A GAVILLA

A Celso Emilio Ferreiro

   A xente envexosa decía que o pai do Ferrador prestárase a ferrar todo un escadrón de cabaleiría do mariscal Soult por unha saca de ouro roubada polos franceses no mosteiro de Melón, e que dempóis escondéu o diñeiro até que o Ferrador, sendo mozo, o topóu. A historia é distinta.

   Cando os franceses pasaron por alí, xa o pai do Ferrador andaba no monte coa alarma do cura da Buzaca, a facer chuzos e bisarmas cos ferros das viñas, nunha frágoa ambulante que levaba. Non, a riqueza dos Ferradores non viña daquela. Ao contrario, os gabachos arroinaran todo, desfixeron a ferreiría, e cando por fin liscaron dalí hastra arramplaron cos foles i as bigornas. O pai do Ferrador, cando baixóu do monte, viña chuchado e tristeiro. Nin se importóu por nada do que acontecera na casa e finóuse dalí a pouco, sempre virado de cara á pareda. Dicen que foi coa pena de ver morrer a un mozo dragón debaixo do seu pe, atravesado por un chuzo no peito.
   —¡Non te poñas así, home, que mesmo semellabas un San Miguel Arcanxo! —decíalle o cura da Buzaca.

   Pois nin con ésas. O pai do Ferrador deu en teimar, e, mentres non se metéu na cama coas últimas, andaba polo monte coma ánima en pena, sempre a sospirar:
   —¡Ai, qué mundo éste!
   Morréu coa mesma teima, de cara á pareda.
   A fertuna dos Ferradores ven do tempo do seu fillo, Francisco Novás Alemparte. O pai tamén era Francisco Novás, pero Lareo de segundo; dos Lareos de Baión, que tiñan algún capital pro o perderan en preitos co señor do Valado e máis por se ter dado ao viño. O abó do Ferrador bebía por un tubo de goma, tirado no chan da alega, hastra que xa non podía máis. A señora Rita, a súa dona, non se importaba de nada. Somente se interesaba polas pavías, que non llas roubaran os rapaces, i as gardenias, pra llas regalar ao médico, don Pío, de quen estivera namorada e todos os días lle levaba un ramo. Francisco Novás Lareo, cando volvéu do servicio, en troques da casa abastada que deixara topóu un pardiñeiro, e sin máis marchóuse prá vila a deprender un oficio.

   Agora os Ferradores xa perderon o alcume e andan de Maxistrados e Doutores e Capitáns da Mariña Mercante. Un dales saíu músico e toca o violín nos millores teatros do mundo. Tanta sona ten, que hai anos chamárono pra lle dar un concerto aos fillos do Gran Mikado, e alá quedóu, de profesor de música na corte do Imperio do Sol Nacente. Casóuse cunha princesa e mandóu un retrato montado a cabalo, co violín na man pra que o conoceran os parentes.
   Como xa todos os vellos Novás morreron, un dos novos, curmán do violinista, contóume nestoutro día a historia da riqueza.
   —O máis malo do caso foi a morte do Cuco, ¿sabes? Pro nesta vida non todo che poden ser alegrías.
   —¿E quén era o tal Cuco?
   —Era o mulo do meu bisabó.
   —Xa entendo...
   A casa do Ferrador estaba arredada da vila, no baixo, mesmo ao comén da costa da Serpe. A vila quedaba por riba, detrás do alto, de modo que sóio dende o campanario podíase albiscar unha migalla do tellado da ferreiría. Tampouco quedaba arrentes da estrada; había que torcer polo camiño da Silgada, á dereita, e logo xa se miraban os parrales vizosos dediante da frágoa. Era un sitio moi aquelado pra entraren a repousar na sombra as dilixencias e máis os carros dos maragatos, namentres o Novás ferraba as bestas. A xente baixaba a esticar as pernas e sentábase nos bancos de pedra que había todo arredor da casa. Pola traseira, debaixo dunhas figueiras vellas, estaba o puzo, i os viaxeiros tamén ían onda el, a refrescar. No inverno metíanse no obradoiro, e algún dáballe aos foles pra aquencer. O lugar era moi segredo e ben disposto, e alí tomaban folgo os viaxeiros denantes de subir a serra, e tamén ao baixala.

   O Ferrador sempre preguntaba polas novedades do mundo, que el pouco conecía, pois dendes que se finara o pai, co aquila teima do dragón que matóu, tivera el que tomar conta do oficio, e aínda era ben noviño.
   —Entón, ¿qué hai de particular polo mundo adiante? —preguntaba.

