O ocultamento do ortónimo por parte dos creadores, xa sexa literarios xa doutras disciplinas artísticas, foi unha práctica universal moi estendida ao longo do tempo e que afectou especialmente a aquelas literaturas abocadas a sobreviviren en condicións sociopolíticas desfavorábeis. A literatura galega, que padecía esta realidade, non foi allea á pseudonimia, tanto nos momentos nos que comezaba a se conformar o sistema literario galego coma na actualidade, cando posibelmente estea a atravesar a maior normalidade da súa historia.
     Os obxectivos que pretendemos con este pequeno traballo son os seguintes: dar a coñecer os pseudónimos empregados por Manuel Lugrís Freire, describir a producción asinada con cada un deles e intentar desvelar as posíbeis diferencias entre cada un e o ortónimo. Para iso faremos un percorrido cronolóxico que dividimos en dúas etapas; a primeira, de mocidade, que coincide coa emigración na Habana, e a segunda, de madurez creadora, que supón o asentamento definitivo na Coruña.



1. A etapa cubana. Os primeiros anos

     A biografía de Lugrís Freire, nacido en Sada no 1863 e falecido na Coruña no 1940, coincide cunha das etapas máis fascinantes da historia literaria galega e tamén cunha encrucillada histórica que vai dende os albores do Rexurdimento ata a desfeita provocada pola guerra civil e os comezos da dictadura. Do mesmo xeito que fixeron os nosos antepasados por milleiros, Lugrís colleu o camiño da emigración no ano 1883, un tempo no que a prensa escrita tiña unha disposición bastante favorábel á difusión e publicación da producción literaria galega, e constituía, dende o punto de vista sistémico, o elemento mediador máis importante. Gracias a isto, Manuel Lugrís puido comezar a súa actividade creadora nas páxinas dos xornais da Habana. En El Eco de Galicia, que dirixía na capital cubana Waldo Álvarez Insua, plublicou o primeiro texto do que temos noticia, a poesía "Nostalxia" (1). A este poema seguíulle un goteo de colaboracións, maioritariamente en verso e asinadas co anagrama L.U.Gris.
     Entre o 14 de setembro e o 28 de decembro de 1884 publicou en seis entregas, tamén en El Eco de Galicia, a novela curta O penedo do crime, unha obra que, previamente, merecera o seguinte comentario no citado xornal (2):

     Ese "encubierto anagrama" ao que se fai alusión é L.U.Gris, que se converte na sinatura case exclusiva coa que, a partir da data referida, colaborará o autor de Sada no xornal que dirixirá Álvarez Insua.
     Tamén se anuncia nunha nota (3) o que podería constituír o seu primeiro libro:

     A este posíbel poemario fai referencia a primeira entrega de A Gaita Gallega (4) na sección de "Casos e cousas", onde se di:

     Ningunha das fontes consultadas, tanto hemorográficas como bibliográficas, dan noticia desta obra que, no caso de se confirmar a súa existencia, sería o único poemario de Lugrís Freire non asinado co ortónimo.
     Seguindo coa presencia deste autor nas páxinas de El Eco de Galicia atopamos a seguinte nota (5):

