NOSOUTROS
tamen podemos concurrir ao axuntamento da casa dos Ulloas. ¿Quén nol-o
quita? E en efeuto, despois das duas da tarde do dia 7 de Decembre, formigaba
aquela casa de xente, que parecia un xubileu. Casi todo o
melloriño de Santiago estaba ali reunido; ali estaba Rodrigo de
Bendaña, Rui Martiz de Carballido, Martin Galos, Froitoso Galos, Xan d'
Outeiro, o licenciado Peñaranda, o bachiller Bandin, Alonso Perez,
Vasco de Viveiro, García Osorio, Rodriguez Fernandez, Pedro de
Arouça, Xan Lopez de
[páx. 40]
Cangas, todos rexidores: e de escribanos estaban
os dous de númaro do Concello, Lope de Losada, e Macias Vazquez, e,
ademais, Joan de Casal, Jácome Yanez, Gonçalvo de Puñal, Fernando
de Ruanova, Francisco Yanez Grolo, Bastian de Balboa, Marcos Picado,
Rodrigo Perez, Marcos Fernandez, Joan Gonzalez, Luis de Barros, Alonso Brion, Martin Lopez de
Ballesteros: (1) de mercaderes, Xan
Rodeiro, Gonçalvo de Zuaçes, Alonso Lopez, Pedro de Castroverde e
Gaspar Sanchez. Aa porta da casa, e sentados no poyal que habia aos
lados, estaban algunhos cursidosos en moita conversa uns cos outros. Os
convocados foron pasando de un salon en outro, hasta que chegaron a unha
gran cámara moy ben amueblada. Aquela casa era unha das mellores de Santiago; alguns
dician que fora do Conde D. Fernando Perez, ayo do Rey
de Leon D. Fernando ll, pero o certo é que Froitoso de Ulloa e o seu
hirman o coengo Lope Sanchez de Ulloa, coidaban de té-
————
| (1) |
Os nomes
destes escribanos, e ainda de alguns mais, encontrarédelos en autos de
aquel tempo. O que proba o boyante que estaba a curia en Santiago. Ainda
o Visitador e Cardeal Hoyo conta que no seu tempo, a prencipios do sigro
XVII, habia en Santiago unhos corenta escribanos, os quaes todos
sostiñan as suas casas con moito boato e fartura.
|
[páx. 41]
la ben composta e arregrada. Non é do caso recorrer todal-as cámaras e salons; pero
siquera diremos algo de cómo era e como estaba o salon en que se reuneu
toda aquela xente. Era casi cuadrado, o teito estaba formado de artesóos
separados por largueiros e travesos, que tiñan entallados
moitos adornos e feguras como ovas, dentes, filetes, cordóos, etc. Nas
paredes dos lados hachábanse colgados seis tapices, tres de cada
banda, ca hestorea de Daví. Nun, estaba Daví como pastor esgaIletando
un leon; noutro, Daví presentándose a Saúl; noutro, Daví matando
ao xigante Goliá; noutro, Daví recibido por coros de mozas que o
vitoreaban; noutro, Davi tocando a arpa diante de Saul; e noutro, o
casamento de Daví con Micol. Na testa do fondo habia outros dous
tapices, nun, estaba unha donna soltando un falcon sobr' un bando de
pombas, noutro, un cabaleyro e un recovaxe de cans persiguindo un cervo.
