| Simone Weil : «Por
riba das institucions destinadas a protexe-lo dereito, as
persoas, as libertades democráticas, hai que inventar outras
destinadas a discernir e a abolir todo o que, na vida
contemporánea, aplasta ás almas baixo a inxustiza, a mentira e
a fealdade» |
Cando a
palabra cae en desuso, córrese o risco de olvidar, co paso do tempo,
cal era o íntimo significado que a acompañaba, tamén de que certas
institucions pervirtan o seu contido, trivializando e reinventando o seu
significado pra adaptarse ós «novos tempos». A palabra non é «neutral»,
está preñada de historia, de carnalidade. Sí, tamén de prexuízo,
mais é o único instrumento que temos pra construir culturas de
tolerancia e solidariedade.
Estamos acostumados a medi-lo «progreso» en
estatísticas macroeconómicas, mais olvidámonos de tomar en conta a
realidade humana e sensíbel que latexa baixo a omnímoda comprensión
das gráficas e as estatísticas. O xérmolo dunha cultura da
intolerancia, non é palpábel na mera estatística, percíbese na
cotidianeidade, na carencia de hábitos e costumes cívicas nos
individuos; son éstes, factores que xa non semellan terse moi en conta,
a pesares de que neles latexa, tanto a capacidade de resposta dun pobo
perante institucions despóticas, coma a súa aquiescencia, a súa
indiferencia coa «cousa pública» a súa despreocupación pola dor e a
inxustiza cometida alén da familia.
A desvinculación do individuo coa res
publicae, a perda de espazos comuns de diálogo, supón tamén a
perda de auto-coñecemento dunha comunidade, un auto-coñecemento que é
sempre preciso pra observarnos na nosa diversidade, pra construir unha
cultura política cuxa raigame sexa o recoñecemento mutuo, a
aceptación plena da identidade do «outro». Tarefa custosa, mais non
imposíbel, pois esta cultura precisa dun individuo auto-reflexivo; a
irreflexión das masas, en tempos de neurose política, de
desorientación colectiva, ten as mesmas causas ca irreflexión do
individuo: a negativa a distanciarse dun mesmo, a «auto-observarse» o
medo ó pensamento.
Unha sociedade reflexiva é unha sociedade que
se pensa a sí mesma no camiño, na circunstancia, na continxencia da
necesidade histórica, é unha sociedade cuxa felicidade non consiste na
fuxida cara o «recuncho privado», senon na vinculación intelectual e
afectiva coa cousa pública. Nunha sociedade asolagada pola estéril
relixión do «eu despreocupado» e polo pragmatismo, é tarefa difícil
a creación de prácticas, espacios e hábitos cívico-democráticos, se
só os intereses de mercado dictan que é coñecemento e cultura e que
non o é, caemos no risco de separar coñecemento e ideoloxía, privando
así ó individuo de manifesta-la súa concepción global do mundo, de
botar man do pulo crítico e constructivo da razón. Todos levamos o
mundo ideal ancorado en corpo e alma, todos levamos unha república
gardada no peto. Sí, hai pensamento alén da esfera económica.
Falar de tolerancia e solidaridade, non é unha
mera declaración de principios. A palabra é tamén carne, a palabra
debe ser feito, tanto no anonimato da nosa vida privada, coma na nosa
actividade no espacio público. Se falamos da democracia coma unha forma
de vida, falamos tamén, implícitamente, da necesidade de limpa-la
cultura democrática actual de mitos. Un deses mitos consiste en crer
que a democracia é un feito consumado, e non un proceso; as dúas
verbas que nos ocupan, tampouco son feitos, senon procesos, aspiracions;
velahí a pulsión utópica, o desexo que subxace na palabra.
Cando vimos ó mundo, abrimos instintivamente
os beizos pra expresar unha carencia, unha necesidade: o leite materno.
A palabra naceu da mesma forma cao «primeiro neno» expresando unha
carencia; a palabra non foi, non é, non será, endexamais, neutral.
