CARTA DE CASTELAO A RAMÓN PIÑEIRO                                                                                               

[DOCUMENTO INÉDITO]

       
     Consello de Galiza
     14 de Marzo de 1946
     Meu querido irmán Piñeiro:
     Como xa cumprín 60 anos vou atuarte. Escríboche a voa máquina e ti descontarás as faltas que cometa. Estreo unha cinta para que poidas ler sen dificultades esta carta. Eu xa vexo moi pouco, pero... non empecemos a falar de nós.
     O panorama que me pintas da Hespaña actual é perfectamente comprensíbel para min. A confusión que padece a xente do Interior venlle de sentirse frustrada en todo e moito é que non perdesen o xuízo. En cambio a Hespaña dos exiliados anda polas nubes do crepúsculo, dirixida por fantasmas e fantasmón ou por maniáticos que presumen de profetas. En que feito, pois, poderán confluir mentalidades tan dispares? A desfeita de México foi tal que desde alí nin se sentiu a repercusión da guerra mundial, e teño para min que en Francia dos refuxiados pode reproducirse o barullo azteca e tapar con el as demais realidades. Dubido que o binomio Barrio-Giral aproveite o pouco tempo que nos queda para salvar a República. Os seus miolos de cara simple son tardos, indecisos e rutineiros e por outra parte sofren o tira e afrouxa dos refuxiados partidistas que sobreviven no exterior. Coñezo a Don Fernando, o Ministro de Estado e sei que sacaría máis leite muxíndolle as barbas que o cerebro. Así a misión do Estado do Goberno -négome a vela outra- redúcese a que maquine sobre os treitos xornalísticos ou sobre os contos da diplomacia centroamericana... Hoxe por hoxe non se ve que Giral poida substituir Franco en Hespaña, aínda que sexa posíbel que Franco veña substituir Giral no desterro. Descartada toda posibilidade de promover unha revolución vencedora, ou de dividir as forzas armadas e adscribir unha delas á causa da República, ou de empuxar a ditadura cara a un desemboque democrático, non queda outro recurso que o de merecer e lograr o apoio dos aliados. Aí ternos a única e grave solución, na que se xoga a República, por culpa, claro está, dos republicanos exiliados, que nestes sete anos de desterro non fixeron outra cousa que desacreditarse, mostrando a súa ineptitude e evidenciando a responsabilidade que lles cabe no desgoberno que fixo posíbel a guerra civil. O mundo vitorioso, visto sen prismáticos e coa pouca vista que eu teño, resulta un enigma indescifrábel, pero xa que calquera próximo ten dereito a prognosticar a fin que nos espera, eu direiche o que penso neste intre no que te escribo. Chego a temer que o patrocinio de Francia de hoxe -peor aínda se concorda coa URSS, que por certo aínda non recoñeceu ao Goberno Giral, quizais aumente o perigo no que nos vemos dadas as discordias intestinas que comen o escenario diplomático, onde non se fai máis que arrearse patadas por baixo da mesa. E como a Península Ibérica cae na zona de influencia inglesa e o restabelecemento da República derrotada por Franco pode supoñer un perigo de infiltración soviética, resulta comprensíbel que Inglaterra e os Estados Unidos, apracen o seu choque con Franco, que xa non representa un perigo para a paz que a eles lles convén estabelecer e en cambio gardaría como un can os seus intereses, evitando a entrada de elementos perturbadores na península. Franco e Oliveira son dous elementos igualmente útiles para eles nesta hora. E como a representación extraterritorial da República, non ofrece as garantías de autoridade que o mesmo pobo aferrollado reclama para vencer os seus temores dramáticos, creo que a recente determinación das potencias occidentais nin é claudicante nin desorbitada; é o que mereciamos que fose.
