A Ponte. Drama en dous actos en prosa. Dividido en tres cadros. Representado por primeira vez no Teatro Principal da Cruña o día 18 do mes de Santiago de 1903. Tipografía La Constancia. A Coruña, 1903.

     Esta peza, dedicada a Manuel Salgado e Rosende, vai precedida por unha Nota do autor, na que, entre outras cousas, se di:

     Destas palabras, parece deducir-se que a obra nace para ser representada. O que significa que, a diferéncia da prática totalidade das pezas dramáticas que a precederon, A Ponte foi pensada e concebida como teatro e non como literatura dramática.
     É case seguro que Lugris Freire escrebeu as suas primeiras obras dramáticas a petición ou por encargo da Escola Rexional de Declamación, da que, por certo, foi principal fornecedor.
     Por outra banda, Lugris mostrara xa, durante os anos que viveu en Cuba, un interese polo xénero dramático que se traduciu na realización dunha obra, da que só coñecemos o título, "A costureira da aldea", "ya ensayada en la Habana, en 1885", tal e como nos informa António Couceiro Freijomil, e da que nos fala o próprio autor, segundo temos sinalado anteriormente.
     Como é ben sabido, con A Ponte, Lugris inaugura o drama galego en prosa, o que pode supor, para un home que cultivou a poesia, un intento de facer un teatro menos retórico, menos literário e, como consecuéncia, máis comprensibel polo grande público. Pretensión absolutamente lóxica para quen aspira, por riba de outras consideracións, a oferecer un produto artístico de corte didáctico e apoloxético.

     Esta pretensión de Lugris —absolutamente arcaica xa no seu momento— segue a ter hoxe, inumerábeis defensores. Pois, o teatro en aras de non se sabe que hipotético público maioritário, está condenado a ser o "grande sacrificado" da nosa cultura e rebaixar, en consecuéncia, as suas esixéncias estéticas. O artista dramático, debe renunciar, polo tanto, á sua condición de tal e consagrar-se a un labor evanxélico, apostólico e didáctico.
     Para un amplo sector da nosa intelectualidade, o teatro parece eximido do necesário rigor estético e formal que debe presidir toda manifestación artística, ainda correndo o risco de que, como alguén ten subliñado: "todo o que se propón facer un teatro educativo, encontra-se sen público ao que educar".
     Mais retomando o contido da nota anterior, está craro que o teatro, tal e como o concebe Lugris, debe ser, a diferéncia do resto das manifestacións literárias, facilmente comprensibel porque, entre outras cousas, constitue un importante veículo ideolóxico e propagandístico.
     Ao longo da sua vida como autor dramático, Lugris, con lixeiras variantes, será fiel a este princípio.
     Antes de entrar no contido do drama que nos ocupa, quixera referir-me moi brevemente a que, mália ese "grande aprauso" con que foi acollida a obra, a representación da mesma debeu realizar-se praticamente para amigos e familiares do autor, a xulgar pola reseña que fai Galo Salinas no número 454, do 29 de Novembro e 1903, da Revista Gallega:

     Mais a auséncia de público, non debe entender-se, por suposto, como unha descalificación estética ou artística, pois, logo dunha minuciosa leitura da prensa da época, desprende-se que, polo contrário, si tiñan audiéncia, e ás veces, audiéncia masiva, as obras de autores como Linares Rivas, Echegaray ou os Quintero. Ainda que, sen dúbida, era a zarzuela o xénero que gozaba de maior predicamente entre o público coruñés da época. Os xornais falan do éxito acadado polas compañías líricas, chegadas de Madrid, que representaban obras como: "Jugar con fuego", "Los diamantes de la corona", "La corrida de toros", "Marina", "La Macarena", "El rey que rabió", "El terrible Pérez", etc.
     Por iso, non creio que o fracaso de público se debese, en absoluto, a un problema estético, nen sequer a unha falta de tradición teatral galega. Mais ben, como Maurice Gravier, opino que ousar "dicer a verdade a un pobo que se mantén tosco e simples non é certamente unha tarefa fácil".