Crear vieiros de tolerancia e solidariedade, é construir comunidades
onde as identidades poidan ser sentidas, expresadas e practicadas na
súa plenitude, sociedades nas que a fenda entre individuo e comunidade
non se amplie: non hai individuo sen comunidade, nin comunidade sen
individuos, tódalas declaracions formais de dereitos levan a impronta
de reivindicacions colectivas, mais éstas precisan de individuos
dispostos a afrontar a contradicción dialéctica entre os dereitos
formais e as circunstancias materiais que impiden a súa consumación.
O relatorio histórico consistente en
ensalza-las virtudes dos «grandes homes» cae no erro de considerar ó
individuo como actor da historia, de ignora-los determinantes sociais,
políticos, económicos e mesmo culturais que subxacen baixo o suposto
fado máxico do «individuo providencial». A historia, ó igual que
outras áreas do coñecemento, non contén eternas verdades, mais,
esculcando un chisco nas súas entrañas, sen a rigurosidade do
historiador, pode un darse conta do perigo que conleva interioriza-lo
mito dos grandes homes no eido da cultura: a propaganda do lider, deuse
sempre en comunidades depauperadas, en sociedades sen pulso e vitalidade
cultural, cun profundo desequilibrio no acceso ó coñecemento e no
reparto de recursos materiais e intelectuais. En resumo, en
circunstancias históricas que empurran á masa a actuar baixo o imperio
da necesidade. Evitar tales circunstancias implica, tamén, construir
tolerancia e solidaridade. Non confundir cohesión con homoxeneización,
patriotismo con chauvinismo, ou militancia con partidismo, son outros
dos obxectivos pra osixenar á tensa cultura política actual.
¿É posíbel recupera-lo senso da palabra «verdade»,
na sociedade dos «grupos de interese»?, ¿nunha sociedade con medios
abondo pra construir «mentira» —moitas veces, disfrazada co termo
«public opinión»—?. En escritos sobre teatro, Brecht falaba da
necesidade de provocar o efecto de distanciamento nas representacions
das súas obras, da necesidade de representar situacions sen Deuses ex
machina, sen leises naturais, sen acontecementos alleos á vontade dos
homes; a tentativa de Brecht era evita-la identificación, a hipnose do
individuo co mundo circundante. A nosa sociedade ten medios abondo pra
crear tal hipnose nos individuos, por iso, pra construir tolerancia e
solidariedade, precisamos tamén a capacidade de distanciarnos dos
fenómenos sociais, de evitar a identificación fanática. O conflicto
televisado nos mass media, recurre sempre á estética da miseria, á
contemplación muda da barbarie. Non existe o discurso racional, nin a
información: a barbarie ten que entrar só polos ollos, ten que ser
captada coma emoción ou sentimento de impotencia. ¿É algo azaroso?,
¿é algo premeditado?, o certo é que, facendo unha hermeneutica da
sospeita, semella que hai certo interese en desbordar coa imaxe da
miseria, en facer sentir en troques de facer entender. Mais non basta co
sentimento, non.
No teatro cotián, precisamos cidadans con capacidade de distanciamento,
de auto-reflexión. Construir tolerancia é pensar qué factores
determinan ou fomentan o contrario, na nosa sociedade do risco, facemos
da competitividade unha virtude celestial; mais, unha comunidade cuxo
principio motor resida só no principio da competitividade e na lóxica
do beneficio, está condeada, antes ou despois, a fracasar. Distanciarse
do mundo é pensar alternativas á súa dinámica, mais tamén ter conta
das limitacions que o mundo mesmo impón á hora de experimentalas; non
se pode falar de tolerancia e solidaridade sen actuar sobre o entorno
social que construímos, reformar é «volver a dar forma», construir
sobre o dado, adecuar as nosas estructuras económicas, políticas e
xurídicas para resolve la contradicción entre os «valores
democráticos» e os feitos, entre propaganda e realidade cotiá.
O pulso vital dunha comunidade política latexa na cotidianeidade, na
conversa cotiá, na realidade anímica das xentes que integran a
sociedade civil, unha realidade viva, diversa e palpábel. Nese «cosmos»
é onde os individuos se sinten afins e diferenciados, onde poden ser
conscientes dos medos, preocupacions e desexos vitais que os
caracterizan. Desexos que, moitas veces, non se corresponde cos
discursos político-administrativos das institucions e que teñen a
súa máis fonda raigame no clima cultural e anímico da sociedade.