   As xentes que viñan de lonxe, o maioral ou algún víaxeiro, íanlle contando as cousas da política e das guerras, das fames e das colleitas, do que acontecera no mar e no ultramar. O Ferrador escoitaba e calaba, dándolle ao ferro, e nunca se fartaba de saber. As noticias chegábanlle por varios camiños, e sempre eran distintas. Onde ún decía cen mortos, outro botaba mil; onde a peste era na China, se cadra viña sendo na Italia. Pro el calaba, non contradecía a ninguén, e dimpóis quedábase co que lle conviña millor ao seu natural. Nunca decía que xa sabía aquelo pra non desanimar aos informadores. E tamén porque —pensaba Francisco Novás Alemparte— ninguén sabe a verdade enteira, non sendo Deus.

   Foi diste xeito cómo o Ferrador soupera, denantes que tivesen a noticia en moitas capitales, da morte de don Fernando VII, que uns chamaban O Narizotas e outros O Deseado. Depende... "Tocan a depende...", cavilaba o Ferrador.

   Soupo da morte do Rei polo correo especial que viña despachado a toda marcha prá Real Audencia do Reino.
   —¡Ande, abula axiña, que levo moita presa! ¡Xa debía estar alá! —díxolle o correo, mentras o Novás arranxaba as ferraduras do cabalo.
   —¿E logo?
   —Morréu don Fernando Sétimo, que en groria estea. Inda non saben nada na Cruña.
   —¡Vaina a haber boa! —pensóu pra sí o Ferrador, pero tamén aquela vez calóu.

   Non é que el fora adiviño, pro había que estar cego pra non se decatar que ao morrer o rei sen fillos varóns, os apostólicos e os liberaes, os realistas e os negros, cos novos nomes que daquela se puxeran, habían querer botarlle a gadoupa ó goberno da nación.
   —Boeno, xa está; e por ser as ferraduras pra o rei que en groria estea, non quero nada —dixo o Ferrador, que tiña as súas ideas.

   O Ferrador non era adiviño, pro cando un día pasóu por alí o Ganduxo montado a cabalo, cun trabuco na man, e lle berróu dende a porta: "¡Viva don Carlos!", xa el tiña a resposta preparada dende había tempo: "Por min, que viva". E cando o Ganduxo lle dixo, cásique en son de orde militar: "¡Vente con nós ao monte!", tamén el sabía xa o que lle había de responder: "E logo, se eu deixo o choio, ¿quén vos vai ferrar as bestas?".
   E cando, dalí a uns días, pasóu o Roque de Cosme barrando: "¡Viva a Costitución do ano doce!", saíu o Ferrador á porta e bradóu hastra aganar:
   —¡Viva! ¡Viva! ¡Viva! ¡A do doce, a do catorce a de todos os anos de Dios!

   Na casa do Ferrador había moitas bocas a pedir pan, e il tiña que traballar aeito pra llo dar. Nin lle importaban aquelas liortas nin sabía de políticas. Entendía de ferraduras, de forcadas e sachos, que era o seu. Adeprendera o oficio co seu pai, e tiña a concencia de que era un mester antergo e nobre, máis nobre que andar aos tiros veciños con veciños, irmáns con irmáns. Inda se fora contra os franceses, coma o seu pai...

   Tíñalle amor ao oficio. Nunca se cansaba de mirar cómo o ferro ía mudando de cór no medio do lume. Xa dende neno sentira aquil engado, e sempre lle semellaba cousa   nova. Primeiro púñase mouro, máis mouro aínda que no seu natural, i empezábanlle a aparecer unhas coma serpes verdecentes; logo, pouquiño e pouco, o ferro íase avermellando, coma unha rosa, coma un caravel, coma unha cereixa, coma o sangue mesmo. No medio do lume, aparentaba ás veces un corazón a latexar. E, de súpeto, de un intre pra outro, xa estaba todo branco, igoal que unha pomba coas ás abertas voando tan perene no medio das chamas. O Ferrador entendía estas cousas ao seu xeito, pro non se astrevera nunca a decirlle a ninguén que unha ferradura posta no lume aparentaba un corazón vermello ou unha pombiña branca. ¡Librárao Dios! Non; o que había que decir era "¡Viva don Carlos! ¡Dios, Patria, Rei!"; ou, se cadra, "¡Viva la Costitución! ¡Trágala, trágala, trágala!".

