QUEN
che vía aos burgueses de Santiago cando ao outro día que se soupo a
morte qu' houbera na Rua de San Pedro! Qué de contos! qué de ditos! qué
de pernósticos! qué de sentenzas! Nas tendas, nas portas das
casas, nas prazas, nos curros, non se falaba d' outra cousa. O
raro do caso era que, todos a unha voz, sin saber por que nin
porque non, puñían a boca no alguacil Mercado. Ao primeiro, soilo
alguns, arrimando o bico ao oido, se astrevían a espallar a tremenda
nova; pero ao pouco, aquel rum-rum, aquela loya, foi crecendo é
subindo, subindo, hastra convertirse
[páx. 232]
en xeeral clámoreo, que bordou por todol-os curros e cantons da cidá.
Si fóramos a apuntar soilo as pragas e as maldicions, e as resmas que
lle botaron encima ao pobre alguacil, tíñamos pano pra mangas; pero
mais vale deixar no tinteiro aqueles xuramentos e malos vocables, e
siguir o fío do noso conto.
Fose qu' a voz do público e aquela loya fixese mella
no ánimo dos Alcaldes maores da Aodencia de Galicia, ou que eles
tivesen outros endicios, o certo é que Mercado foy citado pra comparecer
o mesmo día diante do Tribunal. Respondeu qu' él estaba ordenado de
Menores, e poI-o mismo, soilo suxeto ao fuero ecresiástico,e que por
eso non podía comparecer diante do Tribunal da Aodencia Mais,
despois, receando que ditasen contra él auto d' arresto, pensou que o
mellor que podía facer, era poñer terra por medio, e dar sebo aos pés.
E así o fixo.
Mais, o peor mal non estaba aquí: estaba en que os
truchumans que manexaban o cotarro, viran o ceo aberto con aquela desgracia, e precuraron sacar dela todal-a mais racha que poideron. Por
diante de Notarios fixeron sacar unha auta do que pasara, e de que todos estaban acordes en
acriminar ao Alguacil, e sin perder
[páx. 233]
tempo, despacharon un propio a Valladolí con todo o obrado, con sobre
pra Xau do Casal.
Non era necesario que se tomasen esta molestia; porque tan
ben tiñan traballado o asunto, que xa antes que chegase o propio a
Valladolí, o Príncipe D. Felipe, Gobernador do reino, a peticion de
Francisco de Gamarra, Procurador na Real Chancillería, con fecha
de 10 de Octubre de 1544, tiña espedida unha cédula, en que se facía
relacion de que os viciños de Santiago recibían moy malos tratos e
amenazas do Arcebispo e do seu cuñado Fernán Bravo, e do seu Provisor
e dos seus alguaciles e outros oficiaes, e acababa intimando secamente
ao Arcebispo, que pra o de adiante, obrase de modo que nin os
Alcaldes, nin os Rexidores, nin os viciños de Santiago, non tivesen
razón nin motivo pra queixarse de novo.
A auta que remitiron os do Concello a Valladolí, non
sería necesaria pra ganar esta cédula do Principe D. Felipe, pero foy
moy conducente pra que primeiro viñese a Santiago o Recetor de Valladolí, Francisco de
Montealegre, pra facer a probanza dos feitos
que se alegaban, e despois os señores do moy Alto Consexo de S. M.
espedisen en Valladolí, e a dezaseis de Diciembre do mismo ano, unha
carta de Se-
[páx. 234]
guro que solicitara o boo do escribano Xan do Casal. O Seguro viña dado
a favor dos Alcaldes ordinarios, do Procurador xeeral, dos rexidores e
viciños Froitoso de Ulloa, Xan d' Outeiro, Alonso Perez, Vasco de
Viveiro, Xacome Yañez, Xan Rodeiro, Macias Vazquez, Lope de Losada,
Gonçalvo de Puñol, Gonçalvo Perez e mais consortes, e rezaba
que os ditos nél contidos non recibisen ningún daño, nin nas suas
personas, nin-as de seus parentes, nin-dos seus bees, por parte do
Arcebispo, nin dos seus oficiaes e familiares co pretesto dos preitos que con él trataban.
Nosos leutores xa estarán feitos de cargo de que os
santiagueses habían de teer noticia da Cédula do Príncipe Regente.
Non soilo esto; uliron o seu contenido, e o tole tole e a polvareda que con tal ulemento se levantou, foi mais
que regular. Adiviñe o
leutor agora o que pasaría, cando a fin de Decembre se leyeu e pubricou
na Cruña a Carta de Seguro de que falamos. Aos rebertes dos
compostelanos xa lles parecía que toda a terra era pouca par' eles, e
que xa tiñan ao Rey poI-as pernas. ¿Quén iba a arrecadar aquela xente
aloucada cas suas pretensiós e cas alas que lle deran? ¿Quén iba a
domear os ímpitus d' aquela tropa insolitrada
[páx. 235]
pol-a sua ambicion e pol-os manexos de certos galafates e camaleons? Por
fallo de Xudas, as novedades estas viñeron cando o poboo andaba xa
medio revolto cos traballos para a formación dos cobrados das xusticias
e pr' a eleución do Procurador Sindico; así é que, escaramonados como
estaban os ánimos, con esto, cada vez puxeron mais enteiros e afoutos.
