Este relatorio pretende afondar na relación que mantivo Manuel Lugrís Freire, un polifacético home das letras e da cultura galegas, con Manuel Curros Enríquez, relación que, ao mesmo tempo, pode darnos idea de cál foi o contacto que mantiveron os coetáneos de Lugrís, aos que Ricardo Carballo Calero denominou epígonos do Rexurdimento (1), co poeta de Celanova e, deste xeito, entendermos o moito que axudaron os membros dese grupo xeracional á súa entrada no canon da literatura galega.
     Segundo ten informado Manuel Lugrís Rodríguez (2), neto do autor de Sada, os primeiros contactos entre os dous escritores galegos producíronse en 1894 na Habana, nun faladoiro que se celebraba nun local situado no Malecón da capital cubana ao que acudía boa parte da intelectualidade galega residente na illa, entre a que conseguira un lugar Lugrís dende a década anterior. Estes primeiros encontros axiña deron froitos visíbeis, xa que antes de que rematase o 1894 saía do prelo o primeiro poemario de Lugrís, Soidades (versos en gallego) (3), cunha "Carta prólogo" en castelán na que Curros amosaba a súa sorpresa polo traballo divulgador e dignificador da lingua e da cultura galegas que estaba a desenvolver o devandito autor nobel en Cuba. Comenta, ademais, que as escasas eivas que presenta o volume eran atribuíbeis a que Lugrís "tiene que vivir alejado del arte por imposiciones incontrastables de su profesión" e tamén porque "nuestro idioma no ha llegado a fijar su vocabulario". O "favor" literario que recibía Lugrís con este limiar axiña fo correspondido polo escritor de Sada ao ser el un dos principais organizadores das múltiples homenaxes que recibiu Curros na Habana nese 1894. Da que organizou a Sociedade Galega "Aires da miña terra" dános cumprida información Lugrís no relato "A labor do poeta" (4), un texto no que, despois de describir o ambiente festeiro que reinaba nos locais da entidade, céntrase na faciana do poeta de Celanova "triste, abatido, como escismando algo que lle laiaba no seu nobre corazón". Tristura que se aclarou cando Curros tomou a palabra e dixo o seguinte:

     A loita pola unidade e fraternidade entre os membros da colectividade galega é un dos obxectivos polos que loitou o autor de Aires da miña terra, unha arela que aproveitaba para manifestar publicamente sempre que tiña oportunidade, como aconteceu no Día de Galicia de 1894 co recitado do poema "Pola unión", no que directamente pedía "que o presidente do 'Centro' estreite a man do de 'Aires', en alusión ás dúas entidades enfrontadas. É este un dos méritos que en numerosas ocasións lle recoñeceu Lugrís. Así, en "A labor do poeta" afirmaba que:

     En "Unha cantiga de Chané" (5) describe Lugrís un concerto celebrado no teatro Tacón da Habana no que Asunción Lantes interpretou "Un adiós a Mariquiña" baixo a dirección de José Castro González, Chané. Curros, que se atopaba nun dos palcos, foi obrigado a saudar dende o escenario, onde se fundiu nunha aperta co coñecido compositor galego que musicara varios dos seus poemas. Ese xesto fraternal foi interpretado por un dos personaxes de "Unha cantiga de Chané" do seguinte xeito:

     O regreso de Lugrís a Galicia no 1896, cheo de desgracias persoais, unido á continuidade de Curros en Cuba provocou que o contacto directo fose a menos nos anos de transición dunha a outra centuria. De todos os xeitos, coa chegada do novo século renacen as relacións. Así, o 20 de outubro de 1904, Curros asina o escrito (6) que reproducimos a seguir:

     Estábase a referir o autor de O divino sainete á inauguración do Munumento aos Mártires de Carral, unha iniciativa promovida pola Liga Gallega, e ratificaba así o traballo desta organización política á que tan vencellado estivo Lugrís entre 1897 e 1906. Tan só un día despois de que escribise o anterior comunicado, recibiría Curros a coroación poética na cidade da Coruña, acto en que tamén participou Lugrís Freire coa lectura de varios poemas.
     Pasado este último encontro entre ambos os autores, non volvemos ter máis novas cruzadas ata o pasamento de Curros en marzo de 1908. Non estivo ausente Lugrís da multitudinaria homenaxe póstuma da Coruña ao poeta falecido. A súa intervención nestes actos consistiu no recitado do poema "Saudo" e nun brinde pronunciado durante un xantar que servía de despedida á colectividade galega da Habana que acompañara os restos de Curros dende Cuba (7). Serán certas homenaxes posteriores na prensa tendentes a manipular a figura do autor de Celanova as que provoquen unha dura reacción de Lugrís Freire a través do artigo titulado "¡Lamáchegas!" (8), da que son boa mostra os fragmentos que seguen:

     Este comentario tivo que ser obxecto de réplica inmediata na prensa, a xulgar polas afirmacións verquidas por Asieumedre unha semana máis tarde na breve nota titulada "¡Picoulles!" (9), onde acusa a Eduardo L. Budén de terxiversar e manipular a información referida aos actos de homenaxe a Curros nos seguintes termos:

     Feitas as anteriores aclaracións e acusacións na prensa, axiña comezará a loita de Lugrís e, en xeral, de todo o galeguismo coruñés para erixirlle un monumento digno ao poeta de Celanova. O proxecto non vería as primeiras luces ata o 1923, como podemos ler en A Nosa Terra (10):

     Aínda que a nota antedita está sen asinar, podemos afirmar que Lugrís apoia integramente o seu contido, entre outras razóns pola estreita relación que mantiña coa Irmandade da Fala da Coruña, pola súa pertenza ao consello de redacción de A Nosa Terra e polo artigo titulado "Guerra Junqueiro" (11) que publica neste mesmo número do semanario coruñés. Escribe neste artigo:

     O monumento obxecto da polémica non se inaugurou ata o verán de 1934, nun acto ao que asistiu o daquela Presidente da IIª República Española, Niceto Alcalá Zamora, e no que Lugrís Freire pronunciou un discurso gabando a Curros; foi esta inauguración un dos feitos máis sobranceiros da súa curta etapa como presidente da RAG.
     O 27 de novembro de 1924 pronunciou Lugrís un discurso no Teatro Rosalía de Castro da Coruña co que a RAG pretendían homenaxear a Luís de Camões (12) no cuarto centenario do nacemento deste autor portugués, e, coma en moitos dos seus discursos, fai o autor de Sada un percorrido pola historia de Galicia e Portugal e das súas respectivas literaturas. Cando chega ao Rexurdimento establece paralelismos entre Valentín Lamas e Antonio Feliciano del Castillo, entre Murguía e Herculano de Carvalho e, como non, entre Curros e Guerra Junqueiro nestes termos:

     Un paralelismo entre estes dous poetas cívicos que xa anticipara Asieumedre un ano antes en A Nosa Terra coas seguintes palabras:

     Ao longo dos anos vinte, son moitas as manifestacións públicas, quer escritas quer orais, nas que Lugrís citou a Curros como un exemplo que cumpría seguir, como un modelo para ser imitiado polos novos valores que se estaban a incorporar ao aínda feble sistema literario galego. Así, en A Nosa Terra (15) xustifica os éxitos de Rosalía e de Curros do seguinte xeito:

     Posibelmente a referencia máis extensa sexa un artigo que co título "Curros Enríquez" (16) publicou Lugrís Freire coa sinatura Asieumedre. Comeza aludindo aos malos tempos que daquela estaba a padecer a literatura galega, indicando que a semente xa estaba no fondo da veiga e só cumpría agardar que algún día aflorase. Aquela situación lévao a pensar no momento da publicación de Aires da miña terra, "naqueles días de tiranía e servidume en que vivía a poboación labradora". Considera que foran claves naquel momento a guerra carlista e a instransixencia relixiosa, exemplificando neste último caso co padre Cesáreo, o bispo de Ourense que "ceibou a pauliña" sobre o autor de Celanova. A terceira das grandes "pestes" que "atafegaba, entullaba e afundía o pobo galego", segundo Asieumedre, era "o caciquismo". Nese viciado ambiente, anteriormente descrito, era preciso

     Compara Aires da miña terra co teatro de Esquilo, cos Prometidos de Manzoni e co Quixote en canto a libro "eterno, inesquecente, que amostrará ás xeracións vindeiras como sofría, como amaba, como sentía as saudades de redención a sagrada e sempre quirida Nai Terra". Sitúao ao lado de Pondal e Rosalía como a "trinidade sagra, que decote recibirá a nosa máis agarimosa devoción". Finalmente, afirma que Curros será sempre o noso poeta nacional, xa que "foi o pregón baril e esgrevio que amostrou o camiño do noso porvir e acendeu nas almas o lume pola nosa dinificación e libertade".
     Unha das coincidencias entre as obras literarias de ambos os autores é a temática. Os dous cultivan unha poesía social e combativa, crítica cos problemas que abafaban a sociedade galega do momento. Boa parte de Noitebras (17) e Versos de loita (18) e as pezas teatrais A ponte (19), Minia (20), Mareiras (21) e Esclavitú (22) están inzadas de alusións ás inxustizas sociais, aos abusos de poder, ao caciquismo, á miseria dos labregos e ao mundo da emigración.
     Como fomos vendo, non abandonou nunca Lugrís as loanzas ao traballo poético de Curros, axudando cos seus artigos, cos seus discursos e coas súas obras literarias a que o campo que sementara o poeta de Celanova fose ben fértil. A modo de colofón reproducimos o seguinte poema que o autor de Sada dedicou a Curros e que pode entenderse como unha síntese da relación que os unía. Está datado na Coruña o 21 de outono de 1904 e nós recollémolo da Revista Instituto "José Cornide" de Estudios Coruñeses (Anos V-VI, A Coruña, 1969-1970, nº 5-6).

NOTAS
—————