Entrambos tapices tiñan o escudo cos escaques dos UIloas e un rótulo
que dicia: Ulloa. No mesmo fondo do salon e debaixo destes tapices,
habia un almario, mais ben baixo que alto pero moy ancho, con tres
divisions e outras tantas portas. Cada porta tiña duas foIlas, nos
entrepanos das quaes estaban tallados uns como rollos de papel me-
[páx. 42]
dio
abertos. A un lado do almario estaba o relós, que pol-a mañan colocara,
e xemera non pouco o maestre Guillen co seu oficial Arnau da Serra, no
medio da outra testa de arriba habia un cuadro a oleo de moy vivo e
dooce color, que representaba a adoracion dos Reyses; a os lados habia
outros catro cuadros, tamen a oleo, e que representaban a Adoracion dos
pastores, Santiago a cabalo, San IIafonso e San Froitoso. Ao redor da
sala habia bancos que, nos respaldos, tiñan molduras labradas como as
dos almarios. Debaixo do cuadro da Adoracion dos Reyses habia unha gran
poltrona de baqueta e, diante, un bufete mais que regular e
perfeutamente tallado e cos pés moy ben torneados.
Asi que todos
estiveron sentado nos bancos do derredor do salon, tomou a palabra
Froitoso de Ulloa, que estaba sentado na poltrona.
—Honorables rexidores
e cidadaos, —dixo— a non leve carga dos anos impome outra non menos
pesada, a de teer que mirar, como rexidor mais antigo, pol-as cousas do
comun. Triste é a condiçon de un vello, que apesar de estar
continamente vindo a sombra da morte que ca sua gadaña vaille tallando
unha a unha as raices con que está preso na terra, non pode
escusarse, sin embargo, de meterse, e meterse de capiton, no
[páx. 43]
pélago dos
negocios deste mundo. Perdonádeme, por tanto, honorables cidadaos, que
eu vos obrigase a abandonar as vosas casas e as vosas ocupacióos, aunque
seya por pouco tempo, xa que é a voz do comun e da república a que vos
fala por este vello.
Non iñorades que dende fay moitos anos, por non
dicir sigros, o reximento da nosa cidá litiga alguns preitos cos
Arcebispos, como o preito sobre a xuridicion e outro sobre o servicio
que chaman da mula. Fay algun tempo que, por razoos que aa vosa
prespicacia non se vos esconden, estes preitos están parados, pero a
min non me parece xusto que asi queden perdidos os traballos, as
fatigas e o diñeiro dos nosos antepasados, canto mais que si por algun
tempo houbo cousas que nos aconsellasen que nos cruzásemos os brazos,
agora eso non é asi. Eu non quero meterme en si fomos ou non
agraviados, por mais que sobre esto ben podia falar, porque, como
sabedes, ainda non fay tres anos que tiven que sair desterrado da miña
casa; pero xa digo, non quero meterme en si fumos ou non agraviados, mais, si botamos unha olIada ao que nos rodeya, veremos como
se nos vay escapando todo canto podia meter fartura, groria e esprendor na
nosa cidá. Todo nos ha de vir da-
[páx. 44]
fora; xueces, escribanos,
rexidores, hastra artistas e menestrales, como si aqui non houbera
homes, han de ser forasteros. Os nosos artesanos teñen que contemprar
cas maos baldeiras dende suas tendas, cómo traballan e trunfan os
adveñedizos. Hastra a nosa fala ten que retirarse corrida, como unha
leal e vella sirventa a quen despachan os amos, para recibir a outra
deslenguada e aduaneira. Eu conocin a unha nobre dona, aa Sra. Maria
Alvarez de Sotomayor, que, habéndolle un dia notificado un escribano unha dilixencia, non
quixo firmala, porque dixo que non entendia o castelao. Meu tio o Arcebispo
D. Alvaro
Isorna (que de Dios
goce), procurou restourar o noso linguaxe, e, como ben sabedes, casi
