Desde a súa volta do Uruguai, en 1952, e o seu retorno definitivo a España, en 1976, Lorenzo Varela vive un período de estabilidade e de acougo. Dúas décadas e medio menos aceleradas, menos apaixonantes, máis repousadas, máis tranquilas. Ao paso que se esvae o carácter de provisionalidade que lle dera á súa estadía en Buenos Aires, cómpre estabilizar o buque, fixar residencia e buscar o modus vivendi. Este vaino atopar, ademais do decisivo apoio de Marika, como tradutor e na práctica do xornalismo, exercido en diversos e prestixiosos diarios arxentinos —La Razón, El Nacional, El Mundo, La Nación, Clarín...—, en revistas —El Hogar, da que foi director accidental; Del Arte, Primera Plana—, en emisoras de radio —Radio Splendid, Radio Mitro, Radio Excelsior— e mesmo na televisión. Paseniño, pero inevitablemente, Lorenzo vai adquirindo esa nacionalidade "a la que en cierto modo pertenecemos muchos hijos de emigrantes: la nacionalidad galaico—criolla" (1).



Conferencias e traducións

     Lorenzo traballa arreo. Dita conferencias sobre arte ou literatura en diversos foros latinoamericanos: en 1960, antes do seu breve viaxe a Galicia, na Universidade de Montevideo e na asociación Amigos del Arte da mesma capital; en 1962, no Museo de Arte Moderna de Rio de Janeiro; en 1970, na Universidade do Noroeste (Arxentina)... Traduce obras do inglés, do francés e do portugués para a revista Sur e as editoriais Losada, Poseidón e Nova. Entre esas versións ao castelán atópanse textos de Nerval, Musset, Teubal, Jorge Amado —a súa obra costumbrista Doña Flor y sus dos maridos había ser levada ao cine con gran éxito— ou Paul Gauguin. Meteulle o dente tamén a Os Sertões, de Euclides de Cunha, pero esa tarefa non chegaría a rematala. Traballo este de tradutor cheo de riscos e de incomprensión, como Lorenzo explicou:

    Abofé que esas incomprensións padeceunas o noso tradutor mesmo de forma póstuma, como puxo de manifesto Alonso Montero a propósito dunha recente edición de Noa Noa. La isla feliz, onde Paul Gauguin narra as súas experiencias en Tahití. Na nova edición minimízase o nome de Lorenzo Varela e non se menciona a editorial Poseidón que no seu día lle encargou a tradución e a publicou en 1943 (3).