ARGUMENTO

     Polo monólogo de Ánxela, co que se inícia a obra, descobrimos xa o cerne e a raiz mesma do drama que se vai desenrolar:

     Ánxela agarda impaciente a chegada de Antón que se desprazou á Coruña para pagar a fianza que lle devolverá a liberdade condicional a Pedro.
     Cando Antón regresa á aldea, confirma que Pedro sairá da cadea, grácias aos cartos que depositou don Rafael, unha personaxe várias veces aludida na obra, pero que, no decurso da mesma, non chegamos a coñecer fisicamente.
     Ao cabo, Pedro volve á casa e reencontra-se cos seus. Mentres, o Vinculeiro, que ignora o regreso do marido de Ánxela, segue coa sua teima, absolutamente convencido do éxito final:

     Movido polo seu afán de conquista, apresenta-se na casa de Ánxela quen, diante das insistentes pretensións do cacique, se ve obrigada a pedir auxílio. Pedro acode en axuda da sua muller e descobre, por primeira vez, as intencións do vinculeiro.
     O marido intenta "limpar" a honra da família, matando ao intruso, pero a sua muller impede-llo.
     A partir deste momento, a postura do vinculeiro endurece-se e, como consecuéncia, ninguén da comarca ousa dar traballo a Pedro. A situación de penúria, miséria e fame chega ao seu máximo límite na festividade de Noiteboa, e Pedro non alvisca outro recurso que sair a pedir esmola.
     Momentaneamente, a situación palia-se coa chegada de Antón que trai alguns alimentos para festexar unha data tan sinalada. Pero o remédio e só iso: momentáneo.
     Todo, absolutamente todo, está nas mans do Vinculeiro e, para sobreviver, só hai duas alternativas: submeter-se ou emigrar. Ánxela, Pedro, os seus fillos e máis Antón deciden optar pola segunda desas alternativas e procurar traballo en terras alleas.
     Pero a ousadia e o descaro do vinculeiro, ao saber que actua na máis absoluta impunidade, vai en aumento e, mesmo no interior dunha eirexa, no decurso dunha misa "facendo desprecio" da preséncia do seu marido "olla á muller con ollos degorentos".
     Á saida do templo, Pedro agacha-se tras dunha árbore para observar a actitude do cacique. Este, indiferente a todos, plenamente seguro da sua privilexiada situación e do seu absoluto poder, trata de presionar novamente á indefensa muller. Nese momento, Pedro acode na axuda de Ánxela. O surprendido vinculeiro, tira unha pistola do peto, mais Pedro, en defensa própria, cun coitelo fere-o de morte.
     A peza remata deste xeito:

     Posibelmente, a Pedro e aos seus, xa non lles queda agora, nen sequer, o triste camiño da emigración, pois a sociedade sobre a que se asenta o drama de Lugris Freire castigará, sen dúvida, ao desventurado marido polo "crime" cometido. Sen embargo, o público que asista á representación comprenderá e, tal vez, aplaudirá a sua postura e a sua lóxica reacción.
     Esta claro que Pedro, ao tomar, ao xeito rosaliana, "a xustiza pola man", realiza un actor liberador que ten un carácter colectivo e que trascende, xa que logo, ao meramente individual. Tanto el, como o Vinculeiro, encarnan, respectivamente, dous modelos sociais antagónicos en estado de loita, máis ou menos, latente.
     Antón, xa na III escena do primeiro acto, di-lle a Sabela:

     A solución final que dá Lugris ao seu drama, debeu resultar excesivamente radical para un determinado sector do público da época, segundo se desprende da leitura de determinadas críticas, publicadas na prensa daqueles anos.
     Mesmo alguns dos seus compañeiros de filas, como é o caso de Galo Salinas, non agachan os seus reparos a unha obra "de un corte esencialmente socialista" que "tiene bellezas muy dignas de ser aplaudidas y atrevimientos merecedores de ser discutidos".
     A crítica de Salinas, á que nos estamos a referir, publicada no número 454, de 29 de Novembro de 1903, da Revista Gallega, resulta moi elocuente porque, entre outras cousas, pon de manifesto as rotundas diferéncias ideolóxicas que, en cuestións elementais, existian entre os membros do movimento Rexionalista.
     Ás veces, as converxéncias feitas exclusivamente en aras "do amor á Terra" teñen os seus riscos.
     Mais vexamos alguns párrafos da devandita crítica:

     Considero que a crítica, por reveladora, non ten desperdício. Observe-se, por exemplo, que os reparos que se lle fan á obra, desde un plano meramente ideolóxico, teñen sempre un carácter impersoal e ambíguo, que non logra disimular o sentir do autor da mesma.
     Obsérve-se, ademais que, entón como hoxe, xa se vivia "no mellor dos mundos posíbeis" e non quedaban tampouco, obreiros explotados, nen indivíduos marxinados, nen clases expoliadas. Todo iso, ao parecer, era produto doutros tempos, felizmente superados.
     Esta crítica, que constitui toda unha declaración de princípios por parte do seu autor, recolle e reflexa o malestar que, sen dúvida, debeu provocar no mermado círculo dos Rexionalistas coruñeses, algunha das teses defendidas por Manuel Lugrís Freire, na sua primeira experiéncia dramática.
     Nesta reseña crítica latexa, por riba doutras pretensións, un claro intento de "desmarcar-se" duns posicionamentos, considerados, polo que se ve, en exceso radicais e de feituras suspeitosamente "socialistas".
     Tendo en conta que o destinatário último desta crítica era un correlixionário, é doado supor que os termos e argumentos que nela se esgrimen, deberon ser previamente discutidos entre alguns dos máis significados membros do movimento Rexionalista local, na prática reducido xa aos contertúlios da "Cova Céltica". E ainda que asinada por Galo Salinas, é moi probábel que, polo menos, Carré Aldao, aporta-se algunhas das ideas e conceitos que nela se manifestan.
     Hai, de calquer xeito, un dado abondo revelador: Lugris, asiduo colaborador en diversos meios informativos coruñeses, non publica nunca na Revista Gallega, voceiro, como xa dixemos, do movimento no que el militaba.
     A alusión que se fai a Dicenta, e ao seu Juan José non é, por suposto, gratuita, e ten unhas connotacións claramente pexorativas. Vexamos, senón, unha reseña teatral, presumibelmente da autoria de Galo Salinas, ainda que asinada por un tal Orsino, plublicada no número 455 da Revista Gallega, o dia 6 de Nadal do ano 1903. Curiosamente , esta reseña inserta-se no número seguinte ao que se publicara a crítica de A Ponte, antes citada.