todal-as suas provisiós puxo en galego, pero, despois que él morreu, os
nosos ouvidos quedaron condenados a ouzar os chirrios de unha
fala extraña. Si quixera seguir por este camiño, moito tiña que
falar, moito tiña que argoir. Agora ¿cómo se atalla este mal? ¿cómo
se corta este sequio, que ameaza convertir o arbre, en outro tempo
frondoso do noso comun, en un feixe de ramas secas e desgustiadas? Aas
xusticias e ao rexemento, é a quen lle toca poñer couto a esta praga
que nos acongoxa, e facer que renaza na nosa cidá a antiga abondancia
[páx. 45]
e ventura, e que florezan as libertades e bonandanzas d' outros
pobos, como eu vin en Frandes e Alemania. Pero ¿qué han de facer as
xusticias e o rexemento, reducidos como están ao papel de
testaferros? Eles en por si non poden facer nada; para todo, ainda para
a cousa mais pequena, teñen que pidir pol-o menos a venia dos
Arcebispos, e si non, xa incurren en crimen de desacato, contra o
señorio. Solo, pois, recobrando a nosa libertá, solo chegando a ser
nos donos de nos mesmos, sin reconocer a mais siñor que a noso Siñor
natural, el Rey, podremos volver pol-a nosa cidá e conseguir que se lle
afroxen siquera as lazadas que a oprimen e acoran. Agora, si habemos de
dar no noso fito, si habemos de chegar ao trémiño de nosos anhelos e
aspiraciós, teremos que siguir os pasos dos nosos pais e de nosos
mayores e pillar a sua obra no punto en que eles a deixaron; pero para
esto compre que todos nos poñamos de acordo, e por tal
motivo pareceume do caso que antes que este asunto se tratase en
consistorio, pescudar cal era o sentir, xa que non de
todol-os veciños, ao menos dos mais cospicuos. Rógovos, pois,
honorables rexidores e cidadaos, que sin mais mira que o ben do comun,
sin pasion e sin atender mais que aa voz
[páx. 46]
da vosa reuta concencia,
manifestedes aqui, como entre amigos, o voso parecer sobre o punto que
hoxe os convocou aqui, conven a saber: si se han de siguir os preitos
que temos pendentes cos Arcebispos.
Levantouse Ruy Martin de
Carballido e começou de falar con moito arranque e desparpaxo. —Eu
non teño palabras
—dixo— para ponderar, como se debe, a arenga de noso
rexidor mais antigo. Doille as miñas mais compridas laudes e creo que
pouco ou nada se pode engadir ao que él acaba de espresar con tanta
verdá e elocuencia. Pero, esto non embargante, digo, que estrañei que
él se recease algo de afirmar e sostéer que habia agravios. Esto, a
verdá seya dita, estrañoume moi moito. Agravios hainos ¡e oxalá non
os houbera!, e son tan púbricos e tan manifestos, que eu dudo que haxa
aqui presente nin un solo cidadao que non teña de que queixarse e
agravearse. PoI-o tanto pido que se prosigan os preitos pendentes, e
canto antes, e con aquela dilixencia, e con aquela solicitú que o asunto
requere.
Ainda ben non pronunciara Carballido a última sílaba, cando
prorrumpeu Vasco de Viveiro: —Honorabres rexidores e cidadaos—acabades de oir as maníficas frases do
honorabre e virtuo-
[páx. 47]
so Sr. Froitoso de Ulloa, e persuádome de que non haberá ninguen que, despois de habelo
oido, non diga para seus adentros: ten razon e sóbralle. E por eso, esto ainda non é toda a
verdá. Por un sentimento nobre e laudabre, o siñor Froitoso astúvose de
entrar en certos pormenores que eran moy do caso e que convencerían
aos mais testarudos. O Sr. Froitoso, como ben sabedes, en tempo
do Arcebispo pasado, foi moy perseguido e tivo que sairse de Santiago
e deixar a sua casa, para evitar as vexaciós de que era ouxeto, e todo
en serviço e defensa da comunidá. Agora ben, si o Sr.
