Lorenzo viaxa cara a Arxentina en xuño de 1941. De camiño vai cumprir un anceio que garda desde hai tempo: visitar Cuba, o país onde abriu os ollos. Un sarxento mulato, Fulgencio Batista, que se autonomeara coronel brincando por riba de todos os regulamentos, era daquela o presidente da República caribeña. Fora elixido un ano antes, aínda que o seu peso no réxime viña de atrás. Os aspectos demagóxicos do primeiro Batista conseguiron encandear a moitos demócratas. "O napoleonciño popular —escribe Xosé Neira Vilas— posibilita certas libertades, botando contas arredor do seu futuro político. As contas saíronlle, pero tras de matufias, aduanadas, exilio, cuartelazos, atafegos e crimens, tería de liscar vinte anos dempois, empurrado polo volcán revolucionario acendido por Fidel Castro" (1).
     Cando Lorenzo chega a Cuba, o ex sarxento xa amosaba a súa face máis moura. A corrupción campaba por todas as esferas da Administración. A política tiña un inconfundible tufo reaccionario. O movemento obreiro era duramente reprimido. Reforzábanse os fíos neocoloniais, manexados desde Washington. A Lorenzo dóelle a "súa" illa. Vinte anos máis tarde confesará: "Para entender, sin ninguna otra explicación, la Revolución Cubana, basta haber estado allí aquella época" (2). Pouco sabemos dos seus minutos e dos seus contactos durante a estadía en La Habana, aparte dunha entrevista co seu vello camarada Santiago Álvarez (3), talvez para perfilar o traballo do militante Lorenzo Varela na Arxentina. Solicita tamén unha certificación de nacemento. Axiña vai proseguir a súa viaxe.
     No porto de Buenos Aires, en decembro de 1941, agárdano, entre outros, Rafael Dieste, Carmen Muñoz, Arturo Cuadrado e Luís Seoane. Ao pé do barco atópase tamén o seu pai, José Ramón Varela García, a quen non vía desde había máis de dez anos. Na casa do pai, que segue instalado en Nueva Pompeya e ía camiño de conseguir unha desafogada situación económica, recupera Lorenzo o fogar da súa infancia. Activo e disque xeneroso membro das sociedades galegas de Buenos Aires, José Ramón coñecera a Seoane en 1937, ao través dun veciño de Monterroso, Andrés Vázquez. O mesmo Seoane fixo a semblanza daquel home que, cando abraza de novo ao seu fillo, ten cincuenta anos:

O café Tortoni

     Non ben chega Lorenzo a Buenos Aires, os seus amigos fanlle sitio na tertulia do café Tortoni (5). Despois do xantar, xúntase no establecemento un monllo de emigrantes e exiliados, homes de palabra e da palabra, do pincel e do pensamento, para conxurar arredor dunha mesa soños e proxectos. A do Tortoni non é unha voz monolítica nin monocorde. É a resultante dunha diversidade de tonos e acentos, unha polifonía orquestada baixo a batuta da democracia e da xustiza. Intelectuais que proveñen de diferentes culturas, que carretan inquedanzas particulares, dramas específicos e persoais vivencias, pero identificados na defensa da dignidade, no rexo compromiso cultural co ser humano e na capacidade do home para mudar o rumbo da historia. O café tiña xa daquela unha ben gañada tradición tertuliana, como indica Alonso Montero:

