encomenda un estudo máis profundo e pormenorizado a un dos seus discípulos predilectos no laboratório lingüístico de Hamburgo, Hans-Karl Schneider.


¿QUEN ERA REALMENTE SCHNEIDER?

     Hans-Karl Schneider nace en Hamburgo en 1912. Estuda filoloxia hispánica e francesa nas universidades de Kiel e Hamburgo. Fai parte logo do Seminário de Línguas Románicas da Universidade de Hamburgo, dirixido polo catedrático Fritz Krüger. Licénciase con apenas vinte anos nas duas carreiras, e cun expediente académico notábel, é destinado á Universidade de Múrcia como Leitor de Alemán. En Agosto de 1933, cunha bolsa de estudos do Seminário, é enviado por Krüger ao Val do Límia, para realizar un estudo en profundidade do idioma galego daquela zona. En Santiago de Compostela foi recibido con todos os honores por Xesus Carro Garcia e Florentino Cuevillas, membros do Seminário de Estudos Galegos, que recibiran a pertinente notificación da visita. Vicente Risco, profundo admirador do universo indo-xermánico, mantiña habia tempo fortes vínculos intelectuais coa Escola de Hamburgo e moi especialmente con Fritz Krüger. Aproveitan as férias da família de Xoaquín Lorenzo en Facós (Lobeira) para solventar o difícil tema da hospedaxe, e temos entón os Lorenzo a receber Schneider na sua fermosa e fidalga casa. Comeza de contado a elaborar o seu magno traballo de investigación sociolingüística (futura tese de doutoramento), axudado en todo momento por Xocas e por José Guzman, daquela párroco de Entrimo, home con inquedanzas e erudición invulgares. Schneider nunca esquecerá o maternal trato recibido de dona Joaquina Fernández, a nai de Xocas; no exemplar que consultamos entre os obxectos persoais de Xoaquín Lorenzo consta una dedicatória de puño e letra para esta extraordinária señora. Dorme en casa de Ernesto Lorenzo, extravagante e culto personaxe, tío carnal e veciño a frente de Xocas; ainda hai en Facós quen recorda aos irmáns Lorenzo, daquela mozos de 23 e 26 anos, a cantar baixo a xanela de Schneider, cando este non se daba levantado nas preguizosas mañás de Agosto… Acompaña a Xocas e a Florentino Cuevillas nas suas expedicións científicas á Serra do Laboreiro. Aos poucos, Schneider vai sucumbindo ao fascínio da vida campesiña. Pasea cumpridamente pola comarca. Xoga ténis na pista dos Lorenzo. Fala en todo o momento e de todo o tipo de temas cos paisanos. O feitizo das terras de Lobeira, cunha cultura arcaizante e antropoloxicamente "incontaminada" obriga a Schneider, que achaba posíbel terminar o seu traballo nun mes, a formularse unha segunda visita. Regresa a Múrcia para continuar no posto de leitor de alemán e en Decembro de 1933 volta a Lobeira. Anton Fráguas Fráguas relata os pormenores da cea de Natal dese ano. É famoso o simpático episódio que aconteceu cando os mozos de Facós, ao iren cantar os Reis aos Lorenzo e convidados, ficaron mudos cando o "señorito alemán" lles respondeu cunha estrofa improvisada in situ, demostrando o domínio dunha língua que mal levaba a estudar seis meses. Os mozos cantaron isto:

     Eis a resposta de Schneider entre a admiración dos presentes:

     En 1935 publica en "A Nosa Terra" o artigo "O galego ¿idioma agonizante e próisimo a desaparecer?", que reflicte, á parte do cada vez maior compromiso do alemán co galeguismo, os anceios do autor pola normalización da língua. Explica polo miúdo o método seguido na sua investigación lingüística en Lobeira, baseado nun cuestionário de preguntas aos habitantes da zona, en que o tema fulcral non é apenas a forma das palabras ou a sua transcripción fonética, senón un facto determinante, a "invasión" de castelanismos; mesmo mostra unha estatística percentual deste fenómeno. Sorpréndelle a vitalidade do idioma, sen parangón nas línguas e dialectos do resto do estado, e mesmo compara a lamentábel situación social e xurídica do galego co apoio institucional que recebe o seu dialecto materno, o "plattdeustch" (baixo-alemán), nas suas terras de Hamburgo.
     En 1937 doutórase na universidade de Hamburgo co estudo feito en Lobeira en 1933. O título definitivo será "Studien zum Galizischen des Limiabeckens (Orense-Spanien): Lautlehre, Formenlehre, Vokabular". A versión oficial e definitiva será publicada en 1938 na revista científica de Hamburgo "Volkstum und Kultur der Romanen". Nese ano, e por causa do seu (cada vez maior) interese polo português, obtén na Universidade de Coimbra o título de profesor facultado para o ensino do português no estranxeiro. Publica en Hamburgo o traballo de Xocas sobre o carro de vacas "Die Brense und Galizischen Wagen".
     Co diploma de doutor no peto, comeza a traxectória profisional de Schneider no campo do ensino. Consegue o posto de Leitor de Español e Português na universidade de Kiel. Mais logo comeza a Segunda Guerra Mundial. De início, foi destinado á sección de intérpretes do exército, onde foi profesor de español e português. E mesmo en plena guerra, volta a traducir e publicar en Hamburgo, en 1943, outro traballo de Xoaquín Lorenzo, nesta vez sobre a casa aldeá do Val do Límia "Das bauernhaus in unterem limiabecken" tamén inédito en Galiza, con marabillosas fotografias da comarca, algunhas delas tiradas cando el estivo en Lobeira.
     Mais os terríbeis acontecimentos que envolveron a Alemaña obrigan Schneider a ser mobilizado. O sentimento de absurdo que verifica na guerra non abandonará nunca o profesor, configurando nel un sentimento humanista, antimilitarista e profundamente solidário que o acompañará no resto da sua vida. O bombardeamento aliado de Hamburgo, en que a universidade ficou case totalmente destruída, resultou nunha auténtica desfeita humana e cultural. O Seminário de Línguas Románicas foi disolto. O decano e xefe do departamento, Fritz Krüger, na mira das autoridades británicas de ocupación, e baixo sospeita de simpatia co rexime nacionalsocialista, tivo de exiliarse na Arxentina, onde morrerá en 1974. Porén, Schneider consegue o posto de profesor de español en Hamburgo. Comeza unha real travesia no deserto para os hispanistas alemáns, cunhas relacións nulas coas universidades estranxeiras, rota parcialmente pola visita de Ortega y Gasset en 1949. Schneider, en 1951, é porfin nomeado catedrático adxunto de língua e literatura hispánicas do Instituto Iberoamericano de Investigacións Científicas de Hamburgo.
     Funda a revista do Seminário de Románicas, "Romanistisches Jahrbuch", da cal será durante moitos anos redactor-xefe, e estreitamente vencellada con aquela, "Viento del Sur" coa mítica tertúlia literária "El butacón", que virará en punto de referéncia do hispanismo alemán. Schneider é recordado ainda hoxe como o profesor que tanto axudou os estudantes estranxeiros, nomeadamente hispánicos, a resolveren os múltiples problemas administrativos e de homologación de títulos que a implacábel policia xermana de estranxeria, a "Biber Haus" ocasionaba coa sua rectilínea interpretación da lei. En 1960 é condecorado polo goberno español coa Orden del Mérito Civil, co rango de Comendador. En ese mesmo ano, Joseph Piël, o inesquecíbel lexicógrafo alemán, nun congreso mundial de especialistas en línguas románicas, afirma que o estudo de Schneider é na altura a mellor recensión coñecida sobre unha forma dialectal da língua galega. En 1965, o goberno da Bolívia nómbrao Presidente da Sociedade Bolivariana na Alemaña. En 1971, despois de moitos anos sen outra relacion fóra da epistolar con Xocas, volta á Galiza, onde se produce un emotivo reencontro entre ambos os eruditos, após trinta anos de separación. A "vella garda" da Xeracion Nós comprimenta Schneider, xa virado mito do hispanismo entre a intelectualidade alemá. Ricardo Carvalho Calero, Fermin Bouza Brey, Anton Fráguas Fráguas, Xosé Filgueira Valverde, Ramon Martínez López… A toma de conciéncia da magnitude do traballo de Schneider para o galeguismo fai que sexa condecorado ese ano co Pergameo de Honra do Pedrón de Ouro. Nos últimos anos da sua vida académica especialízase en língua catalana. Divorciado, enche a sua soidade cunha actividade académica cada vez máis intensa. No seu pequeno apartamento hamburgués, rodeado de gatos e da sua colección de hipopótamos de porcelana, recebe a visita de centos de persoas, tal e como fai en Ourense, na casa da rua da Paz, o seu amigo Xocas. Axuda desinteresadamente alunos e mesmo profesores e orienta vidas e carreiras. Retírase en 1974. Considerado o máis insigne hispanista alemán da sua xeración, a Universidade de Hamburgo réndelle a primeira das homenaxes e múltiples recoñecementos que terá no final da sua vida. En 1975 é editado o libro "Homenaje al profesor Hans-Karl Schneider", que reúne os traballos de 83 investigadores pertencentes a dez nacionalidades diferentes, que de algún modo son deudos intelectuais do catedrático. En 1976, publica varias recensións sobre a Gran Enciclopedia Galega, o Cuaderno de Estudios Gallegos e as revistas Grial e Verba, no boletín informativo da Asociación Alemana de Profesores de Español. Despois de publicar máis de cen libros e após unha vida consagrada á investigación, falece en 1990. En 1991, a Universidade de Hamburgo réndelle unha homenaxe multitudinária, convocada por José María Navarro, profesor de español en Bremen e un dos amigos máis fieis de Schneider, que xa ocupa un lugar prominente na história do hispanismo aleman, no galeguismo e na memória colectiva das terras de Lobeira.