Non lle pasaba así ao Arcebispo, o cal, tan a peito tomou
o continido da Cédula do Príncipe, que, desde aquela, nunca mais lle ben
foy; así é que cando, pouco tempo despois, o Papa Paulo III lle mandou
o capelo de Cardeal de Roma, non pensando mais que na morte, anunciouno
ao pueblo desde o púlpito da Catredal, dicindo que o Papa tivera a ben
mandarlle a él aquela tan señalada distincion, pra que o enterrasen con
honor. O que mais dentro o roía e minaba era o non encontrar por donde
él poidese haber dado motivo a aquela reprimenda. Non-o remordía a
concencia dos feitos que se lle achacaban na relacion continida na
Cédula do Principe; non vía por donde pudo levantarse aquela tramoyada
armada contra él.
Os seus familiares, véndoo tan abatido e acongoxado,
propuxéronlle que se fixese unha informacion acerca dos feitos que se
relataban
[páx. 236]
na Cédula do Príncipe, pra facer ver que eran falsos e sin fundamento.
Fíxose así, e foron citados pra declarar, Rodrigo de Bendaña, Martín
Galos, Xoan Lopez de Cangas, Rodrigo Fernandez de Valiña, Froitoso d'
Ulloa, Vasco de Vibeiro, Lope de Losada, Macías Vazquez, Pedro d'
Arouça, Froitoso Galos, Alonso Perez e Xoan do Casal.
Casi todas estas declaraciós foron prestadas en diferentes días
do mes de Xaneiro do ano siguente de 1545; e como se trata d' unha
cousa tan seria; d' unha cousa que envolve unha gravísima acusación
contra un Arcebispo de tan boa memoria como é D. Gaspar d' Abalos,
permitiranos o leutor que lle endilguemos, traducidas en gallego,
esmoçando por eso algunhas das machacaduras curialescas, as
declaraciós d' alguns dos que citamos arriba, e, entre telas, as de
Vasco de Vibeiro e de Xoan do Casal, que eran os máis arrabiados e
decrarados contra o Arcebispo. É o mellor modo de enteirarse e formar
cabal xuicio do asunto.
O día 5 de Xaneiro compareceu, pois, Rodrigo de Bendaña,
ante o Provisor Dr. Plasencia, e despois do xuramento de costume,
prestou a declaración que sigue, tal cal se hacha no proceso da
Informacion:
[páx. 237]
«O dito Rodrigo de Bendaña, viciño e Rexidor de dita ciudá, testigo
susodito, despois de xurar en forma debida e de dereito, sendo perguntado poI-o dito señor Provisor
pol-o contenido, e ao tenor e forma
do dito pedimento, dixo: que xa él tiña noticia dos preitos que o
reverendísimo señor D. Gaspar d' Abalos, Arcebispo de Santiago;
trajía ca dita ciuda, e en especial d' un dos ditos preitos sobre a
xurdicion de dita ciudá e d 'outro sobre cincuenta e tantos mil mrs. que
se lle pagan de servicio en cada ano, pois é un dos rexidores da dita
ciudá. Os cuales preitos, dice o testigo, que están pendentes na
Chancillería de Valladolí, e xa o estaban no tempo dos outros Prelados
pasados, de moito tempo e anos a esta parte. E dice o testigo, que
estando así pendentes e começados os ditos preitos, chegado que foy sua
Señoría Revma. a esta ciudá, xuntaronse Xusticia e Rexidores a
praticar no seu consistorio sobre os ditos preitos, pra efecto de que
se siguisen; pois que xa tanto tempo había que estaban pendentes; e que
alí se acordou, pra efeuto de os siguir, de pedir licencia a sua Señoría pra poder siguil-os, parecéndolles que se debía somellante
comedemento e boa crianza. E cometeuse a personas do Rexemento que
sobr' elo falasen a sua Se-
[páx. 238]
ñoría. E ansimesmo este testigo hachouse presente no tempo que algus
dos Rexidores lle pidiron a sua Señoría a tal licencia, e veu que
sua Señoría respondeu: que acababa de vir a este arcebispado, e que
non estaba tan enteirado como quixera das cousas d' el; pero xa que eran
preitos que estaban pendentes, que os siguisen ca mais diligencia que
lles conviñese, que él, pol-a sua parte, que se folgaba delo, e que os
siguisen ca bendición de Dios noso Señor e ca sua. E ainda añade, que
falando este testigo con sua Señoría algunhas veces, díxolle que se
folgaba de que se siguisen os ditos preitos, e de que se acabasen no seu
tempo.»