     Ben dis ti que os actos de México non foron serios e eu engado que alí saíu o Goberno en crise e desarticulado nos seus membros. Fixo Giral de zurcidor de vontades entre Prietos e os comunistas e sen axuda de Negrín. E ao cabo de catro meses de ruxe ruxe, ben pode dicirse que a lexitimidade que lle outorgaron as Cortes en México é un título inservíbel, posto que o Goberno semella ser unha especie de ánima descarnada. E diante da desfeita política dos exiliados e a ineficacia do Goberno, formado á deshora, resulta lóxico que os monárquicos se atravesen a pór en escena o seu Don Juan. Claro está que en Hespaña xa se perdeu o respecto tradicional que inspiraban os reis -base das monarquías-; pero si a República padece de anemia incurábel e xorden republicanos como Prieto, que proclaman en público a súa desesperanza de salvala, xusto me parece que os estraños toman en serio as pretensións de Don Juan. Por outra parte, unha monarquía semellante á que se restaurou despois da primeira República, sería o réxime máis feble e submiso que se puidese imaxinar para Hespaña desde Londres, e non é raro que alí conte con partidarios. Todo isto é ben triste para os galegos, vascos e cataláns, que sabemos o que nos espera con monarquía ou, simplemente con entendemento de monárquicos e republicanos caídos no lerrouxismo, pois en ambos os casos quedaría en pé a "españolada" de Franco. Se o liberalismo traducido do francés mantivo o despotismo centralizador dos Borbóns, calquera solución que proveña dun contubernio monárquico-republicano, consolidará o que hai de peor para nós no totalitarismo de Franco. "España está por encima de la República" -acaba de dicir Prieto e Kindelan, significaría o enterro das nosas ilusións. Por iso temos a obriga de defender a República, aínda que non sexamos supersticiosos deste réxime, como a defenden os vascos, porque unha restauración da Monarquía Constitucional pon en perigo non só o seu Estatuto, senón o mesmo Concerto Económico. Todo, todo, cómpre miralo con frialdade calculadora. Os socialistas, por exemplo, desexan a concentración de todos os poderes do Estado e están dispostos a gobernarse con Monarquías; e de al que teñen tanta razón como nós temos, para defender a República. A eles bástalles con derrubar Franco; a nós, interésanos tanto como iso, saber quen vai a substituílo. E como Franco está condenado a caer, xa que ninguén se atreve a defendelo, todos queren ser os que lle dean o empuxón ou polo menos, tomar parte no empuxón. Aí temos un punto que a min faime cavilar. Por descontado dou que prefiro que Franco caía de podremia ou que sexa substituído por elementos desarraigados republicanos, antes que se restabeleza a Monarquía. Xa sei, xa que o deixar a estes no desterro, vale ben pouca cousa comparada co desterro que sofren os homes do Interior, pero eu non teño outra prenda para os meus ideais galeguistas. Entendo que a Monarquía non se restauraría en Hespaña se ao silencio forzoso do Interior se sumase unha actitude intransixente republicana dos elementos desterrados, máis valiosa aínda se o Goberno Giral chegase a ser verdadeiramente representativo.
Non nego que Inglaterra sería capaz de dar opción a Franco para elixir ao seu substituto con tal que este faga promesas de encarreirar a vida política de Hespaña cara a unha solución democrática; pero a firmeza dos republicanos e da República, no que ten de sagrado para nós, quedaría en pé, como unha esperanza. Desgrazadamente, sei moi ben que os republicanos claudicarán e iso é o que me doe e o que tamén avala as moñas conviccións. Prieto, que de por si representa unha potencia, con máis adeptos dos que se contan, vai acrecentando a súa valía a medida que avanza o perigo monárquico, xa que a súa forza se basca na desvalorización das posibilidades republicanas. A súa actitude foi demasiado arriscada para ser espontánea; o seu anticomunismo, non tan sincero como estudado; a súa inclinación polo pacto cos da outra banda, dimana influencias estrañas; a súa relación co Laborismo inglés permítelle prever o que nos agarda; a súa imitación de Lerroux é máis farsa que claudicación; o deixar en ridículo a Barrio e en precario a Giral, obedece ao propósito de eliminar obstáculos para os seus planos; Prieto pode ser o árbitro de calquera situación provisional. E Negrín? Negrín asegura non ter vocación de político e négase a enarborar a bandeira que lle ofrecían en México, e, pensando na liquidación da guerra civil, díxome a min que a súa idea se resumía na frase seguinte: "borrón y cuenta nueva". Creo pois, que Franco caerá e que os republicanos axudarán a derrubalo. Claudicarán todos, incluso os vascos e os cataláns e nós seremos arrastrados ao que veña despois.