Radio —"Hora Once"— e televisión

     Entre as diversas ocupacións de Lorenzo na Arxentina merece polo menos unha referencia o seu traballo como xornalista radiofónico. Non desdeña o poeta ningunha das posibles canles de comunicación. Menos aínda a radio, que ofrece unhas potencialidades de difusión e audiencia superiores ás da prensa escrita. De feito, moitos programas radiofónicos foron dirixidos ou contaron coa participación de inmigrantes galegos. E non só na Arxentina. Cómpre citar, en primeiro lugar, a "Galicia Emigrante", audición radial que concebiu, dirixiu e lanzou ao aire Luís Seoane durante dezasete anos. Pero tamén, seguindo a Helena González Fernández (4), o programa "Recordando a Galicia", da emisora bonaerense Radio Ribadavia; "A hora de Galicia", do Patronato da Cultura Galega en México; a sección galega da BBC que dirixiron Aleixandre Reimúndez e Plácido Castro, mailas emisións de Celso Emilio Ferreiro, patrocinadas pola Hermandad Gallega de Caracas.
     Existe, xa que logo, unha certa tradición radiofónica nos círculos intelectuais do desterro. Tradición á que non vai ser alleo o propio Lorenzo Varela. Amais doutras incursións relativamente esporádicas, o seu labor máis constante neste medio desenvolveuse en Radio Excelsior. Durante seis anos, entre 1962 e 1968, Lorenzo foi redactor permanente da revista semanal Hora Once, e despois o seu máximo responsable. Chamábase así porque se emitía entre as once e as doce da noite, todos os domingos, primeiro en Radio Mitre e despois en Radio Excelsior. Tratábase dun programa, segundo os textos publicitarios que del fixo a emisora que o acollía, "armado con técnica periodística correspondiente a un semanario, con todas las secciones del mismo menos política. En sus páginas, la música sustituye a los grabados" (5).
     Non deixa de ser significativo que nunha emisión feita por redactores de fortes inquedanzas políticas sexa sacrificada a "cuestión política". Repárese nos nomes que integran a nómina do programa en 1965. Ademais de Lorenzo Varela, figuran como redactores permanentes Pedro Larralde, Manuel Rey Millares, Horacio Cóppola, Olga Berg, Pedro Rossel, Walter Thiers, Horacio Salas, Marika Gerstein, Raquel Palomeque, Eduardo Stilman, Edmundo Eichelbaum, Horacio de Dios, Tomás Eloy Martínez e Santiago Kovadloff. Hora Once conta tamén cun grupo de amigos que fan as veces de corresponsais no extranxeiro —Martín Campos, en Roma; Enrique Azcoaga, en Madrid; Amparo Alvajar, en Xenebra— ou aproveitan as súas viaxes para envíar crónicas, como Luís Seoane ou o mariño Ariel Canzani. ¿A exclusión dos temas políticos foi unha esixencia da emisora? ¿Ou era unha autolimitación voluntaria dos seus responsables?
     Convén, de todos os xeitos, non enganármonos. De política fálase, aínda que non sexa de maneira explícita, e de asuntos que non sentan ben ou sentan rematadamente mal nas esferas franquistas, tamén. "Tal es el caso —escribe Xosé Luís Axeitos— del asesinato de Grimau, la obra de Picasso, el cine de Buñuel, el teatro de Valle Inclán y Lorca, etc. […] La sección radiofónica de Lorenzo Varela, universalista y cosmopolita por su contenido, no quiso renunciar a la protesta y a la denuncia" (6).
     Chama igualmente a atención a composición da audiencia, segundo a presumían na propia empresa: "No está hecho el análisis, pero a través de correspondencia y llamados telefónicos puede asegurarse que oyen el programa los sectores de población más diversos, especialmente clases media y alta, con gran participación de la juventud" (7).
     En Hora Once mantivo Lorenzo unha sección, "La minicarta de Lorenzo Varela", que acadou non pequeno éxito polo agudo humor e as críticas retranqueiras que a adobiaban. Nela abordou os temas máis diversos —"menos política"—: arte, música, deportes, ciencia... Lorenzo posuía unha voz poderosa, enérxica, capaz de volverse, de súpeto, aloumiñante e tenra. "Era un excelente locutor, su manejo de la radio era espléndido. No sólo con la locución, sino también por su capacidad de diálogo, de polémica, de amenidad, de improvisación", afirma Santiago Kovadloff, quen preparaba con Lorenzo os guións do programa durante a semana. "Después —engade—, una hora antes de la emisión, nos reuníamos en el Tortoni para distribuir los papeles. Yo me sentía muy útil, aunque no tenía un salario, pero mis padres me lo podían permitir. Fue una época de ensoñación muy hermosa" (8).
     Hora Once mantiña un incuestionable nivel de calidade, malia ter que bricar por riba das dificultades económicas e da escasa publicidade. "Hora Once es un gran éxito —escríbelle Varela a Seoane, en xullo de 1963—. Pero sólo gracias a un avisito de Peugeot podemos pagar el espacio del día y lo que se adeuda" (9). Un mes máis tarde, Lorenzo comunícalle ao mesmo destinatario o éxito comercial: "Acaba de pedir Larousse que le pongamos dos avisos. Si no fuera por la deuda que venimos arrastrando ya daría alguna ganancia" (10). Días despois, nova carta de Varela dando conta dos problemas que xurdiron coa orientación do programa e cun desfalco nas contas; o programa abandona Radio Mitre e atopa cobillo en Radio Excelsior: "He tardado algo en escribirte porque esperaba resolver un problema que se me planteó en Hora Once: creo que como consecuencia de sucesivas entrevistas a Falchini, Castagnino, Inda Ledesma, Teatro IFT, etc. Además, uno de los socios de la agencia con quien nos entendíamos, después de no trabajar nada la publicidad durante todo el año, al parecer se alzó con la poca plata reunida por su pereza y desorden. Aproveché la ocasión para librarme tanto de la ineficacia y descuidismo de la agencia, como de la pésima calidad técnica de Radio Mitre. Estamos ahora en Excelsior, y, además de tratarse de una emisora mucho más importante, hay un enorme respeto por la audición y muchas ganas de hacer las cosas bien" (11).
     O don da espléndida voz de Lorenzo Varela, rica en rexistros e matices, e a sólida formación musical que Kovadloff lle recoñece, están na base da singular iniciativa que, unha vez máis, xungue a Varela e a Seoane. Qualiton, unha empresa impulsada polo pintor, edita en 1965 un pack que, co título Federico García Lorca: canciones y poemas, integra un libro e dous discos de longa duración que, a dicir de Xosé Gregorio Ferreiro Fente, constitúen "unha xoia para coleccionistas". A presentación do libro, a selección dos poemas lorquianos e a declamación pertencen a Lorenzo Varela. A obra leva debuxos de García Lorca, gravados de Seoane e cancións de Clara Esteves, soprano, e Roberto Lara, guitarra (12).
     Traballou igualmente na televisión arxentina, como coordinador, produtor, guionista e participante "en vivo" de programas científicos e culturais. En febreiro de 1966 escríbelle a Marika —probablemente, de vacacións en Mar de Plata ou en Punta del Este—: "Seguimos preparando el programa de TV. Seguimos ¡ay! haciendo el diario. Seguimos en este submundo del verano porteño todos los que somos personas decentes y no le vamos quitar el langostino de la boca al viciopresidente de Turismo" (13).