«E dice mais o testigo, que nin veu, nin oyeu dicir que a
S. S. Rma., despois que dou a dita licencia, como queda dito, nin o
seu Provisor, nin o Asistente, nin os outros seus oficiales, nin
ningunha outra persona por él, nin no seu nome, houbesen impedido, nin
impidisen, nin estorbasen aos ditos Xusticia e Rexidores e Procurador
xeeral, nin aos seus sustitutos (1) de siguir os ditos preitos, nin que
sobr' elo lles fixesen ninguns estorbos, nin ameazas, nin malos
tratamentos; nin ferido, nin feito nin dito cousa
————
| (1) |
No original: sustetantos. |
[páx. 239]
ningunha, nin inxuriado de feito nin de palabra a ningun dos ditos
Rexidores, nin Alcaldes, nin Procurador xeeral da dita ciudá, nin aos
viciños en xeeral, nin en particular; e que si o houberan feito ou
dito, o decrarante vírao e soupérao ou a lo menos oírao dicir, sendo
como é viciño e un dos Rexidores da dita ciudá, que dou voto pra
que se siguisen os ditos preitos. E dice que nunca delo lle falou
S. S. Rma. nin os seus oficiales para repocharllo ou impidirllo por
ningún estilo; e que ten por certo que tampouco o fixo a ningún dos
outros Rexidores, Alcaldes e Procurador xeeral; porque si o houbera
feito, non poderia ser nin pasar sin velo ou sabel-o él, ou oil-o
dicir, antes poI-o contrario, dice o testigo, que veu e vee que S. S.
Reverendísima é un dos bóos Perlados do mundo, e de boa e saa
intención e gran enxempro, e que así traxe á sua xente e casa tan
recollida, que non hay nela persona que faga e diga a ningunha persona
nin viciño da dita ciudá ningunha enxuria, nin palabra descortés,
nin maltratamento, nin cousa de que ningún veciño teña raçon pra
queixarse; e que lle parece e ten por certo, que S. S. Rma. así o ten
proveido e mandado, aos seus criados e oficiales; e que ve a todos trata e honra moy cortesmente
e con tanto amor
[páx. 240]
ou mais que en tempo de ningun outro Perlado dos que o testigo veu e
acorda no seu tempo.»
«E dice tamen o testigo: que sabe e que é verdá, que
despois que o Rmo. Sr. Arcebispo foy proveido e veu a ser Perlado a
este dito arcebispado de Santiago, nin él, nin os seus oficiales,
botaron ningunha imposicion, nin derrama, nin pecho, nin trabuco na dita
ciudá de Santiago, nin en todo o arcebispado; pois que si o houberan
feito, o testigo soupérao, e non podería menos de vel-o e sabel-o, por
ser como é viciño e rexidor da dita cidá, e teer moita noticia das
vilas e lugares do dito arcebispado. Pol-o contrario, dice o decrarante:
que veu e vee que o dito Rmo. Sr. Arcebispo quitou certa imposicion, que
había na vila de Noya, que chamaban o estanco do viño; porque ningunha
presona o podía vender en certos meses do ano, sin pagar cincuenta ou
sasenta mil mrs. A cal imposicion pareceulle a sua Señoría que non era
xusta. E o decrarante veu que se pagaba e pagou e usou en tempo dos
Perlados pasados; pero, chegado S. S. a estas terras, quitouna, porque
lIe pareceu imposicion e cousa mal levada.»
«E dice mais o testigo: que sabe e é verdá que desde mais de
trinta anos a esta parte, de
[páx. 241]
que él ten acordanza, os Perlados que foron desta Santa Iglesia de
Santiago sempre levaron e se lles pagou en cada ano, cincuenta e tantos
miles mrs, que lles eran debidos de servicio na dita cidá, pol-os
viciños dela; e que os veu cobrar aos tesoureiros e persoas que tiñan
este cargo de cobrar as rentas dos ditos Perlados e ainda aos
tesoureiros de S.S. Rma., e que
veu librar e dar libranzas pra elo no Consistorio da dita cidá; e que
en tal posesión de os levar e cobrar están os Prelados, incruso
S.S.Rma.; por mais que sobre o dito servicio xa hay moito tempo pende
preito na Chancillería de Valladolí, e que cando o Procurador da dita
cidá os vay a pagar faga a correspondente protesta, pra que non pare
perxuicio á cidá. E dice que él acórdase de que os cobraron os
Prelados pasados D Alonso de Fonseca e D. Pedro Sarmiento, que de Dios
gocen, e D Xoan Tabera, e S.S. Rma. da misma maneira hastra aquí. E dice
mais; que non veu que sua Señoría, nin os seus oficiales acrecentasen
o dito servicio nin puxesen outra nova carga, como ten dito; antes pol-o
contrario, o dito Rmo. Sr. Arcebispo, como é de tan boa e santa
intención e grande enxempro, nin pideu, nin levou outros servicios e
cousas que levaron
[páx. 242]
os outros PerIados pasados. E repite o testigo que nunca veu que o dito
Rmo. Sr. Arcebispo fixese ningun maltratamento aa dita Xusticia e
Rexidores da dita cidá, nin ao Procurador xeeral, nin aos viciños.