     Agora ben, dígoche que Prieto sofre o complexo asturiano contra Galiza, que se oporá a calquera reivindicación galega, que non consentirá que a nosa Terra sexa unha potencia económica, paralizará todas as obras que se están a facer no noso país e, en fin, que teriamos que loitar contra o réxime que se instaure por contubernio, como agora loitamos contra Franco. E pensando en moitas cousas máis que afectan o porvir de Galiza, síntome entristecido cando imaxino que os mesmos republicanos poden contribuír á morte e inutilidade da guerra civil. O meu ideal segue sendo este: República e Galiza, ao mesmo tempo, porque unha República, que non resolva os problemas vitais de Galiza, non será res-pública. Mais... a realidade avanza sobre dúas ideas e forza será que nos axustemos a elas. E se a Monarquía se restabelece ou se a situación que substitúa Franco non dera cumprimento ao dereito ben gañado de Galiza, eu acusarei unicamente os republicanos e acusareinos cos últimos alentos que me quedan de vida. Estou a referirme, claro está, aos republicanos exiliados, cuxa política foi desatenta e non á xente e ás organizacións clandestinas do Interior, pois ben me dou conta do moito que levan sufrido e estimo xusto que só pensen en derrubar Franco. Comprendo perfectamente que unha coalición extensa, de todos os sectores políticos e sociais, desde un extremo ao outro, sería a mellor solución de todas cantas se propoñen no exterior. Esa solución, dada na propia Hespaña e á marxe dos maquiavelismo de Prieto e os comunistas, alcanzaría, quizais, o apoio das grandes potencias. Mais... esta digresión resulta excesiva e non aporta ningunha luz nova. Perdóame pois.
     Falemos agora da representación galega no Goberno, empezando por subliñar a inhibición de Galeuzca durante a pasada crise. Cando Aguirre saíu para México en persecución da unión republicana, telegrafei extensamente ao Delegado vasco en Bos Aires dicíndolle: "COMUNICADE CASTELAO NOTICIAS ESTIMANDO CONVENIENTE SÚA PRESENZA MÉXICO MANTENDO TODO CASO CONSULTA MUTUA CONSTANTE". Como era materialmente imposíbel ir a México coa présa que o caso exixía, mandeille o seguinte parte: "RÓGOCHE REPRESENTES CONSELLO GALICIA TRAMITACIÓN CRISE ACADANDO POSTO GALIZA IGUAL SE FIXO PRIMEIRO GOBERNO PROVISIONAL REPÚBLICA MÁXIME AGORA TENDO ESTATUTO PLEBISCITADO E PRESENTADO CORTES STOP PERSOA PARA CARGO DESIGNARIÁMOLA OPORTUNAMENTE STOP AGRADECEREI INFORMES". No recibimos informe ningún, coñecendo pola prensa que os vascos e os cataláns entraban no Goberno. A todo isto, os grupos galegos de América empezaron a sentirse feridos e defraudados... Formado xa o Goberno e por un requirimento dos vascos de Bos Aires, recibiuse un telegrama de Jáuregui nestes termos: "GIRAL ACEPTOU HOXE REQUIRIMENTO VASCO CATALÁN NOMEAMENTO MINISTRO GALEGO STOP DESIGNACIÓN CRE DEBE APRAZARSE DESPOIS SESIÓN CORTES POIS COMUNISTAS PEDIRON PARTICIPACIÓN GOBERNO ESPERÁNDOSE RESOLVER ESTE ASUNTO DESPOIS CORTES". Non tardou en chegarnos un parte de López Durá que dicía: "VASCOS INDICÁRONME XESTIONARÍAN INCLUSIÓN MINISTRO GALEGO SE O ACEPTADES DADE NOME RECORDANDO PORTELA". Como este telegrama difería do que Jáuregui aseguraba, mereceu de nós a seguinte resposta: "SORPRENDIDOS QUE AMIGOS ACEPTASEN POSTOS SEN ANTES CONSULTARNOS ANTE INXUSTA EXCLUSIÓN GALICIA STOP SUFRIDO AGRAVIO RESULTARÍA INDIGNO AUTORIZAR XESTIÓNS INDICADAS STOP COMUNÍCALLO ASÍ REAFIRMANDO SOLIDARIEDADE GALEUZCA"
