Tres séculos e medio de trebas e silenzo aferrollan, na historia das linguas, a unha das máis belidas creacións romances, no que ela tería coma áxil intrumento para o combate das ideas. Falamos do galego e da súa prosa escrita. Os homes galegos de letras esquenceron as propias, mentres adeprendían un caduco latín de invernadeiro e malfalaban o castelán importado. Nesta longa xeira, a prosa dos que aquí escriben as súas cativas creacións literarias nunha fala que no lles é natural, está sempre a renxer, falla de xugosidade, atal que o eixo do carro mal polido. Custa traballo rubir a encosta, e decote o carreteiro bota man do estadullo labrego para calzar as rodas. Os exemplos son tantos e tan mestos que c hegan deica os nosos días. Non é soio artificio literario ese chapacuño de verbas e modos galegos con que os prosistas nosos escriben o castelán; é, nos máis dos casos, o dezmo que se debe á terra.
   A conciencia e a estima propias pérdense no literario máis fondamente que noutros tarreos do vivir. Era o froito melado da moda imposta; moda, ben se sabe, das clases rectoras, que podían e debían escribir na fala dos antergos. Pois saber, saberían, se quixeran. É o caso da coñecida carta que dende Londres escribiu o embaixador D. Diego Sarmento, conde de Gondomar, ao segredario Andrés de Prada, en defensa dos galegos. A intimidade coloquial, a forza sentimental do asunto, métenno dun pulo no falar común nesas liñas definitorias do comen, nas que o espírito de toda misiva fica xa coma marcado a fogo. "Menu señor verdadeiro —escribe o Conde—: dúas cartas teño de vosa mercede de dez de Novembre e de once de Decembre, porque beixo as súas maos moitas e infinitas veces". Mais logo xa non acorre á súa fala para decir cousas que tan ben cadrarían nela: "La vejez y el desengaño hanme puesto ya en estado que sólo el morir como cristiano y como fidalgo gallego deseo..."
   Tomamos ao conde de Gondomar e a esta súa carta coma nidios exemplos, verdadeiros paradigmas, do que no campo do espírito galego acontecen. Se por achón un home calquera do Dezasete ou do Dezaoito pensaba na fala materna, deseguida de comenzar a expresarse nela a forza tiránica da moda, cicais —hai que decilo— o medo ao ridículo, daban con aquel pulo resdochán. Nós levamos anos á esculca de miserentos anacos escritos en verso galego dende que se escoitou o derradeiro laio de Macías hastra que ceibou as súas amantes angurias a voz nova de Pastor Díaz, nos beizos daqueles rapaces Belmiro e Benigno, cuia égloga tivemos a sorte de topar. Centos de anos de silenzo diante de nós. Silenzo apenas roto por flautas senlleiras, que ecoan ás vegadas na longa noite, aló na estesa chaira de areas ermas, onde pairan os miñatos. Imos collendo eses zunidos illados, esas perdidas notas de unha orquesta anárquica, e teimamos unilas, malia as súas varias valoracións, nun conxunto que cicais fará un día o "Cancioeiro do tempo escuro". Certo é que nese Cancioeiro hai belidas páxinas, de poucos coñecidas, e algunhas outras que o pó do tempo tiña sepultadas. Mais calquera de tais achados non nos consolará dunha perda moito máis tristeira: a da conciencia do íntimo ser lírico, que andivo tantos anos desterrada.[...]
 

[En Toro Santos, Antonio Raúl de, Galicia desde Londres, Santiago de Compostela: Xunta de Galicia, 1994]