     A natureza deste artigo, só se xustifica, na miña opinión como unha réplica indirecta as teses defendidas en A Ponte. E eu quero entendé-la como complemento da nota anterior, na que se fai unha crítica do drama que nos ocupa. Porqué, acaso, non é doado pensar que o autor desta reseña se refere a Lugris Freire cando fala dos infelices imitadores de Galdós e Dicenta?
     Cada vez estou máis convencido de que "nos excesos" de Lugris Freire, radican boa parte dos conflitos vividos no seio da Escola Rexional de Declamación, e que eses "excesos", habilmente manipulados e distorsionados, serviron para desviar o problema ideolóxico de fundo e culpar a Lugris dunha monopolización do mencionado grupo artístico.
     A "revolucionária" doutrina social que impregna obras "tan escandolosas" como o "Juan José", de Dicenta, está praticamente inspirada nas tese de León XIII e da sua encíclica "Rerum Novarum", tamén chamada no seu tempo "a carta magna das reivindicacións proletárias".
     Nas obras de Lugris Freire, observa-se unha forte pegada dalguns dos conceitos máis tópicos do pensamento de León XIII. A ideia de que "a caridade e o amor cristián poden ser a base do entendimento entre obreiros e patróns", latexa, con máis ou menos intensidade, nalgúns dos seus dramas.
     Compre dicer que, a figura do chamado "Papa Democrático", gozou de bastante predicamento, polo menos, en determiandos círculos progresistas europeus, e que, mesmo na Revista Gallega, e con motivo da sua morte, lle dedicaron toda a primeira plana do número 436, de 26-7-1903, asi como unha série de comentários e notas laudatórias, nas páxinas interiores.
     Nesta primeira entrega dramática de Lugris Freire, achamos, con lixeiras variantes, praticamente todas as constantes que caracterizaran e definen o seu teatro. Un teatro presidido, digamo-lo máis unha vez, polo afán moralizador, apoloxético, didáctico e propagandístico.
     Penso, sen embargo, que no teatro deste autor non se pretende tanto espallar ou popularizar unha ideoloxia concreta —pretensión que será máis evidente en determinados autores das Irmandades— como sinalar ou denunciar a situación de inxustiza que están a padecer os sectores máis desfavorecidos do país.
      En primeiro termo, e, de acordo con alguns dos princípios defendidos por Manuel Murguia, os campesiños e mariñeiros do teatro de Lugris, aparecen como depositários das mellores e máis relevantes eséncias da nación galega; é dicer, da língua, da tradición e dos costumes, afortunadamente ainda non adulterados polas modas e hábitos alleos.
     En segundo termo, Lugris parece preconizar —de acordo coas teses Rexionalistas— que a unión de todos os galegos, por riba de diferéncias de clases e dogmas, constitui o camiño máis axeitado para superar os diferentes atrancos que impeden o pleno desenrolo do país. A este respeito, lembren-se, por exemplo, alguns versos do poema Pola unión, de Manuel Curros Enríquez:

     Tanto a bondade como a maldade, asi, en abstracto, aparecen encarnadas, en estado quimicamente puro, polas distintas paersonaxes da obra. Os bóns son moi bóns e os malvados moi malvados. En consecuéncia, as condutas hai que xulgá-las e comprendé-las de xeito individual. Se ben, a maldade do cacique, de todos os caciques, está, ademais, respaldada e protexida por unha situación política inxusta que lle garante a total impunidade para todas as arbitrariedades que poda cometer e que, de feito, comete.
     Agora ben, de acordo co esquema de Lugris, non seria xusto xulgar a todos os "señores" polo mesmo patrón, pois tamén existen "señores" capaces de comprender e mesmo de solidarizar-se coas desgrácias e humillacións que sofren os oprimidos. Por exemplo, nun determinado momento da obra, Antón comenta:

     Neste plantexamento, observamos, máis unha vez, certas concomitáncias entre as personaxes de Lugris e as de Dicenta. Pois, no teatro deste último, como moi atinadamente sinala Francisco Ruíz Ramón:

     Non é casualidade, desde logo, que este mesmo don Rafael sexa aludido polo Vinculeiro como "ese rexionalista, que se mete en todo e non pode ver ôs caciques".
     O Vinculeiro, dono de facendas e honras, responde, por suposto ao arquetipo de cacique, pois, como di Anxela: ê dono de todo o autamento, reparte as contribuciós ô seu gosto, libra da quintas á quen quêr;´ê rico, non ten alma...".
     Ademais, segundo el mesmo nos informa nun monólogo do II acto:

     Os políticos son aludidos, como se ve, despectivamente. Pero non pola sua condición de tal, senón pola sua dependéncia e polo servilismo que amosan "con Madri", símbolo dese centralismo ao que os Rexionalistas culpan da situación de atraso que padece a Galiza.
     Os "políticos" dese corte son, en definitiva, simples monecos de feira que se moven, falan e actuan para satisfacer, exclusivamente, os interese dos seus verdadeiros amos: os caciques.
      Tampouco a relixión escapa das gadoupas do dacique e asi, para que resulte útil, compre encauzá-la polo rego dos intereses persoais. A Igrexia, para ser admitida polos poderosos, debe evitar os compromisos terrenais e limitar-se a predicar resignación e mansedume entre os máis desfavorecidos:

     Os campesiños nos que, insistimos, están depositadas as eséncias da alma galega, encarnan todas as virtudes, pátrias e non pátrias, até uns límites case anxelicais.
     Pedro, por exemplo, é un home honrado, traballador, solidário cos seus e amante fiel da muller e dos fillos. Cristián convencido, todo o que para el sobrepasa o seu particualr esquema da conduta evanxélica é dificilmente comprensíbel. Sabe, porque o padece, que o mundo é inxusto e, ás veces, ruin, pero nada, pensa, se pode facer por remediá-lo.
     Na moral cristián, acha Pedro a medida de todas as cousas e mesmo a solución dos seus problemas:

     Anxela encarna o ideal cristián da muller: temerosa de Deus, prudente, fiel, amante da família e honrada até o paroxismo.
     Ainda que o prezo da sua honra supoña a miséria e a fame para toda a família, ela nunca se plantexa, sequer, a ideia de ceder diante das presións do Vinculeiro. Frente á sua desgrácia, só conta coa axuda de Deus, e nel confia cegamente.
     Antón representa o espíritu liberal, inconformista, xeneroso e rebelde. Acredita na solidariedade e na xustiza, e considera que as supersticións son unha das causas que provocan o atraso que padece a Galiza.
     É cristián, pero a sua é unha visión "progresista" do cristianismo, porque non é, en absoluto, unha visión estática, senón dinámica.

      Eles, os xóvens, son, polo tanto, os que encarnan o verdadeiro cristianismo. Os vinculeiros e os caciques, en xeral, son vulgares usurpadores do nome de Cristo que manipulan a mensaxe evanxélica a prol dos seus particulares intereses.
     Compre ser temerosos de Deus e pregar, en todo momento a sua axuda. Mais, cando como no caso concreto de A Ponte, Deus fica indiferente ás desgrácias humanas, non queda outra saída lóxica, nen outro remédio que o de tomar a xustiza pola man (2).
     Sen embargo, Antón está plenamente convencido de que non precisariamos chegar nunca a esta situación, se, de verdade, todos os oprimidos fosen quen de xuntar-se diante dos aldraxes e humillacións que a cotío padecen.
     Pedro admira e respeta o inconformismo de Antón, ainda que:

     O contacto coa cidade foi definitivo, segundo parece, para que as ideias de Antón se decantasen e para que se liberase dese medo ancestral a todas as supersticións, a todas as falsas ataduras e a todos os convencionalismos que oprimen aos nosos labregos.
     Se no campo están os homes e mulleres nos que se gardan e conservan as verdadeiras eséncias de Galiza, é da cidade, parece ser, de onde deben emanar e proceder as ideias liberadoras e redencionistas para noso pobo.
     O ideal Rexionalista, só poderá triunfar, parece pensar Lugris Freire, o dia en que, na Galiza, se multipliquen os mozos como Antón.
     O tema da emigración —que tantas veces, coa frivolidade própria do xornalismo, foi atribuida a ese "espíritu de aventura característico del pueblo gallego"— está tratado nesta peza de Manuel Lugris Freire, dun modo absolutamente coerente co pensamento galeguista tradicional.
     A xente emigra, fundamentalmente, na percura dunha xustiza social que na sua terra lle está negada:

     O drama da emigración acentua-se ainda máis, se cadra, cando os que a padecen saben que o seu, non é un país pobre, senón un país no que a riqueza está mal repartida, e no que as leis, feitas e administradas polos causantes desa pobreza, só serven para perpetuar e "legalizar" a inxustiza.





NOTAS
—————