     Decidimos acudir a México e demostrar a nosa fe republicana, libre de ambicións egoístas. As entidades galegas de Bos Aires, Montevideo, Cuba, Chile, Venezuela e Nova York, espontaneamente, enviaron telegramas ao Goberno -algúns non de todo correctos- nos que reclamaban un posto para Galiza, cuxas entidades sumaban máis de 200.000 emigrados. Decidimos non facer cuestión de posto ministerial para non queimarnos, pero si defender o dereito de Galiza ao recoñecemento do Estatuto Autonómico. Os vascos, con Irujo á cabeza, ofreceron e prestáronnos a súa axuda eficaz. Ao mesmo tempo pedíronnos unha declaración terminante da nosa actitude relativa a varios puntos que nós demos por escrito. Isto é o que lle dixemos sobre o posto ministerial: "Si se aprobase o Estatuto Galego polas Cortes, nós estamos dispostos a designar Castelao Presidente do Consello de Galiza, como Ministro da República. Se só se consagra o noso dereito nunha declaración ministerial e se forma a Comisión de Estatutos para dar un ditame favorábel, nós designariamos un Ministro, que tal vez non fose o señor Castelao. Se non se aproba o Estatuto, nin se fai declaración ministerial favorábel o dereito que ten Galiza a gozar dun réxime autonómico, outorgaríanos a nosa consideración ao Goberno, aínda que negariamos o noso voto parlamentar de confianza". Conste que os oito deputados galegos que concorreron ás Cortes de México, só un era disidente da nosa posición: Longueira (Teimosía centralista). Cando se pecharon as Cortes conseguíramos o dereito a ter un representante no Goberno posto que conseguimos o nomeamento da "Comisión do Estatuto Galego" (esta designación privativa fíxose a requirimento de Prieto, para evitar que os vascos levasen á unha Comisión de Estatutos o problema de Navarra). O debate político inicieino eu e a terceira sesión consumiuse no debate sobre a Comisión de estatutos no que fixemos rabiar a Prieto de modo que ben puidésemos apuntarnos un grande éxito. O comportamento dos vascos foi magnífico e o dos cataláns, simplemente correcto. A véspera de saír eu para Nova York, falei con Irujo e conviñemos o seguinte: Que el presentase no instante máis oportuno un representante galego no Goberno e que o único nome que dese fose o meu con obxecto de que a representación de Galiza recaese no Consello (Eu pensaba consultarvos por medio de Prada). En Nova York falei con Aguirre, quen aceptou o meu plan e entón escribín a Irujo para remachar o acordo. De Irujo recibín unha carta datada en Londres na que me dicía: "Giral non está para nomear un Ministro galego. O seu plano é ampliar el Goberno en cuanto chegue a Francia, invitando a que formen parte do mesmo os comunistas, á CNT disidente'', a Largo Caballero e a Portela, pero a este non en concepto de galego, senón de ex-presidente do Consello e Presidente do Partido Centrista". Aguirre escribiu unha carta a Giral desde Nova York na que interesaba o ingreso dos comunistas, de Negrín, de Largo Caballero e de Portela; pero neste interesante escrito Aguirre non se lembrou de citarnos. Vendo eu que o Goberno ía a reorganizarse coa entrada de todos os elementos republicanos, escribín a Aguirre, a Pi y Suñer, a Irla e Tarradellas, expóndolle a necesidade dun representante galego, e fíxeno en termos enérxicos e correctísimos, dando a entender