Poros abertos e relacións epistolares

     Mergullado nos máis egrexios círculos intelectuais de Buenos Aires, Lorenzo Varela mantén os poros abertos a toda novidade cultural que se produce en calquera recanto do mundo. Malia a súa nugalla epistolar, que o obriga a iniciar as súas cartas cunha restra de disculpas, conserva contacto cos exiliados que residen noutros países, amigos que regresaron a España e autores aos que mantén absoluta fidelidade. Da súa preguiza á hora de contestar a correspondencia danos boa mostra este comezo dunha carta que lle remite Enrique Azcoaga: "Querido y recabronístico mancebo: ¡siempre me dices lo mismo...! Siempre después de no sé cuantos meses de silencio, encuentras un buen pretexto para ponerme cordialmente verde, cuando el que está siempre en falta eres tú. Tu vaguería epistolar acreditada en todos los continentes, no tiene arreglo..." (14).
     Ás veces son os amigos, de viaxe por varios países, quen o informan. "En Méjico —escríbelle Seoane— estuve con Rejano, que te recuerda de modo entrañable, y con León Felipe, que me preguntó por ti y por todas las gentes de Buenos Aires". Cóntalle Seoane que o bardo acaba de publicar un novo libro, que está a piques de saír a súa obra completa en México e que unha monxa leeu unha tese doctoral sobre o sentimento relixioso na poesía de León Felipe, seguida por un xantar no convento, ao que asistiron numerosos republicanos españois (15).
     Lonxe aínda a era das telecomunicacións avanzadas, as cartas constitúen a mellor fonte de información. Corpus Barga, exiliado en Perú, cóntalle as peripecias do seu libro Las Delicias coa censura franquista e mándalle os cachos suprimidos pola tesoira. Ao libro suprimíronlle en Madrid, non as páxinas referidas ao anarquismo a comezos de século, senón o que había "de crítica social en la parte sexual", a prostitución que exercían as mulleres da clase media para sacar adiante os seus fillos (16). O pintor brasileiro Carybé dalle conta da súa vida e dos chatos que vai tomar en Sevilla, e adxúntalle "un abrazo de Jorge Amado" (17). Carlos Gurméndez, desde Madrid, infórmao de que o nomearon director dunha sección da editorial Istmo e asesor de Siglo XXI e Ciencia Nueva, e pídelle colaboración porque "interesa mucho nombres y obras de literatura hispano-luso-americana" (18).