Velahí está o problema, na nosa concepción do político
coma algo separado do cotián. Na nosa concepción da política coma un
frío discurso político-administrativo, non coma algo vivo e humano. Se
queremos construir novas sensibilidades políticas, tiremos que
acostumarnos a non separar ámbolos dous espacios, e a distanciarnos do
espacio mediático.
Mais, hai máis factores que nos poden arrastrar cara unha cultura da
intolerancia; cobra especial relevancia, na nosa península, a
problemática da identidade nacional, ésta está a caer nunha
dialéctica da confrontación, acentuada ata o paroxismo, tanto pola
política institucional coma polo espacio mediático. É de imperiosa
necesidade afronta-la problemática da identidade. Falemos, pois, da
identidade:
—¿Non hai límite prao número de formas en que eu podería describirme
a min mesmo?; di Eric Hobswan. Acórdome tamén do ocurrente título da
autobiografía de Bernard Shaw: «dezaseis esbozos sobre min mesmo».
Esculcando anacos de identidade, encóntranse moreas de imaxes, moreas
de experiencias e lugares comuns na memoria, lugares que desaparecen,
pero que fican vivos, coma se retornando inconscientemente ao pasado, a
memoria individual nos fixese unha chiscadela no presente, obrigándonos
a re-encontrarnos e nós mesmos ou ben a enriquecernos no misterioso
quebracabezas da identidade.
«Die warheit is konkret» —a verdade é concreta—, sentenciaba Brecht.
Coa identidade pasa o mesmo, para que ésta sexa sólida e ricaz,
precisa, ó mesmo tempo, o diálogo, o encontro, a pescuda doutras
identidades que criamos soterradas, pero que tamén artellan o noso
imaxinario mental e sensíbel. A linguaxe é o fío necesario pra
atopármonos mutuamente, o «eu» recoñécese porque se sinte
identificado cun «eu» ó que escoita, o «eu» síntese a sí mesmo porque
percibe a dor, a alegría, a esperanza doutro «eu» que se expresa con
confianza. Os mesmos puntos de des-encontro cun «outro», son puntos de
encontro con outros, e viceversa, os meus puntos de encontro cun «outro», son puntos de des-encontro con outros. Facer da identidade unha
perigosa e superficial dicotomía, é caer repetidamente nun erro que
nos pode custar caro algún día. Como individuo, recoñezo o meu pasado,
no presente doutro individuo, recoñezo incluso as meus desexos, no
presente doutra persoa. Sí, tamén podo entregarme á fugacidade e
inmediatez do presente, mais, o certo é que a identidade non só ten
lugares, espacios, dimensions individuais e colectivas, racionais ou
afectivo-simbólicas, tamén teñen un tempo. Por iso, a tensión entre
«tradición» e «modernidade», pode caer tamén en dicotomías absurdas,
se non nos interpretamos coma individuos e colectividades a cabalo dunha
e doutra, coma sociedades en transición. ¿Quere isto dicir que
teñamos que axeonllarnos perante a suposta necesidade do moderno, do
novo?. Non, a tensión dialéctica entre tradición e modernidade tamén
é conflictiva, mais, a certo progresismo responderíalle que antes de
dar «un paso cara adiante», é preciso dar, primeiro, catro cara atrás,
e a certo conservadurismo, que as frustracions dos pais non teñen
porque se-los soños dos fillos.
A identidade, pois, é un tema delicado, e temos que afrontala na súa
pluridimensionalidade. Cometeremos un erro se asociamos atributos
concretos á identidade. Malamente podo eu concebir «dúas Españas»,
cando puidese concebir máis de tres Galicias, e outras tantas Europas:
temos que fuxir da dicotomía, se queremos construir culturas de
tolerancia e solidaridade. Namentres non resolvamo-la «cuestión
identitaria» na península, a tensión seguirá latente, e o que é
pior, certas crases políticas seguirán utilizando a «cuestión
nacional» pra aplica-la vella táctica do «divide e vencerás». Se as
institucions tampouco aplican políticas reais e efectivas de
discriminación positiva no eido lingüístico, a situación actual leva
visos de persistir no futuro.