que só a representación dos tres pobos no Goberno xustificaría a existencia de Galeuzca. Teño resposta de Aguirre na que me di: "A inclusión galega no Goberno, calquera que sexa a súa reorganización, é indispensábel". Na miña carta á "Pasionaria", contestando á que ela me mandou, referinme á necesidade de contar cunha representación galega, sabendo todo canto maquinaban os comunistas (supoño que al terías ocasión de coñecer o meu escrito, pois mandeino aos vascos e aos cataláns) A todo isto, eu estou carteándome con Portela que se adheriu ao Consello e anda xogando con todos. Na última que recibín dime o seguinte: "E logo seica vascos e cataláns esixían un ministro para Galiza. Dixéronme que o pediron xa e que vostede me designou a min; e que todos acabaron con auga bendita para botar fóra o demo do meu nome". Quen lle dixo semellante cousa? Desde logo os vascos non paran de falar de Portela e eu dixen aos vascos de Bos Aires o que lles tiña que dicir.... pero tampouco podo aparecer como aspirante a un cargo que maldita a graza que me fai. Por carta de Prada estaba en coñecemento de que os cenetistas galegos se dirixiron a Leiva pedíndolle que nos axudase a conquistar ese posto e designándome a min para ocupalo. Isto encheume de gozo interior, porque ese premio aos meus constantes desvelos por Galiza estimo no que vale. Pero non entra ningunha ambición oculta e pobre de vaidade infantil. Estou, iso si, disposto aos maiores sacrificios pola nosa Terra, o que ti me dis cólmame de satisfacción ao ver que son o preferido polo pobo que tanto quero. Agora ben; ten en conta os datos que che dou nos que descubrirás contradicións alarmantes e desconfía da seguridade que teñas nas mans. Porque de palabras estamos xa fartos e a política destes tempos está chea de encrucilladas. A min non me importaría que Portela fose Ministro, con tal de que se sometese a representarnos coa lealdade e firmeza, cousa que sempre exerceu cando estaba nas alturas pois non se lle pode negar capacidade e valentía. Pero as ordes que ti levaches a París son tan sagradas para min que a túa proposta representa un mandato imperativo ao que non teño máis remedio que obedecer. No caso de que as túas xestións superen as que nós levamos feitas e que efectivamente, acepten o meu nome, agardo que ti non sairás de París até tanto que eu non chegue, para substituírme nas deliberacións do Consello, cousa que ten precedentes. E aínda despois de chegar eu aí, me acompañes e me axudes. En canto recibín a túa carta, reunín os deputados do Consello de Galiza e reclamei a opinión de todos os irmáns que nos acompañan e todos me incitaron a pór o telegrama que supoño recibirías. Acepto pois, o destino que me buscades.
     Cando vin os republicanos que compuñan o Goberno Giral en México, gañas me deron de berrarlles: "Pero aínda estades aí?" Este foi un impulso saído de aquel humorista que antes me animaba. Agora penso que é preciso estar con todos, con tal de que sirva para algo. Moito levo pensado desde que recibín a túa carta. E sabes o que penso con máis insistencia? Penso que chegará un instante no que será preciso que o Goberno en pleno tome un avión e se presente en Madrid, para que nos maten, nos prendan, ou nos devolvan ao desterro. Iso valería por cen guerrillas montañeiras. Iso levantaría un clamor de simpatía no mundo. Iso talvez aforrase moito sangue...