Os conflitos (I): Seoane e Piñeiro

     Na Galicia da casa non sempre son ben comprendidos os galegos de acolá. Nin sequera aínda que uns e outros militen nos eidos do galeguismo, entendido este xenericamente como o teimudo e sacrificado traballo de rexeneración da patria. Hai non só moito océano por medio e dúas realidades distintas, senón diferentes actitudes e distantes ideoloxías. Tampouco hai sempre sintonía, nin moito menos homoxeneidade, entre os representantes da Galicia transterrada. Como consecuencia, de vez en cando, prodúcense incomprensións, rabuñazos ou agresións dialécticas de diverso calibre. Heime referir a tres delas. Pero convén advertirmos xa que as tres teñen entidade e significado ben diferentes. Unha cousa é a polémica entre Luís Seoane e Ramón Piñeiro, dous irmáns que profesan idearios ben distintos, e outra cousa é a disputa que manteñen Seoane e Celso Emilio Ferreiro, dous intelectuais de semellante instalación ideolóxica e política, verbo dun poemario concreto. Noutro plano, a anos luz de distancia, habería que situar o alporizamento duns "paisanos resentidos" —vagalumes frente ao facho que foi Seoane, en metáfora de Alonso Montero— que se senten aludidos nunha folla voandeira.
     Non pretendo reconstruír os pormenores deses conflitos. Fixérono outros autores noutros textos (19), amais de poñeren os documentos enriba da mesa. Se os traio a estas páxinas é unicamente porque, sen el buscalo, Lorenzo Varela atópase no ollo do furacán. Aínda que de esguello, viviu en tensión os encontronazos que, en dous casos, tiveron como protagonistas a amigos seus.
     A principios de 1958, logo de ler La Soldadera, Ramón Piñeiro escríbelle ao autor da obra, que non é outro ca Luís Seoane. Aínda que suavizou os termos a respecto do primeiro borrador que fixera, Piñeiro é duramente crítico fronte ao social-realismo que lle achaca a Seoane. Coida que ese camiño, que xira obsesivamente arredor de inquedanzas de tipo social-revolucionario, é arriscado para a literatura e a arte. A confusión arte-literatura-loita de clases-revolución, que estaba en boga cando eran rapaces, afirma Piñeiro que é hoxe puro anacronismo e pura propaganda. A resposta de Seoane é tamén contundente: quen repare na miña obra verá que as súas posicións estéticas nada teñen que ver coa citada confusión, "vivo a miña época", pero "defendo as nosas verdades de entón porque continúan sendo verdades", "a xusticia social como tema ten de encher aínda moitas páxinas, unhas boas e outras coma ti dis 'propaganda'", porque "a súa novidade ten polo menos os séculos do Novo Testamento".
     ¿Que actitude mantén Lorenzo diante desa polémica que enfrenta ao amigo da súa mocedade lucense, ao "santo" do seu poema, co irmán entrañable que ao seu carón soña e traballa en Buenos Aires? Lorenzo non dixo nada, que saibamos. Debeu pensar, coma o clásico, que cada un é dono do que cala e escravo do que di. Se houbera que falar por el, perdonádeme a ousadía, de bon seguro que compartiría cada unha das afirmacións de Seoane. El, coma Seoane, é marxista. Piñeiro, non. El, coma Seoane, concibe a arte e a palabra como unha ferramenta para transformar o mundo. Piñeiro, certamente apreixoado —non o esquenzamos— nunha realidade hostil, atribúelles a función de espreguizar a conciencia nacional dos galegos.
     Mais non convén apresurármonos nos xuízos. Porque Lorenzo, a estas alturas deberíamolo ter claro, non é un vulgar propagandista. Ese home que rexeitaba a novela de tese, feita máis coa intelixencia que coa alma; ese home que lle esixía á literatura vibración, aventura, vida, contradición —os grandes narradores dinse e desdinse, afirmaba—, existencia propia fóra das pantuflas do seu creador, seguramente compartiría este parágrafo de Ramón Piñeiro: "Cando un artista ou un literato se pon a dar voltas e máis voltas arredor dunha 'idea' en lugar de as dar, cos ollos limpos de prexuicios, arredor da 'realidade', está sempre á beira do artificio". O que pasa é que tal afirmación, se a arrincamos do seu contexto, tamén a compartiría sen dúbida Luís Seoane.