Segundo Suso de Toro, somos cans de palleiro: feitos de experiencias e
circunstancias, de azar e liberdade. Somos verdade e desexo, soño e
realidade, por moito que o neguemos, estamos sempre columpiándonos
entre eses dous extremos do péndulo. O dinamismo, a diversidade e a
vitalidade cultural son sempre precisas nunha democracia, anque só sexa
pra evita-la esclerose do pensamento, pra fuxir da homoxeneización. As
institucions poden dar un pequeño empurrón, mais tal actitude ten que
sair do individuo mesmo. Tanto a historia, como a socioloxía... coma
calqueira outra ciencia que pretenda artellar explicacions
omnicomprensivas sobre os grupos e os individuos, fracasan no seu
intento, porque vivir é sempre estar condicionado pola incertidume; o
relatorio histórico cóntanos a experiencia vital do home dende arriba,
a voo de aguia, pero os homes experimentámonos dende dentro, e dende
dentro pensamos, sentimos e decidimos. Dende dentro seguimos a ser, en
certa maneira, un chisco descoñecidos para os demais e para nós
mesmos. Pedirlle ó individuo que non se sinta o centro de universo, é
unha crueldade, pois cada home é o seu propio centro, está condeado a
intentar entenderse, a sufrirse, a loitar consigo mesmo. Tódolos
conflictos teñen a súa raigame na falla de empatía, precisamente,
pola mesma inercia da nosa intransferible individualidade, pola falta de
experiencia vital para comprender ó problema vital do outro, ou pola
inconsciente negativa a comprendelo.
A tolerancia e a solidaridade constrúense tamén dende nós mesmos, é
—tamén— unha aspiración vital e individual de auto-mellora. Non pode
haber comunidades ou culturas de tolerancia, sin individuos con
capacidade de compromiso. Tampouco chega coa institucionalización dos
principios, se os principios non están interiorizados, se non forman
parte do imaxinario mental e sensíbel dos individuos.
Mais, isto non é unha apoloxía do individualismo por sistema, mais
ben, é un alegato a favor da individualidade: a individualidade
refírese á nosa particularidade coma cidadans, aquelo que nos fai o
que somos, aquelo que nos caracteriza. Queirámolo ou non, non podemos
fuxir desa individualidade, levámola pegada ás costas e é a nosa
sombra: un «melting pot» de recordos, experiencias e afectos, un eu
quebrado e escindido, mais un «eu», ó fin e ó cabo. Unha das
características do mundo actual é que non permite a expresión desa
individualidade, seguimos embobados polo número, pola estatística,
pola opinión da maioría; faise apoloxía do individualismo, mais
desprézase toda manifestación de individualidade no pensamento.
A baleira relixión do individualismo, coma novo imperativo categórico,
convírtese así, paradoxalmente, no xérmolo dunha abafante
homoxeneización cultural, que oscurece toda particularidade, toda
especifidade, tanto individual coma grupal. Na nova linguaxe da
sociedade postmoderna, tódolos antigos referentes desapareceron polas
ideas modernas: desaparición do cidadán e surximento do individuo
emprendedor, desaparición da sociedade e surximento do mercado,
desaparición do artista con canción protesta, polo culto á imaxe do
artista, e desaparición das clases e do weelfare state, pola
sacralización da competencia individual e o consumidor. A modernidade
xa non exclama ós catro ventos «!Liberté, egalité, fraternité», o
proxecto ilustrado, o sapere aude Kantiano, é cousa do pasado;
proclámase a liberdade absoluta de mercado e a fraternidade entre
mercaderes. Non se fala de igualdade. Todos estes factores, están a
converter ás nosas metrópoles en imperios do consumo, en culturas do
desvínculo. Se queremos construir tolerancia e solidariedade, temos que
construir tamén unha cultura da afinidade, o cal non poderá ser
posíbel sen unha proposta de educación sentimental nas nosas escolas,
que contrarreste á cultura do yoísmo, do consumo e da competitividade.