     Falemos un pouco de Galeuzca. Por certo que hoxe é o día no que estou esperando un informe sobre este tema que me anunciaron do Interior, e que non recibín. En maio de 1941 reorganizouse Galeuzca en Bos Aires, cun pacto das tres partes aquí representadas e cuxos primeiros asinantes forros: Aldasoro, Serra Moret e Eu. Esta é unha das súas cláusulas: "Galeuzca estabelece que ningunha das tres nacións oprimidas debe adoptar por separado un réxime de autonomía outorgada polo Estado Español, pois só un cambio total e racional da estrutura política de España lles permitirá conquistar os nosos pobos, as garantías da propia liberdade. Se as circunstancias aconsellan aceptar unha autonomía, esta debe ser igual e simultánea para as nacións integrantes do Estado Español". Aguirre e Pi Suñer non opuxeron reparo ningún a esta cláusula, cando coñeceron o pacto, que tacitamente aprobaron. Galeuzca de Bos Aires segue traballando eficazmente e de aquí saíron documentos que algún día poderedes examinar como probas da nosa actividade. Aguirre encomendounos o relatorio dun pacto que deberían asinar os tres "presidentes". Non só confeccionamos o pacto senón o programa, o modus operandi, a organización autónoma, provisional e normal dos tres países, as condicións de unión cos demais republicanos, etc., etc. (hoxe sostemos unha revista mensual que está chamando a atención dos intelectuais americanos). Chegamos a un acordo que se escribiu. Para asinar ese pacto foi necesario que nós creásemos o Consello de Galiza a toda presa, sabendo que sería recoñecido polo Goberno Vasco e o Catalán (Aguirre foi consultado por min antes de constituílo e mereceu o seu prace). Era o único xeito de incorporar Galiza ao movemento que naquel intre se iniciaba con impulso renovador. Pero despois de constituir o Consello e ter todo convido, resulta que o pacto está sen asinar e Galeuzca caeu nun in pace inexplicábel e inexplicado". Verdade é que naquel entón, se liberou Francia e xurdiu a personalidade legal de Irla, que eclipsou a figura xeralmente aceptada de Pi y Suñer. Segue en pé Galeuzca de Bos Aires e morreu a "Comunidad Ibérica" (revista "Iberia" de París de Domingos Santos), de Londres, na que nós non estabamos representados. Sucederon moitas cousas que non vale a pena mencionar. Pero o vocábulo Galeuzca ten categoría, resonancia e creto. Vexamos o que eu penso e que por vez primeira declaro. Polo que me dis da entrevista con Alianza Democrática, onde non houbo unha voz única de antemán concertada polos tres grupos, e polo que repetidamente se ven sucedendo no Interior vexo que Galeuzca parece un mal que se vai facendo crónico. Diríase que ningún quere comprometer o seu egoísmo nacional cos afíns, pero, ao mesmo tempo, non se repara en comerciar politicamente cos desafíns. Non hai dúbida de que os vascos e cataláns conquistaron os seus Estatutos e dispoñen de Gobernos autónomos extraterritoriais, pero nós gañamos o dereito de ser equiparados a eles en canto se restabeleza un réxime de xustiza republicana en Hespaña. Mais, por un criterio de inercia leguleia -non moral nin lóxica- nós ocupamos un terceiro lugar incluso para os que estiman a conveniencia da nosa ascensión. Cando dicimos que Galiza debe ser autónoma, no mesmo instante en que sexan restabelecidos os Gobernos de Cataluña e Euskadi, percibimos a reserva mental dos nosos aliados, non porque desaproben a xusta reclamación dos galegos, senón porque non se atreven a cargar con tamaño compromiso. En momentos de optimismo republicano xorden atrevementos verbais, nos que a xenerosidade vasca e catalán só aceptarían unha Confederación; pero cando a realidade se fai presente, coas súas incomprensións e inxustizas, entón aférrense aos seus "dereitos adquiridos", antes de que ninguén llelo discuta. E coa mellor fe do mundo nos ofrecen a súa protección e axuda que nos obriga a estar agradecidos. Saben que soamente sobre tres puntos se pode soster un plano e non ignoran que no triunfo de Galiza reside o fortalecemento do seu "dereito adquirido". Mais deben saber igualmente que o dereito ben gañado de Galiza ten inimigos considerábeis -Prieto por exemplo- e entón exaxeran ese perigo para eludir o pacto comprometedor. Todo isto é natural, pero equivocado, porque o egoísmo nacional debe pórse en obxectivos máis fondos. A solidariedade entre vascos, cataláns e galegos é perfecta como desexo afectivo e delirante pero a conduta política non sempre responde aos afectos. Cando perseguimos horizontes a longo prazo a unión é admirábel, pero no demais, eles teñen antecedentes gobernamentais e nós non; e se estabelece no camiñar unha diferenza que a min me ven doendo no afecto que lles teño. Dóeme que non vexan como nós podiamos xogar cos demais españois, facéndonos "simpáticos" ou menos "separatistas" que os vascos e cataláns; dóeme que non vexan como nos arriscamos no noso prestixio de Partido, diante dos demais galegos, simplemente autonomistas, uníndonos ao arredismo vasco-catalán; dóeme que non vexan o porvir inmediato de Galiza en calquera Hespaña que sobreveña á caída de Franco; dóeme, en fin, que non se decaten dunha vez para sempre como Galiza é a chave da súa propia liberdade. A min dóeme sobre todo que nós sexamos protexidos. E a min dóeme de ánimo porque en ningunha hora da miña vida puxen tanta fe e tanta esperanza nos homes da política como puxen en Aguirre a quen estimo de verdade. Pero Galeuzca non funciona e a nós convennos que funcione, aínda que non fose máis que para demostrar a nosa lealdade.