—Todo depende... —matinaba o Ferrador, dándolle rexo ao ferro enriba do iunque. ¡Pim-pam, pim-pam, pimpam!; e logo aqueles toqueciños xeitosos na ferradura, pra pechala un chisco máis, denantes de calzar á besta.
   O Ferrador ás veces pensaba en outo, porque tiña pouco con quen falar.
   —Si, sí —dixo, cáseque berrando—; tocan a depende, amolar a quen non entende...
   O Cuco, que escoitóu o falar do amo dende a corte, pegóu un couce na porta pra que se acordaran del.
   —¡Ah! ¿Estás ahí, nugallán? Pois xa cho sabía, pra que te enteres.
   Outro couce, por resposta, e de seguida outros dous máis fortes.
   —¡Arre, demo ¿Serás un mulo ou un cañón dos carlistas?
   —¡Poderán ser as dúas cousas! —berróu o Ganduxo dende a porta.
   O Ferrador pegóu un pincho, cas longas tenazas na man, onde xa era unha pombiña branca, voando no ar, a ferradura. O Ganduxo traguía cara de poucos amigos.
   —E xa o podes ceibar, que precisamos del.
   —¿A quén, ho?
   —¡Ao mulo! ¡Date presa!
   O primeiro pensamento de Francisco Novás Alemparte foi chantarlle na gorxa ao Ganduxo a branca pombiña. E aínda adiantóu un paso cara el. Pero o outro, rápido    coma un lóstrego, encañonóuno co trabuco.
   —¡Tírate atrás, Ferrador, que te fendo a alma! Non me cabrees máis...
   Había que resinarse. As cousas da vida son así, e hainas que tomar coma veñen, "Tocan a depende..." .
   —Está ben, ho. Non te alporices, que inda non dixen palabra.
   —¡Eiquí non hai máis palabra que a miña!
   Xa asomaban pola porta os outros homes da gavilla.
   —¿Seica sodes un reximento? —preguntóu o Ferrador con sorna.
   —Reximento ou non, abondamos pra papar aos caganas dos liberaes. ¡Conque, abule!

   Os homes do Ganduxo viñan cansos, con cara de fame. Ataron nos postes do emparrado as bestas —catro ou cinco cabalos estafados, pandeados coa carga— i eles fóronse a sentar por alí, medio a durmir, coa testa antre os xoellos.
—¿Qué presa tendes? Convídovos a unha fecha de viño, ¿eh, capitán?
Ao Ganduxo caíulle ben o tratamento. Baixóu o trabuco e asubióu cos dentas.
—¡Chachos, entrade a beber un grolo! Que quede o Ramiro á espreita.