Os conflitos (II): Celso Emilio e "os ananos"

     O segundo conflito xorde dez anos máis tarde, en 1968. Motívao a publicación do libro de Celso Emilio Ferreiro Viaxe ao país dos ananos, froito lírico, épico e satírico da súa amarga experiencia entre a comunidade galega de Caracas. O poemario ergueu unha enorme poeira no cativo mundo intelectual da Galicia de aquí e de acolá. Defensores e detractores hóuboos a esgalla. Uns viron no libro, ademais de fermosos poemas, un alegato contra os emigrantes acomodados e desleigados, ananos empoleirados nas directivas das institucións galegas en Venezuela. Outros percibiron na obra un asañado ataque contra todos emigrantes, sen distingos de ningunha clase, unha inxusta xeralización do que só eran excepcións. Luís Seoane, que ten un ideario semellante ao de Celso Emilio, que comparte con el os favores da musa civil, encadrouse no segundo grupo. O libro sentoulle mal e arremeteu contra el e o seu autor no seu programa radiofónico, en abril de 1969 (20). Logo de recoñecerlle o valor da súa poesía —"poeta non deixa de selo nunca"—, Seoane négalle a Celso Emilio autoridade para dar "amarga fe poética" da emigración e afirma que "non se lle poden admitir esas críticas".
     Oito meses antes, ao comentar a visión da emigración nas Cantigas de escarnio e maldecir, de Arístides Silveira (seudónimo de Celso Emilio), o xuízo de Luís Seoane era ben distinto: "A Celso Emilio Ferreiro enganárono e inxuriárono en Caracas e os seus poemas, con ser moi valiosos literariamente, ficarán incorporados á literatura galega como os de Curros, polo seu valor formal e polo tema, pero non intranquilizarán demasiado ós Xudas, ós 'vice-homes', 'herdogardacivilíticos' e ós 'matarrás' que tanto pululan polas rúas de Caracas como polas de México, Montevideo e Buenos Aires" (21). Ben é certo que, nas cantigas, á beira dos "carcundas fósiles", dos "vice-homes" e dos "logreiros", sitúa Celso Emilio ao "irmáu meu na emigración, galego peregrinante", mentres que na Viaxe a distinción non é explícita. Non obstante, para entendermos a carraxe de Seoane, convén mencionar os antecedentes.
     A Luís Seoane, home de xenio pronto e de lealdades insubornables, non lle caía en gracia o lúdico e lúcido poeta de Celanova. Cando este viaxa a Buenos Aires, en agosto de 1968, Seoane deixa traslocir nidiamente esa antipatía: "Por aquí estuvo unos días Celso Emilio Ferreiro, que no dejó demasiada buena impresión. Estuvo conmigo dos veces, vio unos momentos a Varela, no cumplió a última hora con la gente de la Federación, marchó sin despedirse de nadie, luego de unas conferencias muy grises. Lo único importante para él fue reunirse con sus amigos de infancia de Celanova y beber, beber... Parece que en Caracas no hay vino" (22).
     Ao publicarse Viaxe ao país dos ananos, Seoane estoupa e a metralla alcanza ao seu autor. A xenreira do pintor non a provoca só o contido do libro, unha sátira sobre certos emigrantes, senón os alcumes que, á marxe do texto, Celso Emilio Ferreiro lle dedicou a Francisco Fernández del Riego, un dos homes da Editorial Galaxia e leal contacto en Galicia dos exiliados porteños. Contouno Xosé Neira Vilas: "As posicións de Ferreiro provocan encabuxamento na xente. Seoane non está de acordo na xeneralización dos ananos. Caracas non é Bos Aires. Cando Paco del Riego vai falar a unha sociedade dominada por franquistas, Ferreiro chámalle Paco del Miedo. A mediados dos 60 fusiónanse Lar Galego e Casa de Galicia. Esa fusión leva a Ferreiro para alá e dirixe Irmandade Galega, logo bótano e triunfa a directiva franquista. Del Riego, trala fusión non podía ir a outra sociedade, era a que había. Aí é cando Celso inventa o seudónimo Arístides Silveira, Paco Pixiñas... Seoane, por lealdade con Del Riego, non pode aturar iso" (23).