Froitoso insistira en certas materias, diríase que falaba por vinga e
con rancura. Aqui tédes o que motivou a reserva e moderación de noso rixidor mais antigo. Mais o que él calou por miramentos, por
prudenza,
e por nobreza de corazon, e por delicadeza de sentimentos, eu estou
pronto a decilo, e decilo sin arrodeyos, nin voltas. ¿Iñorades
quizaives, a condicion das nosas xusticias? Pois aqui a tédes. Tan
pronto como son nombrados os alcaldes, xa se lles pon a forca diante e
fanlles xurar que han de respetar e facer acatar o señorio dos
Arcebispos e de todal-as suas prerrogativas, que non son poucas. E como
se esto non fora bastante, o mesmo xura-
[páx. 48]
mento lle teñen que facer ao Cabildo. Ahi tédes aos nosos alcaldes cos griletes
aos pées, ou,
si mais vos prougue, ca canga ao pescozo. No Consistorio non podemol-os
rexidores, e eso que somos feitura do Arcebispo, tratar cousa de
importancia, como facer posturas, deitar repartimentos, etc.... sin
teer que adimitir entre nos e oir o voto dos coengos, que chámanse
alcaldes do Cabildo.
Si se abusa asi co Concello,
figurádevos cómo se abusará ca xente do pobo. Eu non farei mais que
apuntar alguns dos abusos que se cometen cos probes cidadaos de Santiago. Un dos mais oprobiosos é o das
pousadas. Veñen os
Arcebispos aa vila con gran acompañamento de xente, con soldados,
mozos de mulas, criados e ¡eu que sei que convoy de xente! e a toda esta
familia hay que darlle camara e leito ou leitos, ainda que o dono da
casa os teña ben aproveitados. Vay un preso para a torre da praza da
Trinidá, pois ten que pagar de carcelaxe aos oficiales dos Arcebispos,
dous reas e medio. Cando aas suas Señorías lles parece, ou se ven en
algun apuro, non teñen mais, para sair de ansias, que ditar tributos e
repartimentos entre os veciños. Quero ser respetuoso cas personas dos
Arcebispos, que poI-o ordinario son varóos
[páx. 49]
prudentes e maduros pero
¿quén pode sufrir e aguantar as impertinencias dos seus
parentes, oficiales, e criados que, co gallo de que seu amo é señor da
cidá, parécelles que toda a terra para eles é pouca? Despois, para
que os veciños poidan ganar un pedazo de pan para sí e para seus fillos,
encontran todal-as portas cerradas, todol-os camiños atallados. Trátase de facer
a custodia da Catedral, pois aunque aqui hay
prateiros tan hábeles e suficentes como Ruy Fernandez e Pedro Fernandez,
Pardiñas e outros que conocedes tan ben como eu, ha de vir un da fora,
ha de viir Antonio de Arfe e hánselle de dar boas dietas para o
viaxe. Proyeutan de facer o claustro da Catedral, pois os pedreiros e
maestros de aqui non sirven; han de vir de Salamanca, primeiro Xan de
Alava, e despois de morto Xan de Alava, Rodrigo XiI de Hontañon. Nas tendas d'
aqui tampouco se encontra nada, todo a de vir, ou de
Valladolí, ou de Medina do Campo ou de Granada. Todo esto é ainda
pouco; reparade en quén ten os cargos e os empreos mais
produtivos; o asistente é vascongado, o provisor castelao ou de por
alá. En fin, seria cousa de nunca acabar, expoñer todal-as razóos que
temos para queixarnos e para pelexar e sair da opre-
[páx. 50]
sion en que estamos.
Ben fan en chamarnos aos gallegos galiñas.
—Quen queira traballos, que os busque —dixo Xan do
Casal— quen se encontre ben asi, que se deixe estar. Eu, pol-a miña parte, quero
sair e canto mais antes. Boi solto, de seu se delambe.
—Quén non ha de querer sair? —interrogou
a grandes voces, e tiña un bóo
torgo, Marcos Picado. —Sacando alguns rexidores que, poI-o visto,
con atiranizar ao pobo non lles vay mal, creo que non habrá veciño
que non estea bremando por romper estas cadeas.