Entróu a tropa, namentres xa o Ferrador corría polo viño. Matinaba entretelos e, si fora preciso, emborrachalos a todos, a ver si se esquencían do Cuco. Era un animal manso e forte, un mulo macizo de catro anos, que mercara noviño na feira de Paradela, e non sabía afacerse sin el. O Cuco estaba sempre listo pra todo e deixábase montar coma unha égoa mansa. E logo, ¡a forza que tiña! Cando había que recadar as ferraduras dende a capital, que ían alá unha vez ao mes, o Cuco veña a cargar arrobas e arrobas de ferro, coma si tal cousa. A Francisco Novás se lle partía a alma pensando que lle levaban aquel animal, tan amigo e ben mandado.
Pro cando voltóu coa xerra de viño, xa o Ganduxo sacara a besta da corte e leváraa pra fora, onde lle estaba a carregar as alforxas de dous ou tres facos. O Ferrador púxose páledo. Todo o corpo lle tremaba coa carraxe.
—Non te afrontes, home, que xa cho tornaréi cando isto acabe. De algún xeito tes que axudar á causa.
O Ferrador calaba, coas queixadas apertadas i o mirar perdido. Leixóulles o viño e máis unhas tazas e foise decontado prá frágoa. Dalí a un chisco, xa se escoitaba o bater no ferro, rápido e rexo: pim-pam, pim-pam, pim-pam...
—¡Hala, en marcha! —ordeóu o Ganduxo—. Tí, Ramiro, monta no mulo. Hai que andar apresa.
E logo, cos beizos amoratados polo viño, aínda se encaróu co ferrador:
—E tí xa o sabes, ¡calado coma un peto!
Sorríu o Ferrador, atristurado:
—Home, craro...
—¡Viva don Carlos!
—Viva, coño.
Aínda sentíu os cascos do Cuco nas pedras da Silgada, costa arriba. Conocía as pegadas do mulo no camiñar valente e seguro, ben distinto daquel outro andar trenqueleado dos facos da gavilla. O Ferrador batía no ferro con rabia xorda —pim-pam, pim-pam, pim-pam— e unhas bágoas de carraxe lle esbaraban polas fazulas.
—¡Así vos partira unha centella a todos!
O Ganduxo i os seus homes tomaron pola congostra, cara ás carballeiras de Cimadevila, porque era un camiño fondo e segredo, que abocaba aos altos dos Chaos de Paizás, todo antre a fraga mesta, ladeando o monte. A xente escusábase de andar por aqueles camiños sombrizos e fondos dende que as gavillas armadas corrían a terra. De que chegaran aos Chaos, o Ganduxo matinaba pasar a noite ao abrigo dos penedos do Petouto, lugar ríspeto e soedoso, a onde somente rubían os bufos noitébregos. Con tres horas de camiño, abondaba pra estar alá.
Pro inda non se pasara unha hora, cando o máis vello dos fillos do Ferrador chegóu berrando, abraiado, cos brazos en cruz:
—¡Adediós, mi padre! ¡Adediós, que se matan acola enriba!
Sin agardar a resposta do pai, o rapaz xa corría polo camiño da Silgada. O Ferrador alancaba tras del, sin lle dar alcance. Non sabía ben por qué os dous corrían cara o peligro nin qué podían eles facer alí. O rapaz paróuse e viróu á dereita, de cara ás cortiñas; o pai seguíao, coa língoa dun palmo. Despóis aínda pasaron a coutada de Pedro, e por fin chegaron ao Outeiriño, onde o rapaz andaba co gando. O fillo do Ferrador, estafado pola carreira, deixóuse cair riba dun panasco, i o pai segundóuno.
—¡Escoite, papáie!
Francisco Novás nada escoitaba, coma non fose o propio corazón a baterlle no peito. O ar da tardiña movía as follas da fraga de Sobilas. Semellaba o bruído da maré na beiramar.
—Ti estás parvo...
—¡Escoite!
Entón, sí, tamén o Ferrador pegóuse no chan con toda a forza. Contra a valgada dos Chaos de Paizás había un tiroteo endiañado. No medio do rebumbio da pólvora escoitábase o rinchar das bestas. O Ferrador acordóuse do Cuco, e hastra lle parecéu sentir o seu rinchido agudo, coma cando o ceibaban da corte. As descargas viñan de tempo en tempo, pro de cada vez máis espalladas. Logo, outravolta, somentes o balbordo das follas. Xa non se escoitaban os cabalos... Parecía que todo tiña rematado; de súpeto, outra descarga, coma un redobrante, e dempóis o silenzo, un silenzo longo, apertado, que nin os álbres se mexían.
O Ganduxo coa súa tropa fora solprendido nunha emboscada. O Roque de Cosme víñalle seguindo os pasos dende un mes atrás, e pasóu aviso ás forzas provinciaes, que aquila mañán se concentraron na valgada dos Chaos, seguros de que o Ganduxo buscaría por alí o abrigo do Petouto. Ía coma cego, medio entolecido co froito da súa rapiña. Durante medio ano, a gavilla non fixera outra cousa que entrar nas casas, nas eirexas, nos pazos, e arramplar con canto atopaban. Uns dábanllo de seu, porque era prá causa; outros, por salvar a vida, e todos calaban, polo sí ou polo non. Cando pasaron pola casa do Ferrador as bestas xa non podían coa carga. E foi por iso que requisaran o mulo e lle botaran enriba máis da mitade do cargamento.
—¡Hala, en marcha! —ordeara o Ganduxo.
A marcha foi ben triste prá gavilla. Nin tan siquera quedóu un pra contalo. O camiño da Silgada era fondo e segredo, pro tamén era traidor. O Ganduxo, por outra parte, confióuse por demáis na súa sorte. Non tivo o coidado de mandar espreitas por dediante, e pillárono na gaiola coma un pardal. Polo menos, esto decía dempóis o Roque de Cosme, que se gababa de ter sido o organizador da matanza.
Aos primeiros tiros caéu o Ramiro, que ía pechando a marcha a lombos do Cuco. Axiña que o animal se víu ceibo do xinete, pegóu media volta, e ¡tira pola Silgada abaixo! Ninguén do outro bando víuno liscarse, tan súpeto. Os do Ganduxo malamente o poideron ver tampouco. porque xa todos albiscaban outros panoramas, dende o fondo xabrento de Sobilas, soedoso e traicioneiro.
O Ferrador non daba creto ao que vían os seus ollos i as súas mans apalpaban: onzas de ouro, reás de a oito, pendentes, cadeas, pulseiras, cálices, candieiros, vasos e tazas... Todo de ouro e prata, todo brilante e macizo, coma nun soño. O Cuco lle traguía aquela riqueza nas alforxas ateigadas, e inda non pasaran dúas horas dende que o víu marchar pandeado co peso. O aminal entróu pola porta do obradoiro e pegóu un bufido. Acababa o Ferrador de baixar do Outeiriño, onde o rapaz quedóu pra recadar o gando. Aínda non falara palabra na casa, cando xa o Cuco lle bufaba ledo nas costas.
—¡Ai, Virxe Santísima! ¿Pro tí estás eiquí?
O mulo, coma puido, díxolle que si, que estaba, e tamén pedía ao amo que lle tirara aquila carga do lombo. A carga eran catro sacos, que pesaban máis que os das ferraduras.

