POR
si che pega a ventoleira, leutor amabre,
de recorrel-os catro borranchos estampados nestas brancas follas, no-me
leves a mal que eu d' anteman che diga algunhas poucas parolas acerca do
caletre desta pequena obriña. Ben sey que, ao soilo vel-a, machiscarás
e darás aa cabeza; e sóbrache razon, poisque tal é o milagre das
do seu pelo, que non merescen outra cousa; que calquera home de seso, ao
caerlle entr' as maos unha obra de tal caste, ten moito de que escamarse.
Non pretendo eu que a miña seya millor, nin siquera tan
boa, com' as suas compañeiras. ¿Qué xuncras ha de valer unha obra feita
sin
[páx. 8]
pran, sin concerto, sin a necesaria sabencia, escanaveirada e que
se cay a pedazos? O unico títolo que poida teer esta zaragallada para a
tua benévola acollença, é que ti, leutor humano, queiras folleal-a
por consideracion ao autor, que é un vello cansado, que, para
tranquilar as inquietudes e as acias do esprito, púxose a estribillar ca
pruma engaduxando unhos cantos párrafos na nosa dooce fala gallega.
Alomenos, algo che debe mover a circustancia de que hachase bálsamo
pra as suas fridas, nos recordos, na estorea, nas cousas da patria
quirida, espricadas cas mismas frases e cos mismos vocables con que
alá noutro tempo nosos abóos parolaban e se entendian.
E, neste
particular, non che digo mais. Agora perdóname si ainda che deteño
outro pouco para decrararche as razoos que tiven pra adoutar a
ortografia que notarás neste escrito.
Un dos distintivos mais propios da fala gallega, é que na composicion
das palabras, mormentres na fala familiar, manden as vocales sobre as
consonantes. Ningun outro dioma, sacando o grego, abunda tanto en
vocales como o noso. Temos tritongos e ditongos a barullo, e vocales
largas ou dobres, ou compostas, ademais das comuus ou breves, quer
abertas, quer cerra-
[páx. 9]
das (1). Na trascricion dos tritongos e dos ditongos
pouca dificultá pode haber; porque, espresando as vocales de que se
compoñen, xa estamos fora do paso. O conto é cas vocales largas ou
dobres. Si tiveramos, como os gregos, sinos distintos pra espresar as
vocales largas ou breves, entonces xa non habia costion; pero como tales
sinos ¡quénol-os dera! hay que acudir a outros medios. Os medios
hastra agora empregados pra o caso, redúcense a dous; ou repetir a
vocal breve cando ten o valor de larga, ou marcala con un acento ou
cousa
semellante. A min paréceme preferible o primeiro medio, porque o
acento sol facer mais cortados e irtos os sonidos, e, por consiguente,
failles perder aquela pastosidá e aquela moleza que está tan ben na
nosa fala. Este, por outra parte, é o recurso que empregaron os nosos
vellos, como se pode ver poI-as escrituras antigas.
————
| (1) |
Ainda o dioma portuxés, que é noso hirman, ou, por mellor dicir,
noso fillo algo olvidadizo, non pode competir con nos neste punto. Asi
por enxemplo, eles dicen Bento (Benito) e nos Bieito; eles fento
(helecho) e nos fieito, etc.
Non se me esquence que n' algunhas
comarcas de Galicia dicen fento (helecho) ao que en outras se chama
fieito, mais aquí non habemos de ir tomando nota das diversas formas
que poidan usarse en cada país, sinon do que é mais usual e correuto
en toda a rexión gallega. |
[páx. 10]
Ainda n-alguns ditongos tropézase ca mesma
dificultá. Tal é o ditongo
que resulta da xuntanza da perposicion a co artícolo a, o (Ia,
el). Agora douse en escrebir este ditongo ao estilo dos Portuxeses.