Pol-o contrario, algunhas veces ten visto na casa de S. S., e no seu propio apousento, aa Xusticia e Rexidores e Procurador xeeral e alguns
viciños, e veu que sua Señoría honrábaos e tratábaos ben e mostráballes todo amor e boa
voontá; pero non veu que alí, nin noutro
sitio, lles fixese nin dixese mal tratamento, nin mala palabra, nin
tampouco oyeu dicir que o houbesen feito o Provisor, ou Asistente, nin
os seus oficiaes.»
«E asimesmo dice o testigo, que veu en tempo do Arcebispo
D. Alonso de Fonseca, que cando viña aa dita cidá, dábanlle pousadas
pra seus criados e achegados que con él viñan e paraban, e ainda pr'
as personas que viñan despois a velo. O cal apousento veu que o daban
nesta dita cidá os viciños, tanto cregos, como legos, nesta forma: que
a Xusticia e Rexidores repartían tantas pousadas cantas se lle pidian
pra os legos e familiares do dito Arcebispo antr' os viciños, eceuto os
que estaban ensentos poI-os oficios de Iglesia, ou por seren fidalgos,
anque, a veces, ainda entre estes mismos se re-
[páx. 243]
partiron pousadas; e o Provisor repartía nas casas dos cregos as
pousadas que lle pedían: E así veu que se dou o dito apousento sin
dificultá e sin andar co que agora andan con S. S, Rma., sendo o Perlado
que menos apousentos pideu; porque a casi toda a sua xente que pode,
tena recoIlida na casa; e, si algun apousento pide, é ben contado. E
dice mais o, testigo que o mismo apousento que se dou en tempo do dito
Arcebispo D. Alonso de Fonseca, o mismo se dou aos criados e achegados
que viñeron co Arcebispo D. Pedro Sarmiento; pois o mismo testigo, como
Rexidor que é da ciudá, con un dos alcaldes dou o aposento aos criados
e achegados do dito D. Pedro Sarmiento. E non veu que ningun puxese oustáculos, nin contradicioos.»
«E dice mais o decrarante, que oyeu dicir que Xan do Casal
e Sebastian Fresco, viciños da dita cidá, e Francisco de Gamarra procurador na
chancillería de Valladolí e outras presonas ganaran duas Cédulas, unha do Príncipe noso Señor, e outra dos do muy Alto
Consexo: e que na do Principe noso Señor facían relacion de como S. S.
Rma. e seu Provisor e Asistente e seu cuñado Fernan Bravo e os outros
oficiales fixeran moitos agravios e malos
[páx. 244]
tratamentos aa Xusticia e Rexidores e Procurador e viciños da dita
cidá e d' outras cousas, e que na outra Cédula se daba Real seguro pra
alguns dos Rexidores e viciños da dita cidá. E dice o testigo, que,
cando soupo que se ganaran as ditas Provisions, quedara ademirado,
porque, como leva dito, non veu facer ningun maltratamento, nin ameazas aa dita Xusticia e
Rexidores, nin ao Procurador xeeral, nin aos viciños, e soilo sí tratal-os e honral-os ben e
tanto, sinon mais, que en tempo dos outros Perlados pasados. E dice, que as tales Provisions
non se consultaron con él, nin delas nada soupo; que, si con él se consultaran
como se debía
facer, xa que se pidían en nome da cidá, non daría nin podería dar tal voto; pois a relacion
que os sobreditos fixeron a S. M. e aos do seu moy Alto Consexo, nin era verdadeira, nin
poñía as cousas como pasaran; antes ao contrario; e que, poI-o mesmo, non había pra que pidir
semexantes Provisions, impoñendo tan dañada relación, feita mais pra meter a cisma e decir o
que non pasara, que par' outra cousa; e que se pasma de que o dito Francisco de Gamarra,
sendo procurador da dita cidá, se houbera estravido a facer semellante relación, e con tan mala
criança pedir semellantes Provisiós, nin que a
[páx. 245]
Xusticia e Rexidores llo pidisen e mandasen; pois como leva dito nunca veu que os oficiales
de S. S. fixesen maltratamento, nin enxuria a ningun viciño da dita
cidá; nin a outra
presona; a non ser que queiran dicir que Gregorio de Mercado, tenente de Alguacil que foy de
S. S., tuvo parte na morte d' un home. O que o testigo sabe sobre o particular, por haberllo
oido ao mismo Mercado, é esto: que sendo tenente de Alguacil o dito Mercado e indo unha
noite a rondar pol-o barrio de S. Pedro, arrabalde da dita vila, topou con un mancebo, a
quen seus criados querían desarmar. Como o mancebo se resistía, déronlle unha ferida, e
en
esto chegou Mercado pra tomarlle as armas; pero ao mesmo punto cayeu morto no
chao. Os criados, que foron os verdadeiros autores
da morte, escaparon logo de Santiago, é decir que se meteron en Portugal. Tamen oyeu dicir
que, levando Mercado unha vez presa a unha muller, viciña desta cidá, que ainda que non-a
levaba collida nin agarrada, a muller caera morta ca rabia e ca coraxe que tomou. Anque
destas desgracias non lle volvían a Mercado moita culpa, S. S. recibeu delo
moita pena, e
non lle volveu a dar mais o oficio de Alguacil; e o Mercado foyse deste Reino.»