Mais, falemos desta palabra: afinidade. A palabra afinidade sempre
suscitou en min unha curiosidade bastante fonda; en principio, a
afinidade é unha verba que tenta dar nome á sensación de cercanía ou
agrado que nos produce a compaña doutro ser. O verdadeiramente
misterioso desta palabra, non é o seu significado, senon as múltiples
causas que impulsan o surximento dese sentimento de cercanía, no cal
podemos sentirnos a nós mesmos noutro ser. Nesa afinidade, xorde unha
dimensión da persoa na que deixa de sentirse coma individuo aislado, e
pasa a ser cidadán, Irlandés, socialista, ou calqueira outra
identidade que posúa íntimo significado e relevancia para él. Nas
afinidades individuais, xorden as afinidades colectivas; mais, por riba
destas, debe haber sempre un consenso ético de convivencia, compartido
por todas. O contido dese consenso, é a raigame de toda cultura de
solidaridade e tolerancia; tal contido pode ser revisado, reformado?
mais debe funcionar sempre coma un punto de encontro, coma un punto de
partida, non coma un punto e e final.
O que Eduardo Galeano denominaba a cultura do desvínculo é un
impedimento para o xérmolo dunha cultura da afinidade: a sensación de
baleiro e a falla dun sentido vital que impulse a nosa actividade
cotiá, alén do tempo destinado a tarefas socialmente productivas, é,
sen dubidalo, unha realidade que, se ben non pode ser palpábel coa
matemática frialdade das gráficas macroeconómicas ou da obxectividade
estatística, ten a súa raigame no interior de moitos individuos; a
ciencia non pode aspirar a te-lo monopolio da verdade, a dimensión
íntima do individuo, as súas paixons e afectos, non poden ser
analizados coa frialdade académica do método científico. A exactitude
e rigurosidade científicas, ás veces, teñen un sabor agridoce; pode
que sexa exacto representar nunha gráfica o balance das mortes da
guerra do Vietnam, mais a exactitude desta gráfica non tirá,
endexamais, a capacidade que ten a imaxe, a fotografía, ou a vivencia
directa, pra trascende-la comprensión puramente académica e pasar a
ese sentimento de afinidade, de empatía co sufrimento alleo. É esa
empatía a que nos empuxa a actuar.
A cultura do desvínculo mostra un total desinterese pola realidade
humana, rinde apoloxía ó práctico, ó inmediato, abrangue tódalas
dimensions das nosas vidas. Agás excepcions, na nosa cultura urbana,
existe moita dificultade pra encontrar espazos de socialización alén
dos espazos de consumo, espacios de afinidade. A afinidade é o punto
onde dous seres converxen en corpo e alma, un sentimento que vivifica e
devolve á persoa ó sentido da terra, e ó colectivo a súa conciencia
de seren algo máis ca individuos aislados; quizais sexa hora de buscar
ou de crear unha literatura da afinidade, unha literatura con pel e
sangue.
Contan que Herbert Marcuse, cando estaba a pasa-los seus últimos días
nun hospital, foi visitado por Jurgen Habermas. Marcuse miraba a través
da fiestra... coa mirada perdida, sumido nos seus recordos e coa
respiración entrecortada. Facendo un esforzo, díxolle a Habermas:
—Jurgen, xa sei onde xorden os nosos valores morais: na contemplación
da miseria, da dor humana.
Marcuse naceu e morreu ateo, sen sabelo, nesa confidencia a Habermas,
estaba falando da piedade. Seguramente, para él, a piedade non era un
sentimento divino, senon, sinxelamente, humano. Só unha cultura da
afinidade pode devolvernos o senso humano de tal palabra. A afinidade é
unha realidade corpórea, alén de estructuras xurídico-políticas que
oficializan vínculos que, ás veces, non representan feitos; é así
como, co tempo, as verdades oficiais, as verdades tradicionais,
vólvense opacas, frías, mesmo intrascendentes. A vinculación por
afinidade trascende ós intentos de homoxeneización por parte dos
férreos patriotismos de estado, e por parte dos nacionalismos
esencialistas e excluíntes; nese sentimento debería te-la súa raigame
calqueira intento de construir unha cultura de paz, unha cultura pra
enfrontarse ó dominio e á creación político-mediática de medo, unha
«cultura da afinidade» na diversidade.
Unha cultura da tolerancia, e da solidaridade.
|
BVG
Voltar atrás