Non me
meto cos Portuxeses, porque eles terán as suas razoos para obrar asi;
mais, ao meu pouco entender, este modo de trascribir o tal ditongo, si
que mete moita confusión e destroi a sintaxis, deixando no tinteiro
partes tan prencipaes na oracion como son as perposicios. O caso é q'
os mismos Portuxeses, cando se trata do ditongo que forma a perposicion a
co artícolo masculino o (él), entonces déixanse de acentos e estampan
as duas vocales ao unha tras d' outra. Eu, que son tradicionalista
hastr' os miolos, atéñome tamen nesto ao que nos insinaron os nosos abóos.
A trascricion do sonido tan carauterístico do dioma
gallego que equivale ao da g francesa siguida de e, ou de
i, fíxome
cavilar non pouco. Nun prencipio pareceume que debia aterme aas regras
que tan sabeamente sentou o Sr. D. Marcial Valladares no seu Dicionario
gallego; e os argumentos que me movian a opinar asi, ao meu xuicio,
non eran froxos. É verdá que alguns prifiren a letra x pra a
representacion do dito sonido, fundados en que esto facelita moito
[páx. 11]
a comprension e escritura do Gallego. Esto é indudabre; mais ¿é o
bastante pra resolver a costion? ¿non é de sumo interes o conservarlle a cada palabra a sua propia forma e filausia,
e a forza
nativa e íntima do seu sinificado? O certo é que a ningun pobo culto
lle deu, que eu saiba, por romper na escritura da propia fala cos
antecedentes etimolóxicos. E si consultamos a ortografia que siguiron os nosos antigos, nos seus
escritos, tamen temos o mismo.
Pero (e este é un triste pero) ¿hay esperanza de-que a nosa faliña
seya algunha vez estudiada e cultivada con todo aquel aparato de nocions
filoxíxicas, etimolóxicas e gramaticaes que hoxe se estila? Paréceme
moito pidir; e non lle votemos toda a culpa aos estraños, pois os da
casa podiamos facer algo mais. Pol-o cual dicidime ao fin a adoutar a x. E esta letra ten
pol-o menos a seu favor a autoridá do noso insine e
malogrado mayestro Saco e Arce.
D' outra particularidá do noso dioma
debo enxergar unhas cantas palabras. De tal modo conserva a nosa faliña
a vertú qu' os filólogos chaman aglutinante, que moitas diciós para
poder millor, como si dixéramos, encolarse cas que lle siguen, ou cas
que van rixidas delas, perden ou cambéan a letra ou letras derradei-
[páx. 12]
ras. Nótase esto especialmente nas perposicions en e con; a pirmeira,
para quedar máis solta e libre para xuntarse co artícolo que dela vay
rixido, íspese da e do prencipio; e a segunda, pra o mesmo fin,
despréndese da o e da n. Asemesmo, a r con que rematan os infinitivos,
cambéase en l, que é consonante líqueda mais mol, cando ten que xuntarse
cos pronombres personales de terceira persona; e a s final dos
pronombres de plural da primeira persona, cambéase tamen en l, cando
detrás do pronombre vay enseguida o artícolo correspondente; por
enxemplo: nol-os gallegos por nos os gallegos.
Pra indicar esta propiedá do gallego, e ao mesmo
tempo pra evitar a oscuridá e a confusion,
meto, como xa fan moitos, entre as palabras encoladas ou aglutinadas,
ora o guion, ora o apóstrofo. Por eso, estos sinos conomízoos canto mais podo, para non
darlle a escritura a traza de un papel de múseca.
Ben sei que n-algunhas cousas destas apártome da Ortografia hoxe xeneralmente siguida no
escribir o gallego; pero como estamos no periodo costituente, falemos
com-os políticos, creyo que cada un pode espoñer franca e lealmente as
suas opinions. Pero, pol-a miña parte, protesto que estou prestes a adoutar e siguir ao
[páx. 13]
pe da letra as regras que d' algun modo oficial se poñan e establezan.