[páx. 246]
«E pol-o que toca ao dito Fernan Bravo, dice o testigo, que é un dos Rexidores da dita
cidá e que é moy boo cabaleiro, e que o ten visto falar tanto no Reximento como fora del,
noy ben e sabiamente nas cousas do Reximento, e nunca veu que dixese ningunha
descortesía, nin enxuria aos outros Rexidores e Xusticias, nin aos viciños da dita
cidá. E esto é a
verdá e o que sabe do susodito, so cargo do seu xuramento. E firmouno do seu nome.»
Si algun dos meus leutores quere ver en esta decraracion algo de combinado e estudiado, eu
non llo impugnaría; pero aquí temos a decraracion de Xan Lopez de
Cangas, que era home
de enteira confianza do Concello. É bastante mais corta; foy prestada o 13 de Xaneiro, e dice
así:
«O dito Xan Lopez de Cangas, viciño da dita ciudá, alcalde ordinario que foy este ano
pasado, habendo xurado en forma, perguntado poI-o dito Sr. Provisor sobr' o contenido no
pedimento e relacion inxirida na Cédula do Príncipe noso Señor, cuyo treslado vay por
cabeza desta informacion, dixo que non se acorda que no Consistorio, nin en outra parte, se
houbese proposto ou falado de ganar a dita Cédula do Príncipe noso Señor,
nin a Carta de
Seguro
[páx. 247]
dos Señores do seu moy alto Consexo, e que si se mandaran pidir no Consistorio,
hacharíase o auto no libro de Consistorios; e que él non veu as ditas
Cédulas e Provision de Seguro,
hastra agora que lle mostraron o treslado. O que sí sabe é, que habrá como catro ou cinco
meses, que él e Pedro de Arouça, alcaldes ordinarios que eran da cidá, co Procurador
xeeral e certos Rexidores, acordaron no Consistorio que Vasco de Vibeiro, rexidor, fose a Valladolí
pra siguir os preitos qu' a ciudá trataba con sua Señoría Rma., sobre a xurdición da dita
ciudá e
o servicio que chaman da mula, que se lle paga. E porque despois a outros rexidores lles
pareceu que Vasco de Vibeiro faría no viaxe moita custa, tanto mais que ao presente a
ciudá estaba ben escasa de caudales, e ao mesmo tempo Xan do Casal e Bastian Fresco, escribanos,
escribiron ao Reximento ofrecéndose eles a entender nos ditos preitos e a facer as dilixencias
convenientes, parécelle ao testigo que entonces o Reximento pasou unha carta a Vasco de Vibeiro,
que estaba na vila de Noya, que sustituise nos ditos Xan do Casal e
Bastián Fresco o poder
siguir os ditos preitos. Mais de que se tratase pra ganar a dita Cédula
e Seguro, non se acorda, nin o veu.
[páx. 248]
«E dí o testigo, como a pouco tempo de viir a S. S. Rma. de Alemania, acordouse no
Reximento de irlle a pidir licencia pra siguir os preitos que con él trataba a ciudá na
Chancillería de Valladolí, sobre a dita xurdicion e servicio; e que él e outro alcalde Pedro de
Arouça e
os outros Rexidores que se hacharon presentes no Consistorio, foron todos ao Palacio de sua
Señoría e ao seu aposento, pra vel-o e falal-o e pedirlle a dita licencia. Que él respondeu que
lle prouguía moito e que estaba contento con que se siguisen os ditos preitos: mais, como
acababa de chegar de Frandes, non estaba no tanto d' eses negocios, e que así que se
folgaría con que se suspenderan hastra despois da Páscoa, que todo podría ser mes e medio, e que
entramentres escribiría él aos seus letrados e a outros dous leirados
do Consexo das Ordes, pra
enteirarse da xusticia que asistía a sua Santa Iglesia nos ditos negocios,
pois si lle dicían
que non tiña direito, que tindría moito pracer en concordarse ca ciudá e facer un arreglo que
fose porveitoso pra todos.»