     Cando ti me falas da coalición ideal que se debese formar e citas a conveniencia dun sector católico, eu vexo que xa temos os vascos. Os vascos gozan de grande prestixio no exterior por ser católicos e conservadores no mellor sentido da palabra. Ocorre que Aguirre, poño como exemplo máximo de vasquismo, pode entrar no Vaticano, pero non en Toledo e os toledanos excomungarían os católicos que se unisen cos "roxos". De todos os xeitos, sempre crin que un Goberno republicano no exterior, formado para merecer a consideración das grandes potencias, debería ter Aguirre como Presidente ou, polo menos, como Ministro de Estado.
     Penso tamén que a metade do Goberno debería estar integrada por homes novos, como Leiva -que tanta curiosidade simpática espertou-, nomeado polas organizacións clandestinas. E non hai dúbida que á menor oposición que se presente a meu nome por parte dos xerifaltes, debes ser ti o ministro. Iso a min encheríame de gozo.
     Dálle un abrazo a Leiva e dille que sentín moito non estar en México cando chegou mais aínda cando lin unhas declaracións súas nas que citou Galeuzca e Galiza.
     Nunca deixei de considerar a necesidade de ter algún elemento da nosa confianza en Inglaterra e Francia porque en ambos países era indispensábel unha representación de auténtico galeguismo; pero en América era urxente e vital para o noso porvir. Desde que se liberou Francia, veño constantemente pensando en ir alá, mais iso era e segue sendo case imposíbel, espero que non o sexa dentro de pouco tempo. Direiche ademais, que o deputado vasco Lasarte leva tres meses agardando polo visado francés e aínda non llo deron. Con Aguirre convimos en ir cando el fose, que será, segundo os seus cálculos para o mes de abril (volverá para marcharse definitivamente). No caso de ser eu ministro, a cousa variaría totalmente e xa non quero referirme ás dificultades económicas que tal viaxe supón, a maneira de atopar praza nos barcos ou avións, etc., etc. O arranxar papeis é xa un problema insuperábel, pois as autoridades democráticas seguen esixindo pasaportes aos refuxiados hispanos; tanto é así que de non contar coa cortesía do Goberno mexicano, non tiveramos podido acudir á reunión das Cortes, pero perde coidado, porque eu estou en ir aí e irei. Quero, porén, sacarche a espiña que tes cravada por non estar eu en París. Moito levo sufrido por non poder dividirme e estar en varios sitios ao mesmo tempo. Galiza, no exterior, nunca podería ter unha representación tan nutrida como teñen os vascos e os cataláns. De Cataluña e Euskadi saíu quen quixo e saíron os homes principais, pero Galiza quedou cercada desde os primeiros días da subversión con fronteira portuguesa en garda inimiga. E os centos de galegos que saíron na riada de fuxitivos españois eran xente que en xeral residía fóra de Galiza. Comprendo que nos recrimines desde aí ou desde a propia España por non estaren no centro activo, pero é activo agora e non antes. Por outra parte falta considerar se non sería mellor escoller como centro Inglaterra, sendo posíbel. Quero que te decates do que levamos feito en América e de que o noso labor quedará e que é máis fundamental para o noso porvir que un éxito político transitorio que, por outra parte, non descoidamos. Tan pronto como foi posíbel púxenme en comunicación con Portela e Martínez Risco a ver si eles suplían a nosa ausencia e asumían a representación de Galiza en Galeuzca. Falloume o bo propósito, máis porque son inútiles do que por seren contrarios. Hai galegos en todas partes, pero a emigración galega concéntrase nas principais cidades do litoral atlántico de América: Bos Aires, Montevideo, Bahía, Río de Xaneiro, A Habana e Nova York. Pois ben; só no Prata hai máis de 300.000 galegos, que sería se aquí non se fixara a regaleguización de tan potentes núcleos, deixándoos abandonados ao caruncho comunista ou simplemente republicano? Que sería do éxito político que se conquistase coa nosa presenza en Francia -caso de que vencéramos- se todas as entidades galegas de América, estivesen acarunchadas e alzasen a súa protesta contra o Estatuto e o galeguismo? Eu recorrín todas esas cidades e sementei as nosas ideas; volvín a recorrelas nesta viaxe a México e sei que todos os galegos de América están connosco e a salvo doutras influencias. A miña pequena ou grande personalidade, fíxena en sete anos de constante propaganda e dedicación exemplar. Contamos hoxe con emigrados e mañá pesarán sobre o noso país como ben sabes que pesaron sempre. Ese labor está feito e agora faremos aí a outro. A túa presenza en París garante o éxito que buscabamos, porque ao que ti fagas, sumarase a achega da nosa forza en América, ben coñecida polos políticos republicanos.