Agora fáltame dicir algo sobre o acento, ou seya o tono e infleusion da
voz conque falamos os gallegos. Moito se nos apopea e desprecia aos
gallegos; poI-o noso acento, sin facérense de cargo os que nos
critican, que tamen eles neste punto teñen bastante que rascar. É
certo co noso acento (e agora non falo dos defeutos na pernunciacion) é
algo froxo, e, si se quer, arrastrado, e que, pol-o consiguente, forma
un vivo contraste co dos castellanos, que é seco e súpeto como un
estalo (1); pero non ten as afeutaciones e os finxementos dos d' outros
sitios. Recórdese a propósito desto, o que dice Cervantes da Gitanilla,
que falaba ceceoso, non porque esto nas xitanas fose naturaleza, pois
era artificio. Pero como nos Madriles, que é a corte, se da a pauta
pra o gusto, e aló impera o artificio e non o que é naturaleza, de aqui
é que fagan bulra e mofa do acento gallego, e, en cambio, dean as
laudes e poñan nas nubes a outros mais viciosos e defeutuosos.
Non é de estrañar, pol-o tanto, que o noso
————
|
(1) |
Deles xa
dixo o autor do
Poema d' Almería: Illorum lingua resonat quasi timpano tuba. |
[páx. 14]
dioma, aquel dioma a quen en outro tempo tanto respetaron e apreciaron
D. Afonso o Sabio, o Arcebispo de Toledo D. Gonzalo de Palomeque, o
Marqués de Santillana, e outros insines literatos, teña que retirarse
agora avergonzado, e esconderse, e, a portas cerradas, para que naide o
vexa, atender aas suas cousas. E sin embargo, desta fala tan aldraxada,
hoxe vense craros refrexos n-aquela obra inmortal que é o representante mais xenuino e lexítimo da literatura española.
Tarde piache, así espresamente decia Sancho Panza, cando os paveros
aqueles da insula Barataria o importunaban para que non-os deixase. E
o famoso D. Quixote, n-aquela improvisada Arcadia con que topou, indo
pra Barcelona, ao dar as gracias poI-os ousequios que lle fixeran, dixo,
como os nosos labregos, que de desagredecidos estaba o inferno cheo (1).
E o mesmo Gobernador da Barataria, n' outra ocasion, contestándolle ao
amo nas refleusios que estaba facendo, despois de reconocer unhas
imaxees de santos a cabalo, como si quixera arromedar aos nosos paisanos
—Dios lo oiga —dixo moito— y el pecado sea sordo
(2).
————
| (1) |
De los desagradecidos está
el infierno lleno. |
|
(2) |
En boa hora sea dito, e o deño sea sordo. |
[páx. 15]
Secos como arestas (aristas) tiña os ollos a
Condesa Trifaldi; e D. Quixote matou, que non apagou, as duas
velas que lle puxeran no castillo do Duque, pra que se ispise e
deitase a noite que a bromista Altisidora lle dou a serenata. Non se
lle cocia o pan no corpo aa Duquesa hastra que leyeu a carta de Teresa
Panza; e D. Quixote n-aqueles tan bóos consellos que lle dou a Sancho
pra gobernar a insua, encargoulle moito que non arrotase (eructase);
que non quixo valerse da palabra regoldar, porque este é un dos
vocables mais feyos que ten a lengoa castellana.
Esta lista ben-a podiamos alargar moito mais;
pero acabarei con aquel, Eu ben sey-o que me compre (Yo bien sé lo
que me cumple) con que D. Quixote lle tapou a boca a ama e a sobriña,
pouco antes de caer enfermo da sua últema enfermedá.
Algúns outros puntos podia tocar aqui; mais
esto xa se vay facendo moi pesado, e asi, ca paz de Dios despídome de
ti, leutor amabre.
|
BVG
Atrás
Índice de Páxinas
Páxina Seguinte
Ir ao índice de Páxinas