«E dice mais o testigo, que quince días despois que pasou
a Páscoa, volveu él con Pedro
de Arouça e alguns dos ditos Rexidores e o Procurador xeeral, a supricar a S. S. fose servi-
[páx. 249]
do que se siguisen os ditos negocios, ou que se fixese algun arreglo; e que S. S lles
respondera que lle escribiran os seus Letrados, dicindo que tiña razon; mais por eso que
non levaba a mal que se siguisen os ditos preitos, e que, si preciso era, que pol-a sua parte lles daba
licencia; que o que sí deseaba era que se autivasen canto mais se podese, pra que se acabasen
pronto, que él de seu lado mandaría aos seus oficiales, que fixesen o mismo. E añade que, despois
acá, nin antes, nin sua Señoría Reverendísima, nin os seus oficiales, nunca lles fixeron, nin
dixeron descortesía, nin mala palabra, nin ameazas, nin outra cousa, nin por razon dos ditos
preitos, nin por outra cousa ningunha; antes, pol-o contrario, sempre os tratou moy ben e
con moito amor, como bon Perlado e Señor que é; e que o mesmo dice do seu cuñado
Fernan Bravo.»
«E dice o testigo que desque S. S. Rma. é Perlado desta Sta. Iglesia, non puxo ningunha
emposicion, nin trabuco aa dita ciudá, nin aos viciños dela; pois que os preitos que con ela
ten, xa estaban comezados de moito tempo acá, en tempo dos outros Perlados pasados; e
que ainda sacou o estanque do viño na sua vila de Noya, que podría valer de 60 a
70.000 ma-
[páx. 250]
ravedíses, que lle pagaban cada ano, e así os pagaron aos outros Perlados, por parecerlle
qu' era emposicion e cousa mal levada. Que respeuto dos apousentos que se deron a alguns
dos criados de S. S., veu que tamen llos deron aos outros Perlados que foron desta santa
Iglesia, e que ainda lles deron mais dos que agora dan a S. S.; e que os deron os Alcaldes e
Rexidores da ciudá, nas casas dos viciños. E que esta é así a verda; e firmouno do seu
nome—Cangas.»
Vexamos agora o que dixo Vasco de Vibeiro: «O dito Vasco de Vibeiro, viciño e
Rexidor da dita ciudá, habendo xurado en forma e perguntado pol-o contenido no pedimento,
Cédula e Carta de Seguro, si a mandaran ou non ganar aos ditos Xan do Casal e Francisco de
Gamarra, dixo: que él non se acorda que no Consistorio se determinara nin
mandara ao dito
Francisco de Gamarra que pidise e ganase a dita Cédula do Príncipe
noso Señor; pero que
a deberan ganar os escribanos Xan do Casal, e Bastián Fresco, como viciños da dita
ciudá, pra
que fose parte pra poñer remédeo a alguns dos agravios que se facían aos viciños; pero que él
nin-o mandou, nin veu que no Consistorio se mandara.»
[páx. 251]
«Que pol-o que toca aa persona de sua señoría Reverendísima, que nunca veu nin oyeu
que dixese malas palabras a ningun Rexidor, nin Alcalde, nin a outra persona da
ciudá; porque S. S. é persona retraida e ten pouca conversacion cos viciños, e todal-as
cousas de
xusticia remíteas aos seus oficiales, pol-o cual cree que o que ganou a dita Cédula, si fixo
relacion contra S. Sría., debeu ser por algunhas cousas de que podiría haber queixa de alguns
dos seus oficiales, como e púbrico e notorio. Pois estando a ciudá pacífica e
sin contenda
ningunha, e usando os Alcaldes ordinarios a xurdición dela, según é d' uso e
custume, e
mentras os preitos que sobr' elo hay non se dicidan, o doutor, Berastegui, Asistente de S. Sría.,
tomou un preso ao Alcalde ordinario, Xacome Yañez, e avocouno a sí, e
non-o quixo restituir hastra que, posto recurso aa Real Aodencia deste Reino, foy condenado. De todo o
cual se lle seguiron aa ciudá moitos gastos e disinsiós; pois que vendo como o dito Asistente
se entremetía no susodito, habendo preito sobr' elo, tuvo por necesidá que salir ao frente.
E asimesmo quixeron botar aloxados a Nicolao Taboada e a Cutrín, viciños da dita
ciudá; e
porque eles tiñan na-suas casas fillas doncellas,
[páx. 252]
e conforme aos alosados que lles querian botar, que eran mozos d' esporas e outra
xente
manceba, non lles parecia que conviñese aa honra da-suas fillas, por non
adimitilos logo
e por asperar a que viñesen os Alcaldes a repartir os aloxamentos, o Alguacil doulles de paus,
e rompeulles a cabeza, e levounos arrastro poI-o cabelo hastra a carce. Pasáronse tamen
outras cousas que se podirían dicir, si non fora pol-a honestidá deles.»