     Seoane vai máis aló e saca do baúl o poema "Prisioneros" que, na súa mocedade de soldado franquista, escribiu Celso Emilio para Lira bélica e transcríbeo nunha carta a Díaz Pardo (24). Este, que en todo momento defendeu a Celso Emilio, replícalle ao seu amigo con absoluta claridade: "Yo no estoy, sencillamente, de acuerdo contigo sobre este tema y ni siquiera el poema de Lira bélica, me ponen de acuerdo. [...] en los momentos esos de la Lira bélica en el que negarse a hacer lo que en ese sentido te pedían era ofrecer motivos para que hiciesen contigo lo peor que puedas imaginar" (25).
     Hai un aspecto desa polémica que toca de perto o asunto que nos ocupa. Cando Díaz Pardo lle comunica a Seoane que os estudiantes converteron a Celso Emilio Ferreiro nun poeta símbolo, responde o artista: "En cuanto a poemas, hubiese sido preferible para mí que los jóvenes se enterasen de quién es quién y le pidiesen a Varela, anterior en el compomiso a Ferreiro, y, también, para mí, de más valor" (26). Anos despois refírese Seoane ás coindicencias entre o Lonxe de Varela e O soño sulagado de Celso Emilio, para afirmar que non se deberon ao chou: "Estos días encontré una carta de C. E. Ferreiro del 25/IV/55 en la que hace un gran elogio de mi Fardel de eisilado, lo que prueba, por si me había yo olvidado, que mentía cuando escribió que no conocía las obras de Varela y mías al empezar él la poesía que le convirtio en el'novo Curros'" (27).
     Lorenzo Varela sufriu con ese conflito. Non se pronunciou explicitamente, pero sufriu. Confirmóunolo Ramón de Valenzuela: "Lorenzo tíñalle moito agarimo a Celso Emilio e un enorme agarimo a Seoane. Non quería, nunca quixo, que se tocara diante del a polémica que enfrentou a Celso Emilio con Seoane sobre a Viaxe ao país dos ananos" (28).
     Hai outro episodio que reflicte igualmente a actitude de Lorenzo Varela, entalado entre dous amigos enfrontados, e a súa calidade humana. Ocorreu en 1969, nunha das tertulias no piso que compartía con Marika. Ergueuse da mesa Arturo Cuadrado, "exultante, extrovertido y apocalíptico" (29), para sentenciar: "Celso Emilio vuelve a las andadas...". E principiou a ler un artigo, supostamente asinado por Celso Emilio Ferreiro na revista Sonata Gallega, onde había frases como esta: "Carlos Marx —también desterrado en Londres— trabajaba sordamente por cambiar la utopía socialista en una siniestra lucha de clases...". Reparemos agora na reacción de Lorenzo Varela, segundo o biógrafo de Cuadrado: "Lorenzo se sobresalta enojado y no quiere dar crédito a las palabras de Arturo, pero también sabe él, mejor que nadie en Buenos Aires, que Arturo posee el más rico, diabólico y nutrido archivo de cuanto se hace, dice y escribe en temas referentes a Galicia, a ambos lados del charco..." (30).
     Á marxe desas miserias, máis tristes por estaren protagonizadas por dous dos grandes faros —Seoane e Celso Emilio— da cultura galega do século XX, eu quédome, a xeito de resume da relación entre os poetas de Monterroso e de Celanova, cunha fotografía datada en 1976 e coas palabras dun artigo datado en 1979.
     A fotografía reflicte un acto na galería Sargadelos de Madrid, ateigada de público. Os oradores están de esguello, mais son recoñecibles pola nuca: Lorenzo Varela e Xosé Neira Vilas. O primeiro deles está a presentar unha nova edición de Memorias dun neno labrego, obra do segundo. De fronte vese o público, ducias de mozos barbados, con anoraks e panas da época, moitos deles de pé ou sentados na escada que conduce ao entrechán da galería. Nun chanzo desa escada, entrullado entre a mocedade, albíscase un rostro só recoñecible con lente de aumento: o de Celso Emilio Ferreiro.
     O texto non é máis có primeiro parágrafo dun artigo de Celso Emilio Ferreiro, publicado na revista Triunfo. Di así: "Con la desaparición de Lorenzo Varela, la poesía gallega de nuestro tiempo pierde su voz más armoniosa y lúcida, su palabra más descubridora y operante, plena de reciedumbre, de intención, de verdad y de equilibrio. Y nosotros, los que fuimos sus compañeros en la labranza de nuestra lengua antigua, perdimos mucho más: un guía esclarecedor, un portador de luz, un amigo" (31).