     Estou canso de escribir, non podo máis. Moito me amola que ti tamén estes magoado da vista. Eu estou perdido, non vexo o que escribo, pero aprendín a escribir polo tacto e nunca serei inútil, aínda que perda de todo a vista. Alonso Ríos e Villaverde están contentísimos de saber que ti estás aí, pórtanse marabillosamente ben. Picallo anda pola costa do Pacífico en propaganda, ternos xente magnífica. Ah, esquecíame dicirche que non deixes de dicirnos se te atopas nalgún apuro económico, pois nós poderiamos enviarte algunha cantidade. Vou publicar un grande libro de estampas que comprenderá o álbum "Nós" cos debuxos da guerra. Estou terminando o libro de "Cruces de pedra na Galiza", que se editará de seguida. Traballo incesantemente, desde as primeiras luces da mañá até as últimas da tarde. Teño saúde e ánimo. Coñezo o mundo e os homes do mundo, nada me dá medo. Recibe un abrazo moi forte que estou rabiando por darte persoalmente.
     Castelao
     Prada tamén está en México.
     P.D.- Vou escribir unhas cantas palabras. Coñeza as maquinacións galaico-comunistas de Francia, busca sempre un galeguista neses barullos e atoparao. Aí está Pí inspirando a Lister. Todo iso é irreal. Portela non é Presidente do "Bloque Nazonal Galego" como din, pois teño unha carta súa na que me di: "Quixeran facerme Presidente do 'Fronte Liberador Galego' cando vostede veña si". Nin se decatou de que a "Fronte" de antes, é agora "Bloque". Nin tiveron Asemblea nin houbo nada. Portela, Casares e Martínez Risco deixaron facer... Tamén aquí andaron enredando canto puideron. En México formouse "Alianza Nacional Gallega", en Montevideo tres comunistas lograron dez sinaturas doutros tantos galegos incautos e tamén formaron outra Alianza. A de México deixou de existir, e cando eu estiven alí viñeron a min e acollinos con moito agarimo, pero sen comprometerme a nada. Os de Montevideo nin existen, nin existiron nunca. Pero o "Bloque" de Toulouse fala deses mortos como si fosen vivos. Desde logo fan mal, moito mal; pero soamente hai un modo de matalos. Non facerlles caso. A vida deles está en que nós os combatamos. Eu non os combato nin contesto as súas cartas. Só soporto as súas latas e falo con eles. Todo está en non asinar ningún documento nin aceptar cargos en entidades formadas por eles, nin acusar recibo de correspondencia que non estea ben autorizada, etc., etc. non pórlles obstáculos e a dinamita arde como esca. Aquí non lograron acarunchar ningunha entidade importante, pero eu non son inimigo seu.... Anda con moito coidado con Pla, pois se chegase a saber que estabas aí é capaz de todo.

      

[En Terra e Tempo, nº 134, xullo-setembro, 2005]