Cando Francisco Novás Alemparte miróu tanta riqueza xunta, tanto diñeiro e tantas alfaias, tantas pedriñas verdes e vermellas —vermellas, coma o ferro no lume— pensóu tolear. Por un istantiño lle andiveron así coma unhas moxenas na concencia.
—Isto non é meu —dixo, falando como costumaba—. Isto é...; isto é do Cuco. O Cuco roubáronmo, i agora volve a min. O Cuco é meu. O que ten o Cuco tamén é meu. Logo... ¡Tocan a depende!
Atrancóu as portas todas dos baixos e levóu o mulo ao cortello. Xa era noitiña. Na frágoa había un candil con dúas mechas, que puñan sombras acá i acolá, pendurado no medio do teito. Debaixo da lus puxo o Ferrador as alforxas i espallóu nelas o tesouro. Logo foi avisar á familia. Somente lles dixo:
—O Cuco está embaixo. Liscóuse... Vinde mirar o que trouxo.
Cando a muller do Ferrador, que sempre andaba agoniada, laiándose de todo, miróu aquilo, botóu as mans á cara e púxose a saloucar. Andaba dun canto pra outro, metida nas sombras, e non se astrevía a tocar nada do botín. Ás veces achegábase e miraba por antre os dedos das mans.
Os fillos remexían no tesouro, tirados no chan igoal que se estivesen a cazar grilos.
—¡Ai, mamáie, mire aquí! —decíalle a Carolina.
—Mira tí, filla; mira tí, que eu non podo.
De súpeto, o Ferrador quedóuse serio, co ollar perdido. Todos calaron. Tremaba aínda no ar o tinguineo cristaíño das moedas. O Ferrador semellaba unha pantasma, páledo i estántigo, cos brazos caídos. Cando falóu, a súa voce era xorda, dura, coma se un ferro, unha pombiña branca daquelas, lle queimara na gorxa:
—¡Hai que matar ao Cuco!
—¿Por qué? —bradóu a muller.
—Porque sí.
Os nenos choraban, sin entender.
—Porque mañán, ou esta noite, ou daquí a un pouco, virán por el os do Ganduxo.
—¿E si morreron todos na loita? —preguntóu o fillo máis vello.
—Daquela viran os outros. Non nos libramos sin que alguén veña. Non estando na casa o Cuco, tampouco está a carga, ¿entendido?
—¿E si o ceibáramos, mi padre?
—¡Tornaría, fillo, tornaría! —dixo o probe do Ferrador.

Foi tremendo. A muller fuxíu prá eira cos pequenos. O fillo máis vello foise co pai ao cortello, cun brazado de herba. Púxolla no chan á besta, namentres alumeaba co candil, o Cuco baixóu a cabeza pra comer. Francisco Novás Alemparte deixóu cair a bigorna con todas as súas forzas na caluga do animal. Foi coma si lle pegara unha centella. O Cuco tumbóuse de lado, coa boca antraberta, patuxóu un anaco cas patas traseiras e lanzóu un bufido. Nos dentes longos e marelos tiña uns flequiños de herba e un pouco de escuma.
O Ferrador tiróu ca bigorna contra a frágoa, a bigorna pegóu no caldeiro i o caldeiro saíu aos rolos, facendo un bruído do demo.
Sepultaron ao Cuco aquela noite no mesmo cortello, debaixo do estrume, ben tapadiño coas alforxas.
O tesouro fórono a enterrar na horta ao pe das figueiras, nuns bidóns de ferro. O fillo máis vello, que era mañoso, puxo enriba da terra remoída unha casetiña pra o can, feita cunha artesa vella. Nunca pensóu o can ter aquela morada, que sempre andaba ao vintimperio.

Algúns veciños falaron de lle mercar antre todos outra besta ao Ferrador, pro el negóuse en redondo.
—Son cousas das guerras —decía—. Hai que se agoantar, que a outros lle teñen roubado máis...
—É a puta vida —comentóu un veciño.
—É, si señor —aprobóu a probe muller do Ferrador, limpando unhas bagoíñas ca punta do mandil.
Francisco Novás Alemparte aínda quixo profundar nas causas da súa disgracia:
—Ás veces tocan a depende...
 

[En A pega rabilonga]