Os conflitos (III): "Cuco-Rei"

     O terceiro conflito que pilla no medio a Lorenzo Varela, aínda que desta vez aliñado nidiamente nun dos bandos, xorde arredor dunha curiosa iniciativa que Seoane pon en marcha en setembro de 1970: Cuco-Rei (¿Cántos anos vivirei?). Trátase dunha revistiña de seis páxinas, feita en papel de cor e que, no único número que chegou a publicarse, leva un editorial —"Homes-cucos"—, un comentario sobre o discurso lido por Dieste no seu ingreso na Real Academia Galega e un poema de Lorenzo Varela, "Cantiga nova que se chama cadea", dedicado "a Xosé Luís Méndez Ferrín, na gaiola".
     A folla, e sobre todo o comentario de Seoane, que non fixo outra cousa que disertar sobre os homes-cucos que sobran en Galicia, encheron de carraxe a máis de un. Algúns debéronse dar por aludidos ao mentarlles o cuco, ese paxaro de fermoso trino que ten a "especialidade" de poñer os ovos en niño alleo. E contestaron, agachados no anonimato e no seudónimo —hoxe os nomes reais xa están ao descuberto—, desde as páxinas de A Nosa Terra, órgano da Irmandade Galega. Aos argalleiros da folla voandeira puxéronos a pan pedir. Sobre todo a Seoane, que seica "inda non se arriscou a viaxar", pero tamén a Dieste, pola "ousadía" de falar en castelán no Museo Carlos Maside de Sada, e a Varela, polo mesmo "delito", perpetrado esta vez no ano 1967 e nun teatro de Buenos Aires. "Todo fai supoñer —explica Alonso Montero— que os homes que fan, en 1970, A Nosa Terra herdan, da vella Irmandade Galega, as reservas que, vinte e cinco anos antes, provocaban neles os contertulios do Tortoni. Son as mesmas reservas pero multiplicadas e formuladas por persoas que parecen ter complexo de vagalumes" (32).



Os derradeiros poemas galegos

     Despois de Lonxe non volveu publicar Lorenzo ningún poemario en galego. Só en resposta a feitos puntuais —a morte do poeta amigo, o teletipo que o alporiza, o encadeamento de Méndez Ferrín, o libro dun amigo— volve mollar a pluma en tinta galega. Media ducia de poemas nesa última etapa, recollidos por Luís Seoane en Homaxes, e algúns inéditos engadidos por Axeitos. En conxunto, un par de ducias de poemas en galego. Cativa producción que, non obstante, abonda para reservarlle lugar destacado no parnaso da nosa lírica.
     Esas últimas mostras do seu quefacer principian, en 1961, cun poema dedicado a Aquilino Iglesia Alvariño, in memoriam. Case non se trataron personalmente ("¡Ai, meu Varela! Vinte en Lugo un día case un meniño", escribe Iglesia Alvariño nun poema de 1955 dedicado a Lorenzo, Seoane e Cuadrado), pero Lorenzo foi sempre fervoroso devoto do poeta chairego. Agora píllao o arreguizo da morte de Aquilino, xa de novo en comuñón coa terra:

     Catro anos despois, na Noiteboa de 1965, cuspen os teletipos unha desas noticias que poñen híspida a pel, asinada nesta ocasión por Ansa e outras axencias informativas. O solto di así: "Tres millones de españoles viven lejos de la patria. Muchos de ellos en gallineros europeos". Dous poemas son abonados por ese estrume: un, "Nochebuena española (Villancico para villanos)", en castelán; outro, "Emigrantes", publicado no volume Galicia Hoy (Ruedo Ibérico) de 1966, en galego. O alporizamento do poeta calla en aceda ironía en ámbolos dous poemas:

     Os dous poemas son semellantes no contido e mesmo na forma. Teñen, non obstante, unha certa diferencia. Na composición en castelán non se axexa máis có drama irredento do español:

     Pola contra, no poema en galego fícanos a esperanza da redención:

     Para o libro Castelao na voz dos poetas, publicado por Ediciós do Castro, remite Lorenzo un soneto titulado "Castelao". Ese libro é seguramente insólito na historia da literatura: contén un soneto de trece versos. A gadaña da censura —estamos en 1969— fanou o primeiro verso do primeiro terceto do poema de Lorenzo, aquel que di: Unha nova Galicia sin cadea. Pero a cadea séguea habendo en Galicia; a ela vai dar cos seus ósos o escritor Xosé Luís Méndez Ferrín. Ao saber a noticia, Lorenzo escribe "Cantiga nova que se chama cadea", contrapunto da Cantiga nova que se chama riveira que no seu día escribira Álvaro Cunqueiro. O poema de Varela publícase en 1970 no único número de Cuco-Rei. As vellas cantigas de amor son agora trocadas polas novas cantigas de cadea:

     Todo o poema é unha longa ironía, onde as cadeas e o cárcere fanse omnipresentes na vida galega:

     Coa mesma frescura e ton insolente que lle querían imprimir ao seu Cuco-Rei, Lorenzo arremeda a cantiga popular ("polo río abaixo vai / unha troita de pé / ¡Quén a poidera pillar!") e transfórmaa nun

     Para o número dous de Cuco-Rei que, como sabemos, non chegou a ver a luz, preparara Lorenzo outro poema "Cantiga nova que se chama martirio". Os dous derradeiros poemas escribiraos Lorenzo xa de volta a España, o mesmo ano da súa morte: o primeiro, para o libro Cen chaves de sombra, de Valentín Paz-Andrade; o segundo, inédito, O Cristo da liberdade, atopuno Díaz Pardo no departamento que lle prestara ao poeta en Madrid.
     Remata aí a seitura poética galega de Lorenzo Varela. Unha poesía, como el quería, ao nivel do home. Se houbera que definila no seu conxunto non encontraríamos palabras que lle acaeran mellor cás súas propias, aínda que foran dirixidas a outro poeta galego: Manuel Lueiro Rey. O "Limiar" que Lorenzo lle fixo para o seu libro Escolma ferida (1977) parece tallado á medida da propia poesía do autor de Lonxe. Estou seguro de que Manuel Lueiro mo deixaría en préstamo neste intre:

París e Bucarest

     A principios dos anos setenta, Lorenzo principia a pensar seriamente na volta. Antes, el e Marika proxectan unha ambiciosa viaxe que, de acordo co plano inicial, os ía levar a París, Bucarest, París de novo, Amsterdam, A Coruña, Londres e Buenos Aires. A viaxe fixérona, no verán de 1973, pero limitada ás dúas primeiras cidades. Nunha carta aos Seoane (34), que se atopan en Galicia, a parella deulles conta detallada do periplo. Saíron de Buenos Aires o 10 de xullo, ámbolos dous con gripe, segundo conta Varela:

     A versión coincide coa do seu médico, amigo e colaborador de Hora Once, Wenceslao Sánchez de la Vega, quen ademais explica a finalidade da viaxe a Bucarest: "Lorenzo tiña unha febre de máis de 39 graos, e chamoume porque o día seguinte tiña que saír para Rumanía, con Marika, quen ía facer coa doutora Aslan unha cura de rexuvenecemento. O caso foi que, con febre e todo, fixeron a viaxe" (35).
     O 17 de xullo, o matrimonio sae de París cara a Rumanía, "Marika como quien va a Lourdes con fe, yo como quien, en vez de ir a Mondariz, va al Tigre. De allí acabamos de volver, Marika mejor y yo lo mismo. Excelente clínica, pésimo hotel, queriendo ser el Waldorff, y la implacable burocracia esperada (pero gentes vestidas, alimentadas, contentas)" (36). Marika, na segunda parte da carta, nega que Lorenzo non mellorase co tratamento ao que foi sometido: "No es cierto que esté igual, porque aumentó 6 kilos que le hacían mucha falta... pero lo más importante de todo y no lo vais a creer... sorpresa, sorpresa... ¡¡dejó el cigarrillo!!! a pedido del médico, pues de lo contrario el tratamiento no daría resultado para sus arterias" (37).
     Como sempre que se refire a París, a mitificada cidade dos seus soños, o corazón de Varela treme de entusiasmo:

     Lorenzo e Marika deciden rematar en París a súa viaxe. "No podemos exponernos al traqueteo de aeródromos, autobuses o ferrocarriles, con sus maleteos, distancias a caminar, etc.". Non haberá, polo tanto, etapa galega: "Y sólo sentimos —y ya es bastante— la tristeza de no estar con vosotros y los amigos de Galicia unos días (Rafael debe saber que no me perdono el estar tan cerca y fallarnos la fuerza para ir a abrazarlos)" (39).
     Lorenzo Varela regresa a Buenos Aires, desde París, o 22 de agosto. Rafael Dieste e Luís Seoane, xa instalados en Galicia, turran del. Vai aprazando a decisión definitiva. Os feitos decidirán por el desta volta: en marzo de 1976, o xeneral Videla dá un golpe de Estado e convértese en presidente da República Arxentina. É máis do que Lorenzo pode aturar. De contado fai as maletas e volve definitivamente do exilio. Vén botarse a morrer en España.




     NOTAS