     No Tortoni crébanse, non só as lindes que afastan as diversas capelas literarias ou artísticas, senón o vidro dos anteollos que impiden ver o horizonte da cultura universal. A lingua e a cultura de seu non é máis ca un xeito de ollar e de interpretar a existencia. Xa que logo, a morte dunha lingua, a queima dun libro ou calquera outro atentado cultural supón un irreparable empobrecemento da humanidade. O uniformismo lingüístico e cultural, ao facer táboa rasa da complexidade existencial, converte nun ermo e maquiniza —deshumaniza— a vida dos homes e dos pobos. A contribución á cultura universal, cando pretende ser fecunda, só pode facerse desde a instalación na propia lingua, entrañándose na propia cultura, chámese galega ou chámese española. Pero cómpre, ao mesmo tempo, superar a miopía que ergue valados infranqueables entre o propio e o "alleo", que pon atrancos á inserción dunha cultura no marco universal e esterca o campo para o sectarismo e o racismo. No Tortoni chegaron á síntese desa dialéctica. Expresouna como ninguén Lorenzo Varela, personificándoa nos destinatarios da dedicatoria do seu libro Lonxe: "A Maruxa e Luís Seoane: se se olla para fóra, o mundo; se para dentro, Galicia" (7).
     Danse cita no Tortoni un escollido acio de galegos, aínda que algúns o sexan de adopción: Luís Seoane, Rafael Dieste e a súa muller Carmen Muñoz, Antonio Baltar, Colmeiro, Otero Espasandín, Lorenzo Varela... Achéganse ás veces Federico Ribas, Xosé Suárez ou Núñez Búa, que vivía na Plata. Acoden de vez en cando Arturo Cuadrado e Gumersindo Sánchez Guisande. E onda eles, con máis ou menos asiduidade, o compositor madrileño Julián Bautista, o pintor e artista gráfico italiano Attilio Rossi, o sabio dominicano Henríquez Ureña, os filólogos Guillermo de Torre e Ánxel Rosemblat, o escritor brasileiro Newton Freitas, algúns escritores arxentinos como Nalé Roxlo, o debuxante norteamericano Ton Fanning e o alemán que usaba o seudónimo de Clement Moreau... (8)

     As "misteriosas razóns de xuntanzas políticas" de Varela non son outras que as derivadas da súa militancia comunista, nun contexto, o arxentino, que esixe discreción, cando non clandestinidade. Lorenzo é quen saca adiante, con moi poucas axudas e moita dedicación, os folletos propagandísticos e os boletíns promovidos polo Partido Comunista de España en Arxentina. Participa en publicacións clandestinas, ou toleradas, como España independiente, Noticias de España e Unidad y Lucha, e chega a dirixir o que moitos consideran o voceiro oficial do partido, Pueblo Español. Actividade política que, sen dúbida, frustra boa parte da obra literaria que leva dentro.



Castelao e Lorenzo Varela

     Ese activismo de Lorenzo encaixa mellor e atopa maior receptividade no Tortoni ca nos círculos galeguistas que, por eses anos, manteñen certas reservas diante de todo aquilo que arrecenda a comunismo. Convén repararmos que, entre 1940 e 1950, ano da súa morte, reside en Buenos Aires o máximo e indiscutible guieiro do galeguismo: Alfonso Rodríguez Castelao. Desde o Centro Ourensán, Castelao senta cátedra e participa no deseño da política da Irmandade Galega, especie de partido galeguista no exilio. Pero no Castelao desta última etapa, rodeado acotío polos seus devotos —Adolfo Prada, Manuel Puente, Xosé Benito Abraira, Luís Seco...— están a esmorecer as simpatías que nel espertara o comunismo, tanto durante a guerra civil como logo da súa viaxe á Unión Soviética. Xesús Alonso Montero fai unha documentada proposta interpretativa dese perceptible e ás veces explícito cambio de actitude do mestre (10).
     Á marxe desa interpretación, o certo é que non existe fluidez na relación entre a Irmandade e o Tortoni. Apoiándose no testemuño de Maruxa Fernández, viúva de Seoane, Alonso Montero escribe:

     O que non quita para que Seoane, o outro gran facho da intelectualidade galega en Arxentina, sempre xeneroso e rigoroso nas súas valoracións, fose un dos grandes propagandistas da obra do rianxeiro. Das relacións de Castelao e Lorenzo Varela sabemos que se inscriben nese ámbito e que, polo menos, diferencias de idade á marxe, houbo respecto mutuo e mesmo admiración. E tamén algunha discrepancia puntual.
     Como primeira achega, se ben certamente simbólica, podemos esgrimir unha fotografía: nela obsérvase un conferenciante na sala de arte do Centro Gallego —Lorenzo Varela—, seguido con atención, desde a primeira rea de cadeiras, por un home de anteollos, coas pernas cruzadas e que descansa o sombreiro no seu xeonllo esquerdo —Alfonso Rodríguez Castelao (12). Se nos estamos trabucados, a disertación de Varela versa sobre a exposición dun pintor, Manuel Colmeiro, ben querido e admirado tanto polo rianxeiro como polo monterrosino.
     A segunda é un texto de Lorenzo Varela titulado "En torno a unas declaraciones de Castelao ¿contra el pueblo?". O profesor Axeitos, que foi quen o deu a coñecer, sitúa o escrito nunha data próxima a 1945, ano da fundación de Galeuzka, se ben descoñece onde foi publicado (¿quizais en Pueblo Español?) (13). A Lorenzo contrístano unhas supostas declaracións de Castelao á revista arxentina Ahora, na que se lle atribúen frases deste tipo: "Lo principal no es que haya en España República o Monarquía", "fueron los monárquicos los que trajeron la República". Lorenzo non acaba de dar creto ao que le, "queremos decir que no queremos entender esto y pensamos que es otra la cosa que quiso decir Castelao y que dijo en efecto, y en la crónica, por esa razón tan periodística de la prisa, quedó envuelto en confusión". E cando o poeta se decide a interpelar ao autor de Sempre en Galiza faino como o combatente republicano doído —defraudado— pola actitude do mestre a quen recoñece como guieiro:

     Pasado o tempo, para que non queden dúbidas de que certas actitudes do último Castelao non minguan a extraordinaria estatura moral do artista e do político, Lorenzo Varela ofréndalle ao "irmán" dous dos seus vinte e seis poemas en galego, prégalle á súa memoria forzas para a "loita xerminal de cada día" e promételle que a Galicia libre tallará o seu nome "nas outuras do Pórtico da Groria".



Nova, o nacemento dunha editorial

     Cando Lorenzo chega a Buenos Aires leva na maleta viaxeira un feixe de poemas. Algúns deles foran publicados en España e outros, éditos ou inéditos, naceron en México. A serie vaise completar axiña en chan arxentino. O poemario Torres de amor xa está preparado para as linotipias. Cómpre arestora buscar editora. No Tortoni non hai dúbida: a editorial Emecé. Nela traballan Luís Seoane e Arturo Cuadrado. Alí impulsan as coleccións Dorna e Hórreo, editan obras de autores galegos —Rojo farol amante, de Rafael Dieste—, reeditan aos clásicos —Macías o Namorado, Rosalía, Pondal, Curros, Manoel Antonio... Emecé semella ser un refuxio seguro para manter ao enxoito o libro galego mentres dure a treboada en España. Pero tamén hai fendas no teito dese refuxio. Os donos da editora botan contas: os lectores en galego son poucos e as tiradas cativas, a economía reséntese e algunhas edicións que propón Seoane non sempre son rendibles en termos comerciais. Desta volta emergulla un problema engadido: o autor do novo libro que propoñen Seoane e Cuadrado é comunista. O episodio relátao así Arturo Cuadrado:

     ¿Sucedeu así? Arturo Cuadrado era un home imaxinativo e fabulador, pero a historia, a grosso modo, confírmaa Luís Rei Núñez:

     Dito e feito. Seoane e Cuadrado póñense a traballar no novo proxecto. A Editorial Nova, que fixa o seu domicilio social a dous pasos do Tortoni, na mesma Avenida de Mayo, é xa unha realidade. A súa primeira obra, o poemario Torres de amor que rexeitara Emecé, encádrano na colección Pomba que vai dirixir Arturo Cuadrado. Case ao mesmo tempo co libro de Varela, a Editorial Nova principia a súa actividade con cinco coleccións que, pasados algúns anos, permitiranlle amosar un amplo repertorio de obras clásicas e actuais. Amais de Pomba, esas coleccións son as seguintes:
     Camino de Santiago. Dirixida por Luís Seoane e Arturo Cuadrado, publicarase nesta colección unha das obras senlleiras da literatura española —Historias e invenciones de Félix Muriel, de Rafael Dieste—, amais de varias reedicións de autores galegos xa clásicos: Siervo libre de amor, de Juan Rodríguez del Padrón; Cuadros de la guerra, de Concepción Arenal; Don Diego Gelmírez, de Manuel Murguía; El advenimiento del hombre, de Roberto Nóvoa Santos; Adolescencia, de Ramón Otero Pedrayo; Historia del siglo XV en Galicia, de Benito Vicetto...
     Mar dulce e Tierra firme. Dirixidas ambas as dúas por Luís M. Baudizzone, supoñen a destacada contribución da Editorial Nova á recuperación da arte, a literatura, os costumes e a historia dos países americanos. Con eses rubros publícanse os debuxos de Huaman Poma de Ayala, o artista inca que penetrou nas fonduras dos mitos e costumes do seu pobo; obras do debuxante mexicano Guadalupe Posada; relatos do gran costumista arxentino Fray Mocho, ilustrados con debuxos da época, ou clásicos da literatura brasileira como Don Casmurro, de Machado de Assis.
     Serie Romántica. Lorenzo Varela encárgase desta colección, na que irán aparecendo obras de Gérard de Nerval, Larra, Benjamin Constant, Víctor Hugo, Musset... Non é casualidade que sexa Lorenzo, home convencido de que se estaba a dar un rexurdimento do romanticismo, o responsable desa serie. Luís Seoane explícao deste xeito: "Por esas datas falabamos moito el e eu dunha especie de neorromantismo que nos parecía ía ser o seguimento do surrealismo imperante en Francia e noutros países, sobre todo nos Estados Unidos. Eugenio Bergman era o pintor que entusiasmaba a algúns, así como a actitude romántica, ou así nos parecía, dalgúns dos primeiros membros do surrealismo" (16).



"De Mar a Mar"

     Coincidindo coa publicación de Torres de amor aparece o primeiro número de De Mar a Mar, a primeira das tres grandes revistas que Lorenzo Varela vai codirixir na Arxentina. A secretaría da publicación compártea Lorenzo cun gran poeta, ex combatente e amigo que acaba de chegar de Chile, onde pasou a primeira etapa do exilio: Arturo Serrano Plaja. De periodicidade mensual, cun formato semellante ao de Hora de España, sairán sete números da revista, entre decembro de 1942 e xuño de 1943. Como ocorrera con Romance, tamén foi Lorenzo nesta ocasión quen bautiza a nova criatura. Explicouno el mesmo no fermoso limiar que escribiu en 1979, co gallo da reimpresión en España desa publicación:

     A xuízo de Lorenzo, todas as revistas que fundaron os españois "do éxodo e do pranto" —e De Mar a Mar non había ser a excepción— tiñan as súas raíces en dúas publicacións que viñeron sintetizar un largacío rosario de publicacións liberais en España: Revista de Occidente, de José Ortega y Gasset, e Cruz y Raya, de José Bergamín. Non obstante, Varela salienta un elemento diferenciador entre esas empresas e as que lles precederon en terra española:

     Cando se repasa a nutrida nómina de colaboradores, máis subliñable aínda se temos en conta a curta vida de De Mar a Mar, compróbase a veracidade da afirmación de Lorenzo. Fixeron a súa achega á revista homes de letras arxentinos, como Eduardo Mallea, Ricardo L. Molinari ou Norah Borges; poetas mexicanos como Octavio Paz; escritores brasileiros como Newton Freitas ou González Carbalho; ou intelectuais dominicanos como Henríquez Ureña, ademais dunha ampla representación española: Rafael Alberti, Francisco Ayala, Guillermo de Torre, Juan Gil-Albert, Ramón Gaya...
     Media ducia de escritores e artistas constitúe a embaixada galega na revista De Mar a Mar. As viñetas de Seoane e Colmeiro, de notoria temática galega, rivalizan coas do italiano Atilio Rossi ou as da arxentina Norah Borges. O historiador Otero Espasandín é un dos máis constantes nas súas colaboracións, maiormente críticas de libros, incluída unha sobre Torres de amor. O doutor Antonio Baltar manda unha recensión dun libro de Cuatrecasas. Rafael Dieste, "que con Bergamín inspiraron tantas cosas (mejor dicho, soplaron en los pulmones de tantos de nosotros para darnos algo más que aliento), envía un fragmento de uno de los más bellos libros de narraciones que se haya escrito en castellano" (19).
     E onda eles, Lorenzo Varela, que dirixe, inspira e escribe. En De Mar a Mar publica un dos seus mellores poemas —"Duelo en tres cantos por la muerte de Miguel Hernández"—, asina numerosas recensións de libros de diversos autores —Alberti, Gómez de la Serna, Franz Werfel, André Lothe, Silvina Ocampo—, unha tradución dun poema de Víctor Hugo e responsabilízase dunha sección, "Hojas caídas" —só aparece tres veces—, breves e incisivos comentarios sobre os aconteceres políticos e culturais do momento.
     Como antes Romance e como despois Correo Literario, De Mar a Mar é unha revista cultural de intencionalidade política. Non podía ser doutro xeito naquelas circunstancias: a vida da publicación transcorre mentres o mundo xira entre os estertores dunha guerra mundial. O editorial do número inaugural é explícito verbo da posición que manteñen os responsables da revista, mesmo aínda que ese talante supoña sacrificar a propia obra personal:

     Trinta e sete anos despois de publicadas esas palabras, Lorenzo segue a ver aquela experiencia como "un estandarte del mundo libre frente a la agresión, poderosa y solapada, cuando no declarada y aparentemente invencible, del fascismo". Revista de intención política, si, pero "a partir —puntualiza Varela— de una calidad literaria que, por lo menos en el proyecto, estuviera por encima del nivel de la propaganda. El escritor, el artista, el pensador, sin trabas ni uniformes, defendiendo el manantial de su destino" (21).
     Corresponde tamén a Lorenzo pechar este epígrafe cun corolario sobre a significación de De Mar a Mar, no momento de ser rescatada editorialmente da brétema da historia:

A revista de Victoria Ocampo

     Nos últimos meses de 1942 atopamos a Lorenzo Varela mergullado nunha voráxine de febril actividade. Acaba de publicar Torres de amor, dirixe a serie Romántica da Editorial Nova —para a que realizará varias traducións—, pon en marcha con Serrano Plaja De Mar a Mar, comeza a publicación do periódico Pueblo Español e aínda se ve con forzas para iniciar, en outubro dese ano, unha serie de colaboracións na prestixiosa revista Sur, que dirixe con man de ferro e peto xeneroso a célebre Victoria Ocampo.
     Ninguén dubida hoxe que Sur é unha das publicacións máis importantes, lonxevas e influíntes da América Latina no século XX (23). Fundada en 1931 por Victoria Ocampo, unha filla da oligarquía porteña que soubo vencer os prexuízos de caste e a moralina convencional da "boa" sociedade arxentina, a publicación bascula do seu inicial elitismo e esteticismo cultural cara a compromisos éticos e políticos en función das circunstancias. Entre estas, houbo dúas que abalaron con contundencia a concepción da revista e mudaron explicitamente a súa orientación: a guerra civil española e o avance dos totalitarismos fascista e nazi que ía desembocar na confrontación mundial.
     O apoio de Sur ás forzas leais españolas que combaten aos militares sublevados maniféstase cedo, pero de esguello, por exemplo, coa publicación de textos e poemas sobre a morte de García Lorca. Polo compromiso explícito haberá que agardar ata agosto de 1937. O detonante foi un artigo do filósofo católico francés Jacques Maritain, no que reprendía á Igrexa española por respaldar aos rebeldes e cualificaba de "sacrilegio horrible" a campaña de "santificación" do conflito armado. A reacción, procedente de medios eclesiásticos e profascistas arxentinos, non se fixo esperar e a revista Sur foi acusada, nas páxinas dunha publicación denominada Criterio, de "arreligiosa, liberal e izquierdista". Respondeu a revista agredida, en setembro, cun editorial, "Posición de Sur", asinado pola propia Victoria Ocampo, aínda que máis tarde recoñecería que o escribira Eduardo Mallea. A propietaria de Sur reivindica nese traballo os valores democráticos e laicos, pero inscribíndoos, na liña de Maritain, na tradición cristiá. Logo de expresar a súa oposición a "todas las persecuciones sectarias —sean de raza, sean de política, sean injustas persecuciones disimuladas bajo formas codificadas y legales— que nos parecen igualmente odiosas, igualmente monstruosas", Victoria Ocampo —ou Mallea— escribe:

     Cando principia a Segunda Guerra Mundial, Sur, sen abandonar os criterios de calidade, mais si o neutro esteticismo de tempos pasados, está decididamente aliñada cos países democráticos que tratan de coutar o paso ao nazismo. En aberto contraste co propio goberno arxentino, escribe Victoria Ocampo en setembro de 1939: "En semejantes circunstancias nadie puede permanecer moralmente neutral. Nosotros no somos neutrales".
     O selecto grupo de Sur, integrado, nunha ou noutra etapa, por prestixosos intelectuais como Victoria e Silvina Ocampo, Jorge Luis Borges, María Rosa Oliver, Adolfo Bioy Casares, Eduardo Mallea, Ernesto Sábato ou os irmáns Patricio e Estela Canto, ábrelle as portas aos intelectuais españois desterrados. Incorpóranse así á revista como colaboradores, ademais de Guillermo de Torre —secretario da publicación na primeira etapa, casado coa pintora Norah Borges, irmá de Jorge Luis—, Rafael Alberti, Francisco Ayala, Ricardo Baeza, Américo Castro, Rosa Chacel, Juan Ramón Jiménez, Pedro Salinas, Maruja Mallo e María Zambrano. Tamén Lorenzo Varela, probablemente da man de Guillermo de Torre, un dos contertulios do Tortoni. Ortega y Gasset, amigo da dona, o que no seu día lle propuxera o nome de Sur, deixa por esas datas de publicar e ensómese nun absoluto mutismo, que algúns interpretaron como apoio implícito ao franquismo. Despois volveu a España, pero tampouco abriu a boca nin mollou a pluma, o que foi interpretado como unha posición antifranquista.



Lorenzo Varela, en "Sur"

     Lorenzo Varela publicou oito traballos en Sur. Non só foi o escritor galego con meirande participación na revista, senón que aproveitou a oportunidade que lle brindou Victoria Ocampo para "facer patria". Das oito colaboracións, catro son críticas de arte e, delas, tres utilizounas para promover a obra de Manuel Colmeiro e de Luís Seoane. Do primeiro fixo a recensión da súa exposición de gravados a punta seca, realizada na galería Luisa Fanning (24). Do segundo analizou os 49 debuxos que integran o Homenaje a la torre de Hércules, "que parecen haber crecido de los miniados, la imaginería y las leyendas del siglo XII" (25), e deu cumprida noticia das 31 ilustracións que o mesmo autor realizou para unha edición de Los sueños, de Francisco de Quevedo (26). A cuarta recensión motívaa unha exposición do italiano Attilio Rossi, colaborador seu en varios proxectos editoriais, no Salón Impulso de Buenos Aires (27).
     As outras catro colaboracións son artigos críticos de outros tantos libros: Picasso, do editor catalán Joan Merli (28); Vaga música, de Cecilia Meireles (29); Españoles de tres mundos, de Juan Ramón Jiménez (30), e Historia de las artes plásticas, de Jorge Romero Brest (31). Paga a pena detérmonos na crítica do libro de Juan Ramón, seguramente o principal traballo de Lorenzo Varela en Sur, porque nos ofrece pistas seguras para escudriñar na cordial —non sempre— relación que manteñen os dous poetas. O empeño ben merece capítulo á parte.





     NOTAS