—O que conven —dixo Xan Rodeiro—
é que
nos deixemos de parolas e de
dar á lingoa. Feitos, feitos son os que compren. Eu estou pronto a contribuir ca miña parte aos gastos que
fagan falla.
En esto
levantouse Rodrigo de Bendaña, fixo unha reverencia aos circustantes, e volveuse a
sentar. En toda a sala reinou gran
silencio, fillo da curiosidá de saber o que iba a decir. Él comezou asi:
—Honorabres rexidores e cidadaos; o ouxeto
que nos reuneu aqui é para o ben do comun, esta é aspiracion e o afan de todos, esto é o que
todos nos propoñemos e tomamos a peito. Para
[páx. 51]
conseguir este ouxeto, quizais haxa mais de un
camiño; pero nunca serán moitos. Os que podrán ser moitos serán os modos de ver as
cousas, e as trazas e discursos con que cada un pensa que ha de chegar ao mismo
fito, por mais
que vaya ben descamiñado.
Eh, señores! de qué se trata! de cambear de
señorio, é decir, de deixar o do Arcebispo e de incorporarnos no
señorio real. Non sei que a Sacracesarea Real Maxestá do noso Siñor o
Emperador haxa manitestado deseyos de que a cidá de Santiago seya incorporada ao seu
imediato señorio; quizais non-o repunaria; pero o que é certo, é que noso Siñor o Emperador ha de
respetar sempre a posesion e os dreitos adequeridos. Esto poI-o que toca ao Siñor Emperador;
mais poI-o que a nos toca ¿sentimonos con ánemos suficientes para esta empresa?
eu teño os
meus receos de que as contas non-os sallan conforme as botamos. En primeiro
lugar ¿onde están os diñeiros que habemos de meter en preitos desta crase, en que hay que facer tantas
compulsas, tantas informacióos, tantos viaxes? Paréceme que a cidá non
está tan rica e
abundante para poñerse a tan grandes dispendios. En segundo lugar ¿qué probabilidades hay
de sair ca nosa intención? O preito ha de ventilar-
[páx. 52]
se ante o Real Consello, e, por si vos esquece, quero recordarvos que os
Arcebispos casi todos
son membros de este alto tribunal e alguns Presidentes e alguns Gobernadores do Reino. E
agora ¿figurádesvos qu' os Oidores do Real Consello, pol-a nosa cara boa, van,
correndiño,
a darnos poI-o gusto e sentenciar contra un compañeiro? ¿Ou queredes
que, despois que sallamos cas maus na cabeza, ainda nos chamen parvos?
¿Qué importa que algun axente, e digo
mais, algun Oidor nos dea boas palabras? ¿Pensades que, cando cheguen as apuradas, ha de
querer quedar mal cos seus compañeiros?
Pero quero supoñer que hay diñeiro de sobra e que ao fin
habemos de ganar o preito
¿estades seguros de que melloraremos de estado? Eu ben quixera; pero non
podo desbotar as
dudas que me asaltan. A ouvir algunhas das cousas que se dixeron aqui, sin querelo víñaseme
aa memoria a fábula das ráas pidindo rei. Por de pronto hannos de
poñer un siñor Correxidor, como en Ourense, Bayona, e outros sitios, o cual, sin pensar temerariamente, ha de
ser castelao ou framenco e ha de teer tamen parentes oficiales e criados. Xa veremos como os
siñores do rexemento se entenden co siñor Correxidor, ainda que non lle xuren e non lle fagan
[páx. 53]
outros acatamentos. Dícese que todol-os rexidores somos nombrados poI-os Arcebispos;
asi é, pero eu non sei como nos gobernamos (e o que vou a dicir estámolo vendo) que a
dinidade e a honra dos Arcebispos non son cousas aas que lles demos moito agarimo. Nos non
temos experenza do que é ser mandados por
Correxidor, si a tivéramos, quizais os que agora chamamos abusos e vexacióos no-nos merecesen
eses calificativos. Fálase moito das opresiós, das tiranias dos Arcebispos, eu non sei logo como
se arregran os outros siñores; pol-o visto, son de outra pasta.