«Perguntado si a S. Sria. Rma. dera licencia ao Consistorio pra siguir os preitos que con él
se trataban, dixo que era verdá que a Sua Señoría, pedida que lle foy a dita licencia de parte do
Reximento douna e manifestou que se folgaba de que se siguisen os ditos
preitos.»
«Perguntado si aos PerIados pasados se lles deran
apousentos na dita ciudá pr'os seus criados e oficiales, contestou que nos trece ou catorce anos que levaba de casado nesta
ciudá, veu que se deron apousentos ao Arcebispo don Pedro Sarmento, PerIado que
foy desta Santa
Iglesia, e que tamén se deron aa S. Sría. Reverendísima, desde que foy
PerIado, e que nesto
naide falaría, sinon fora poI-o que arriba dixo, que é o maltrato que
facían aos viciños, por causa e achaque dos ditos apousentos.»
[páx. 253]
«Perguntado si a S. Sría. puxera algunha nova imposición na dita ciudá, respondeu que
non vira imposición nova que puxera Sua Señoría, eceuto que os seus oficiales queren estenderse a mais do que soían
facer, nin nunca se fixo;
e que da persona da S. Sría. non hay que dicir, nin porque queixarse, antes hay que agradecerlle
a boa doutrina, predicacion e enxempro que dá.»
«Perguntado qu' agravios son os que fixeron, aa dita ciudá os
oficiales de Sua Señoría, e
cales oficiales, respondeu que do Sr. Provisor non sabe ningun; do Sr. Asistente o que ten dito;
de Gregorio Mercado, que sendo Aguacil, rondando unha noite él cos seus
criados, mataron
a un home, que despois reçumeuse a coroa e, resumida e enhibidos da causa o Sr. Gobernador
e oidores; volvéronlle a dar a vara do dito oficio, e desta vez, levando presa ao carce unha
muller honrada, viciña desta ciudá, no camiño quedou morta entre él e os criados; no cual o
pobo recibeu gran escándalo, por seren así tratados os viciños d' él. E despois de morta a
dita muller, como se foron a querellar d' él 'aa Real Aodencia deste Reino; o dito Mercado,
Aguacil, foyse libre pr' a sua terra, sin ser castigado; quedando así
esta ciudá e os viciños e
personas dela sin alcanzar xusticia ningunha.»
[páx. 254]
«Perguntado si a S. Sría. os chamara aa sua casa e lles
dixera as palabras contenidas na dita
Cédula, contestou que nunca a S. Sría. les dixera ningunha palabra, antes, poI-o contrario,
os tratou e trata moy ben; e que a dita Carta de Seguro que Xan do Casal ganou de S. M., o
testigo, como dito ten, non lIa mandou pidir, nin veu que no Consistorio se mandase pidir;
pero dice que non a ten por mal ganada, pois, poI-o que parece, alguns dos oficiales de Sua
Señoría tíranlle mais a o dito Xan do Casal, a Bastian Fresco e a outros que andan nos
negocios da ciudá, que aos demais viciños dela, e búscanlIes achaques e cousas velIas, para
proceder contra eles, como o fixeron con Marcos Picado e outros viciños. E esto
é así a verdá. E firmouno do seu nome—Vasco de Vibeiro.»
Salada é a decraracion de Xan do Casal, e o ver como se foy esbarrendo de contestar ao caso
a todal-as perguntas. Douna o 10 de Abril e é como sigue: «O dito Xan do Casal, viciño da
dita ciudá, habendo xurado en forma e perguntado poI-o dito Sr. Provisor, contestou o
siguente. Perguntado si pol-o mes de Decembre do ano pasado fora á Corte de S. M. e si en
nome de Froitoso d' UlIoa, Alonso Perez, Xan d' Outeiro, Xan Rodriguez, Lope de Losada e
[páx. 255]
outros viciños desta ciudá, estuvo no Consexo Real de S. M. e pideu aos señores do seu moy
alto Consexo unha carta de Seguro, cuyo traslado está no principio deste proceso, contestou
que é verda que foy a levar ao dito Consexo Real unha probanza que, en nome do Fiscal de
Sua M., fixera nesta ciudá o recetor de Valladolí, Francisco de Montealegre, e que
alí, pra sí e
pra outros, ganou unha carta de Seguro que ten presentada na Real Aodencia deste Reino,
aa cal se remite. A cal, por mandado dos señores Gobernador e Oidores, foi pergonada na
ciudá da Cruña; e despois de pergonada e notificado, puxérono a él preso. O cal Seguro dice
que ganou con poder que tivo, ao cal poder se remite.»