     A Costureira d'a Aldea volveuse publicitar posteriormente neste mesmo medio cunha nota na que se di que está a ser representada pola sección de declamación do Centro Galego e se informa de que foi escrita por L.U.Gris. Esta obra permanenceu inédita e esquencida ata que no ano 1998 Teresa López (6) atopou o manuscrito nos fondos da biblioteca da RAG.
     Tampouco temos noticia doutra das obras que, sendo asinadas por L.U.Gris, foi anunciada nas páxinas de El Eco. Trátase do "apropósito lírico-dramático" titulado De Galicia á Lavapiés, e na corresponden nota de prensa (7) dise que é unha peza escrita en galego e chea dun humorismo que satiriza a aqueles autores "que pretendieron poner en ridículo el carácter gallego". Anímase, ademais, ao autor a usar "si lle fai falta (que non lle fará) un fungueiro pra tundar (enténdase literariamente) ós ferrapulgas que quixeron rirse dos galegos".
     Seguindo con este percorrido cronolóxico chegamos á etapa de A Gaita Gallega, a primeira publicación monolingüe en galego de entre as moitas que viron a luz na emigración americana promovidas por galegos. É nesta revista onde constatamos a maior diversidade de pseudónimos de Lugrís, proliferación que se xustifica pola escaseza de recursos con que contaba a publicación, que ás veces a obrigou a saír a rúa como suplemente de El Eco de Galicia, e que reducía substancialmente a posibilidade de contar cunha ampla nómina de colaboradores. Xa dende a súa aparición, A Gaita Gallega (8) estivo codirixida por Chumín de Céltegos e Roque das Mariñas, identidades que adoptan "dos jóvenes literatos" (9), que corresponden, respectivamente, a Ramón Armada Teijeiro e Manuel Lugrís Freire, colaborador este último nas catro primeiras "Tocatas", entre o 5 de xullo e o 8 de novembro de 1885, ademais de participar na "Tocata fúnebre en honor de Rousalía Castro" (10). Os pseudónimos e anagramas empregados polo noso autor nesta curta, pero intensa, andaina son Roque das Mariñas, L.U.Gris, K. Ñoto.
     O primeiro deles figura na cabeceira das catro primeiras entregas, na nómina de "Direutores, Redactores y Adeministradores" cumprindo, xa que logo, unha función de identificación administrativa. Tamén lle serve para asinar a definición ideolóxica da revista en "O noso pensamento" (11), un artigo no que defende a lingua galega e relaciona o renacer da nosa literatura coa renovación que o país precisa. Considera ademais que esquencer a lingua "é aldraxarnos a nosoutros mesmos, é renunciar por completo a que sea un feito o que para moitos é un tolo deseio". Entre os obxectivos de A Gaita Gallega sinala o de dar a coñecer o movemento literario galego e actuar como defensor das sociedades galegas presentes na Habana. Na seguinte "Tocata" (12) informa con "A festa de Tacón" dun acto celebrado o 25 de xullo para conmemorar o día de Galicia no teatro deste mesmo nome. Xa na "Tocata Terceira" (13) asina "A fala gallega", un artigo no que comeza vencellando o pasado da lingua e o pasado da literatura e dicindo que o momento histórico máis importante para o galego foi a Idade Media, xa que era daquela "a lingua literaria nas Castelas e a lingua literaria e popular no oucidente da Iberia". Despois de lembrar a desfeita do período que a historiografía literaria galega deu en denominar Séculos Escuros, ten unhas palabras para os entusiastas que ergueron de novo o país e "devolvéronos unha pátrea, unha lingua, un orgullo que parecía deslembrado de nós pra sempre". Na seguinte entrega (14) publica, tamén como Roque das Mariñas, "Non máis emigración", unha recensión do "apropóseto líreco-dramático" do mesmo título de Ramón Armado Teijeiro. O artigo referido á lingua ten continuidade na "Tocata 5ª", aínda que neste caso non figura o nome do autor. Pregúntase nel se é merecente o galego de se denominar idioma, e para xustificar a súa resposta afirmativa acode á autoridade de figuras senlleiras como Balaguer, Castelar e Teófilo Braga. Finalmente, na "Tocata fúnebre" asina un texto en prosa titulado "Rousalía Castro", no que se laia pola perda da autora de Follas Novas e insiste en que era ela quen mellor personificaba o espírito da nosa terra.
     Como K. Ñoto publicou en A Gaita Gallega (15) o relato "Os dous abogados (Conto xurídico-retranqueiro)", texto asinado na Habana no mes de Santiago de 1885. Cóntanos nel a peripecia dun labrego galego espabilado que, coa súa habelencia, consegue enganar a un avogado andaluz, do que tenta reproducir os trazos lingüísticos característicos, nomeadamente o ceceo. Con este mesmo argumento, pero con distintos personaxes, escribiu o conto "O parecer" (16). Tamén publicou outro relato (17) co título de "Os dous abogados", neste caso está asinado por Asieumedre e responde a unha similar temática de fondo, pero ten distinto argumento e distintos personaxes.
     L.U.Gris, o pseudónimo que xa coñeciamos de El Eco de Galicia, é a sinatura de tres poemas: "N-a morte de Rousalía", "N-o cimenterio" e "Inconstanza". Os dous primeiros son fondamente melancólicos e abordan o tema da morte, mentres que no terceiro trata o desengano amoroso e a conversión deste sentimento en odio.
     Co paso do tempo, as páxinas que Lugrís axudara a crear tórnanse hostís contra a súa figura. Así, o 26 de outubro de 1886 (18) atopamos unha dura crítica ao estilo poético de L.U.Gris asinada por Loureiro, centrada, neste caso, no poema "Presentimentos":

     Estas críticas van a máis nas tocatas 15ª e 16ª, correspondentes a xuño e setembro de 1887. En concreto, é nesta última onde G. Sus, pseudónimo empregado habitualmente por Jesús María de Caula, na sección "Gallegos de por acó" dedica unha páxina enteira a L.U.Gris. Trátase de catorce debuxos moi sinxelos acompañados dun pareado ao pé nos que se fai referencia aos traballos que o autor de Sada realizara na xuventude. Critícanselle trazos da súa personalidade como o mal xenio e, o que resulta máis grave, en dúas ocasións é acusado de plaxio:

     Como vemos, todas as críticas van dirixidas ao pseudónimo L.U.Gris, o que máis se asociaba ao autor de Sada e mellor servía para identificalo, mentres que Roque das Mariñas e K.Ñoto non reciben ningún comentario despectivo, co que se conseguen dous obxectivos; dunha banda, salvar A Gaita Gallega de calquera crítica, xa que Roque das Mariñas fora un dos seus fundadores, e doutra atacar directamente ao propio Lugrís como persoa a través dun anagrama facilmente recoñecíbel.
     Para rematarmos con esta primeira etapa da biografía de Lugrís tan só temos que dar conta do relato "Os primeiros versos" (19). Está asinado por L.U.Grís e evoca nostalxicamente a súa primeira aproximación á cultura do país e o nacemento da conciencia galeguista na mocidade.
     Como conclusión, podemos afirmar que no período habaneiro Lugrís fai un "uso ocasional" dos pseudónimos, seguindo a tipoloxía de Victoria Álvarez Ruíz de Ojeda (20) e cumpre, tamén segundo esta estudiosa, a primeira lei da pseudonimia: "a multiplicación", é dicir, a proliferación de sinaturas diferentes do ortónimo para parte da súa obra. Polo tanto, durante esta primeira época empregou pseudónimos para o ensaio xornalístico, para o teatro, apara o conto e para a novela curta.



2. O Regreso: a estabilidade

     Despois da intensa década dos oitenta vivida na capital cubana, a actividade cultural de Lugrís e a súa presencia pública decaeu un pouco ata o regreso no 1896. Antes de volver publicou o primeiro poemario, Soidades (1894), asinado co ortónimo, o mesmo que acontecerá anos máis tarde co resto da súa obra poética: Noitebras (1901), Versos de loita (1919), Ardencias (1927) e As mariñas de Sada (1928); e teatral: A ponte (1903), Minia (1904), Mareiras (1904), Esclavitú (1906), O pazo (1917) e Estadeíña (1919). Nos anos de transición cara o novo século tan só rexistramos a publicación do relato "Pola Patria. Episodio da Guerra da Independencia en Galicia" (21), baixo a sinatura de Roque das Mariñas.
     A chegada do novo século supuxo para o noso autor un tempo de activa participación en diversos proxectos políticos e culturais. Foi asiduo participante no faladoiro da "Cova Céltica" e un dos fundadores de institucións como a Liga Gallega, a Escola Rexional de Declamación, a Real Academia Galega e Solidaridad Gallega. No que á actividade política se refire, manifestada a través da oratoria (22), Lugrís empregou de xeito case exclusivo o ortónimo. Tan só rexistramos unha nota (23) na que Pablo de Andrade di o seguinte:

     Todas as institucións anteditas son os motores que impulsan o traballo creador de Lugrís durante os comezos de século. Deste xeito, entre 1903 e 1904 está relacionado coa Escola Rexional de Declamación e escribe tres pezas teatrais. Poucos anos despois, no 1908, etapa de maior relevancia do movemento agrarista, publicou a primeira compilación dos Contos de Asieumedre. Reunía nela tan só oito relatos dos moitos que con este pseudónimo fora publicando nas páxinas de A Nosa Terra, voceiro naquel entón de Solidaridad Gallega. Esta edición estaba promovida pola devantida organización agraria, que foi a encargada de distribuír os 20.000 exemplares entre os labregos. Con formato de folleto, ábrese a obra cun prólogo do propio Asieumedre titulado "¡Xuntanza!", todo un alegato anticaciquil no que anima aos labregos para que se unan e voten para mudar a situación política dende o exercicio da democracia. Un ano despois, deu a coñecer Lugrís a edición máis divulgada dos seus contos, na que incluíu vinteoito textos, todos eles publicados en xornais e revistas da época coa sinatura de Asieumedre. No 1970 e no 1973 foi Edicións Castrelos de Vigo a encargada de publicar, en formato de peto e como número 17 da colección "O moucho", un feixe destes relatos baixo o título de A carón do lar, que fora o antetítulo ou sección que encabezaba a maioría dos relatos en A Nosa Terra. Os anónimos editores deste breve volume eliminaron o nome de Asieumedre do título e tampouco o incluíron como autor, senón que o substituíron por M. Lugrís Freire, conscientes de que xa pasaran trinta anos da súa morte e que Asieumedre diría ben pouco para un lector dos anos setenta (24).
     Algúns dos relatos publicados inicialmente co pseudónimo de Asieumedre sufriron modificación na sinatura ao longo do seu proceso editorial. Así, "A Nogueira", que saíra na segunda entrega de A Nosa Terra, foi reproducido en El Eco de Puente Caldelas (25) asinado polo ortónimo. "Mareira" e "Lenda de Brigo" (26), conservan a sinatura de Asieumedre malia seren incluídos nun apéndice en prosa do poemario Ardencias. Esta tendencia mantense na Gramática do Idioma Galego, que, malia ir asinada co ortónimo, nas "Mostras Literarias" inclúe o conto titulado "O verbo" e asinado por Asieumedre. Este coñecido pseudónimo de Lugrís é o autor implícito representado dos seguintes relatos: "A illa milagreira" (27), "Unha cantiga de Chané" (28), "O segredo" (29), "Enxebres" (30). Todos eles son contos dialogados nos que Asieumedre xoga o papel de narrador e interlocutor do personaxe principal. Así, en "Unha cantiga de Chané" e "Enxebres" os protagonistas refírense a el como "meu querido Asieumedre", e en "A illa milagreira" un deles di "Pero aínda non remata aquí o conto, señor Asieumedre". No titulado "Tiña razón", ambientado na infancia de Lugrís Freire, no momento de se proclamar a Primeira República española, hai unha alusión ao "neniño Asieumedre", cunha aclaración na que se indica que "—xa daquela me nomeaban así—". Pero sen dúbida a caracterización máis completa deste pseudónimo témola no relato titulado "O segredo":

     Aínda que Lugrís foi un escritor conscientemente monolingüe en galego, atopamos unhas cantas colaboracións asinadas por Asieumedre que, como excepción, están escritas en castelán. En A Nosa Terra (31) publicou dous artigos nos que criticaba fortemente a un xornalista galego instalado en Madrid, un deles que remataba coa afirmación "Y no va más: por nosotros que siga doblando la frente y puliendo las facetas prismáticas del poliedro peculiar de nuestra literatura". Tamén é esta a sinatura do prólogo ao poemario castelán Íntimas, de Carlos Vaamonde. Neste breve limiar, que estructura coma unha epístola, afirma Lugrís o seguinte:

     A modo de conclusión, podemos afirmar que nesta segunda etapa vital Lugrís reduce e especializa os pseudónimos. Agás mínimas excepcións, só emprega Asieumedre, que se converte nun "pseudónimo xenérico", é dicir, naquel que emprega para unha altísima porcentaxe da súa obra narrativa en galego. Como levamos dito, son ben poucos os relatos que asina co ortónimo, pouco podemos pensar que se deba ao contido dos seus relatos, xa que é igual ou máis contundente e crítico co caciquismo nas pezas teatrais que publicou co ortónimo. ¿Consideraría a narrativa curta un xénero menor dentro da súa producción? ¿Apoiaríase nunha sinatura abondo coñecida entre os lectores daquel tempo para acadar máis sona? Son cuestións que nos deixou Manuel Lugrís Freire sen resolver e ás que dificilmente chegaremos a dar unha resposta definitiva.





NOTAS
—————

Bibliografía

Alonso Montero, Xesús: Lingua e literatura galegas na Galicia emigrante, Santiago de Compostela: Xunta de Galicia, 1995.

Campos Villar, Xabier: A obra narrativa en galego de Manuel Lugrís Freire, Santiago de Compostela: Xunta de Galicia, Centro Ramón Piñeiro para a Investigación en Humanidades, col. Narrativa Recuperada, 2000.

Hermida García, Modesto: Narrativa galega: Tempo de Rexurdimento, Vigo: Edicións Xerais de Galicia, col. Universitaria, 1995.

Lugrís Rodríguez, Manuel: "Meu avô Lugris Freire", en Agália, nº 23, outono 1990, pp. 319-323.

Pillado Mayor, Francisco: O Teatro de Manuel Lugrís Freire, Sada-A Coruña: Ediciós do Castro, 1991.

Rabunhal Corgo, Henrique: "Lugris Freire na cultura galega", en Agália, nº 22, verao 1990, pp. 196-202.

Rivera Cascudo, Manuela: "Lugris Freire: 'Umha pátria, um idioma' ", en Agália, nº 27, outono 1991, pp. 373-377.

Tarrío Varela, Anxo: "A literatura galega na Galicia exterior", en Galicia terra única. A Galicia exterior, Vigo: Xunta de Galicia, 1997, pp. 44-65.