SIGNIFICADO DA VISITA DE SCHNEIDER

     Non é fácil responder a pregunta sobre os motivos da visita de Schneider a Lobeira. A intelectualidade alemá, protexida polo estado, dedicouse desde tempos imemoriais a percorrer todo o planeta para facer unha espécie de mapa-mundi cultural que abranguese todas as facetas do saber humano. Basicamente interesado pola cultura popular, o mundo xermánico sempre estivo fascinado polo "unbekannte", conceito que ainda difícil de definir, aqui podíamos traducir por "misterioso" ou "descoñecido". No caso da Galiza, as zonas escolleitas pola escola de Hamburgo foron Lobeira, Os Ancares e Fisterra. Ao mesmo tempo, expedicións alemás procuraban as exactas raíces da cultura humana en zonas tan afastadas da Alemaña como o Tíbet, Síria, Exipto, Índia, Cerdeña… No caso que nos ocupa é evidente que Schneider foi o encarregado de estudar a sorprendente pervivéncia dun idioma a partir do cal evoluiu con posterioridade a língua galaico-portuguesa. Este dialecto permaneceu de xeito incríbel case inalterado no Val do Límia, como unha auténtica cápsula do espácio e do tempo, talvez polas suas características xeográficas de zona montuosa e illada, lonxe das grandes vilas e mesmo ata hai poucos anos moi mal comunicada. Schneider observa fascinado como, sobre todo en Lóbios e Entrimo, o dialecto case se non ve alterado por castelanismos. Estráñase polo esforzo dos campesiños en responder o seu cuestionário en "castelán", ou da incomprensión para os seus propósitos. Fala das dificultades ocasionadas polo mal estado dos camiños, a falta de médios de transporte, ou mesmo a negativa dos lobeirenses a lle alugar un cabalo para se desplazar. No Natal de 1933-1934, o durísimo inverno impediulle terminar o seu libro tal e como el queria… Todo isto esixe unha tradución e reedición do seu traballo, así como un estudo pormenorizado da sua preséncia entre nós. Esperamos que a nosa cultura dea a importáncia que merece a figura de Schneider, ata hoxe, inexplicabelmente un perfeito descoñecido.