«Foylle perguntado si o dito Seguro, que dice ganou, é do mismo tenor e forma que o
treslado que está no proceso e que se lle amostrou. Respondeu que o treslado que se lle amostrou,
non-o veu concertar co Seguro orixinal, nin o ve sinado de escribano, e que se remite ao dito
orixinal. »
«Perguntado cales foron as personas que dice que lle deron o poder pra ganar o dito Seguro,
contestou que o dito poder pasou por ante Macías Vazquez, notario de numero e
do Concello
[páx. 256]
desta ciudá, que o presentou no Consexo Real e que a él se remite.»
«Perguntado si Froitoso d' Ulloa, Vasco de Vibeiro, Alonso Perez, Xan
d' Outeiro, Xan
Lopez de Cangas, Xacome Yañez, Lope de Losada, Gonçalvo Perez, Xan Rodriguez, Macías
Vazquez, Gonçalvo Puñal e os mais contenidos no Seguro, lle deran poder
pra pedil-o e ganal-o
no seu nome, ou si lle mandaran e encargaran que así o pidise, respondeu que o poder que
tiña era unha sustitucion que lle fixera Vasco de Vibeiro por virtú do poder que tiña da
ciudá, o cal era pra pidir toda cras de Provisions.»
«Perguntado si, ademais do dito poder, os sobreditos contenidos no Seguro lle deran
outro poder pra o ganar, dixo que non llo deran.»
«Foylle mandado dixese e decrarase si os contenidos no dito Seguro lle mandaran que o
ganase e pedise no seu nome. Contestou que os sobreditos non lle mandaran pidir Seguro, sinon que lle dixeron que ganase, procurase e
alcanzase todas as Provisions que foren necesarias pra a dita ciudá e veciños dela.»
«Perguntado qué agravios e malos tratamentos veu facer aa Sua Señoría ou a seus oficiales
aas sobreditas presonas contenidas ou a cada
[páx. 257]
unha delas pra que por eles se movese a ganar o dito Seguro; dixo: que se
remitia aos
procesos, querellas e informacios que acerca delo hay na Aodencia Real e
ante as Alcaldes desta ciudá.»
«Foy requerido que dixese qué querellas e acusacions hay
sobr' elo, e contra qué presonas,
e ante qué escribano. Dixo: que non-o sabe e que se remite aos procesos que hay.»
«Perguntado diga ante que escribano, dixo: que non-o sabe,
mais que os escribanos darán razon deles. E, que poI-o que a él tocaba, dixo: que indo un dia
pol-a galería da Catredal en
busca do cardeal Martín Romero, pasou por xunto del un criado de Sua Señoría, que se
chama D. Bernaldino, o cual lle dixo que si o volvía a atopar alí, que o botaría das bóvedas
en baixo.»
«Perguntado quén estuvera a esto presente,
respondeu: que con D. Bemaldino viña un capellán que é aposentador de Sua Señoría; que D. Bernaldino adiantouse pra decirlle
aquelo, e
que así, cando llo dixo, non estaba naide presente..»
«Perguntado qué presonas lle deran o diñeiro
pra ir aa Corte de S. M. e ganar alí o dito
Seguro, contestou: que non llo dou naide, que o
[páx. 258]
puxo él do seu bolsillo, porque iba a siguir un preito que alá tiña e a levar a probanza que
dixo.»
«Perguntado si despois que volveu, lle deran o diñeiro que gastara, respondeu: que non, e
que esta é a verdá.»
«Foille perguntando si él mandara e encargara a Francisco Gamarra que ganase do
Príncipe noso Señor a Carta, cuyo treslado está neste proceso, dixo: que non-a ganou; nin supo
dela hastra que oyeu dicir que a ganara o dito Francisco Gamarra, que él mismo
llo dixera. E
asimismo dixo, que apelaba. (Esta última palabra está testada no orixinal.) E logo sigue: dixo
que non-o quería firmar.»
Vese por estas decraracions e poI-as dos demais, que todos conviñan en que, como dicía o
mesmo Froitoso d' Ulloa, o Arcebispo «nunca lles dixera nin fixera sinon moita mercé,
tratándoos moy ben.» Ao cal pode añadirse o que decrarou Alonso Perez, que ven a ser o mesmo
que dixo Rodrigo de Bendaña (e era un dos contenidos no Seguro) a saber: «que neste
arcebispado non vira Perlado tan santo e de tan boos consellos e predicacions e quito de pasiós
como a S. Sría., que non procura sinon entender nas suas predicaciós e oficios da Santa
[páx. 259]
Madre Iglesia, e que por tal o ten, e conoce é de moy boa santa intencion.»
|
BVG
Atrás
Índice de Páxinas
Páxina Seguinte
Ir ao índice de Páxinas