—Cánto lle dan a sua mercé, os Arcebispos,
por defendelos? —preguntou Xan do Casal.
—Os outros siñores —prosigueu Bendaña—
non teñen
pousadas, carcelaxes, e outras
imposicióos e gabelas. ¡Que o digan os seus vasallos! Moitos cargos oin facer contra o señorío dos
Arcebispos, pero da maor parte deles, por mais que o busquei, non encontrei o fundamento, e eso que me contentaria con ben pouco.
—Paréceme que aa sua mercé —saleu Marcos Picado—
vaille ben co señorio dos Arcebispos.
—Qué culpa teñen os Arcebispos —prosigueo
moy teso Bendaña— por exemplo, de que as
donas de agora saiban e falen castellano? Cando se
[páx. 54]
fixo o Hospital Real ¿foron os Arcebispos os que trouxeron acá a Enrique Egas e a seu hirman
Anton? Non. Foron os Reis Católicos de feliz mamoria! Acá tamen hay
pintores, mais por eso eu estou vendo colgados n-aquela parede
alguns cuadros que foron feitos en Frandes. Destas cousas e outras pol-o estilo,
podíase dicir
moito. Do cual eu concluyo que nos teñen que agradecer os Arcebispos de que non lle
botemos a culpa dos tronos.
—Pero en qué quedamos —repricou Picado—
sua
mercé ¿quere ou non que se sigan os
preitos? ¿Ou pouco lle importa que os demais se trompiquen mentras a sua mercé
campée?
—Inda non cheguei a ese punto —contestou Bendaña,
prosiguindo.— Para moitos dos
cargos, repito, que aqui se fixeron contra os Arcebispos, eu non hacho nin átimo de
fundamento, o cual demostra que non hay moita sobra de razóos millores para probar a nosa
intencion, cando se recurre a estas tan fracas. E esto non-o digo porque reciba salario dos
Arcebispos; quizais mo dedes vos dentro de pouco. Nin tampouco o digo porque
me vaya ben
con eles; mal tampouco me vay; pois nunca Iles faltei, que me acorde; mais por eso
non me vay
tan ben como a alguns co Concello, que teñen
[páx. 55]
recibidas adiantadas boas sumas de mrs. Dígoo,
porque creo que o debo falar asi; dígoo, porque abran os ollos alguns
ilusos que pensan que, si deixamos o señorío dos Arcebispos, van a teer que ensanchar os
cintos e non van saber
o que fagan ca fartura. Eu por eso, xa que os preitos estan comezados, son da
opinion que sigan, mais c'a debida moderacion e respeto.
Despois de Bendaña falaron outros varios, e armouse ali un proverio mais que regular, pero
parecéndome que xa vay bastando de xunta, porque estas cousas logo cansan,
solasmentes apuntarei o que dixeron Martin Galos e Froitoso Galos. O primeiro, dixo, que xa o Sr. Arcebispo lle manifestara que o da carcelaxe
lle parecía algo esorbitante e que estaba en rebaixalo, o segundo pideu que antes que andasen os
preitos se pidise a venia ao Arcebispo, que de outra maneira él non consentía. O da venia
despois de moito debate foi adimitido por casi todos.
Algo podíamos decir tamen, do discurso do licenciado
Peñaranda, pero estaba tan recheo e
recraveteado de testos, que, por non citar uns e esquecer outros,
deixarémolos todos. Habia ali testos de todol-os dereitos e comentaristas, e ainda non sey si dos capitulares de Carlo
Mag-
[páx. 56]
no e das leys dos Borgoñoos. Deixarémolo;
pouco importa.
|
BVG
Atrás
Índice de Páxinas
Páxina Seguinte
Ir ao índice de Páxinas