BVG     Atrás    Índice de Páxinas

TEATRO NÓS
     1. A Geración Nós
          1.1. Un grupo de prosistas
     Coñécese co nome de geración ou grupo Nós un fato de escritores galegos estreitamente ligados à revista que levaba aquel título, e que, dirigida por Vicente Risco, apareceu en 1920 e desapareceu definitivamente en 1936. Estes escritores caracterizábanse pola sua arela de integrar na europea a cultura de Galiza, pola sua vontade de relación fraternal coas diversas formas da cultura portuguesa e pola sua formación estética simbolista ou modernista. O seu meio próprio de expresión era a prosa. Os poetas que eles estimaban e con eles colaboraban, ou procedian de geracións anteriores, como Ramón Cabanillas, ou de geracións máis novas, como Fermin Bouza. Polo demais, aqueles prosistas non eran só literatos, senón tamén cultivadores dalgunha leira das ciéncias humanas na sua projección sobre a nosa terra. Asi, Risco foi etnógrafo; Otero, geógrafo; Castelao, estudioso da arte popular; Cuevillas, pre-historiador. Con eles, a prosa galega amplia fundamentalmente o campo do seu cultivo, e, ainda que nalguns casos, como veremos, a sua linguage caiu na arbitrariedade ou na incongruéncia, os homes de Nós -os máis representativos- foron prosistas de moita consideración, que renovan inteiramente a literatura galega, modernizándoa e dotándoa dun pulo e dunha andadura descoñecidos dantes.
          1.2. O teatro Nós
     Non foi o género teatral o máis cultivado polos escritores da geración Nós. Nados nos derradeiros anos da década dos oitenta, floreceron nun momento da literatura galega no que o teatro se desenvolvia precáriamente. O teatro é o máis social dos géneros literários. Necesita reunir un público nun lugar ajeitado para que as obras se representen. Pois a representación é a forma normal de publicación da obra teatral. Todo isto exige un gasto de tempo, unha inversión de fundos, unha capacidade de organización que reclaman a colaboración da sociedade. En fin, o teatro é caro, e imposíbel unha vida de plenitude para este género sen unha aportación económica substancial e sostida por parte dos membros do grupo social ao que se dirige. Claro está que estas circunstáncias favorábeis non se daban en Galiza. Ainda que nos meios artesáns e intelectuais existiu unha certa afición ao teatro galego, o que posibilitou a rubida à escena dun número non desdeñábel de pezas, éstas non podian sosterse nas táboas depois do estreo. Ainda que chegaron a constituirse agrupacións de actores aficionados, non foron nunca duradoiras. Asi, unha boa parte das pezas escritas en galego, como é o caso de O bufón del Rei e A lagarada non se representaron nunca, e moitos escritores confeccionaban pezas "para ler", ben que, como no caso da própria Lagarada, algunhas das mesmas poden ser perfeitamente representadas. De todos os jeitos, o escritores do grupo Nós, que aspiraban -e en grande medida o conseguiron- a unha literatura en galego que abrangese todos os campos de cultivo, tiñan que ensaiar o género dramático, ja fose con mentes de posta imediata en escena, ja fose coa intención de fornecer à literatura galega textos que contribuísen a constituir un repertório disponíbel para a sua representación a médio ou longo prazo.
     2. O BUFÓN DEL REI
          2.1. Vicente Risco
     Vicente Risco é a firma literária de Vicente Martínez-Risco e Agüero, nado no piso primeiro da casa número 25 da rua da Paz, antiga rua dos Zapateiros, en Ourense, o 1º de outubro de 1884. Risco licenciouse en Direito na Universidade de Santiago, e como profesor de História, formado na Escola de Estudos Superiores do Magistério, foi docente e director na Escola Normal de Mestres de Ourense. Na sua cidade natal desenvolveu unha intensa actividade cultural e periodística, que culminou coa fundación e dirección da revista Nós. Morreu en Ourense o 30 de abril de 1963, na casa número 47 da rua de Santo Domingo.
          2.2. A obra de Risco
     Risco é sobre todo un pensador, de jeito que a sua obra literária tende a revestir un carácter docente. Dentro das letras hispánicas, pode relacionarse, por exemplo, con Ángel Ganivet e Eugenio d'Ors. A novela inacabada de Risco Os europeos en Abrantes lembra nalguns aspectos La conquista del reino de Maya, e por outra parte La be plantada, ainda que polo que á obra de D'Ors se refere, a actitude de Risco é máis ben paródica. Ao cientifismo clasicista ou neoclasicista do novecentista catalán, opón Risco o intuicionismo romántico como auténtica actitude literária e filosófica atlántica e galega.
          2.3. O teatro de Risco
     Non se coñece máis que unha obra dramática de Risco, O bufón del Rei, incluída nesta escolma de teatro Nós. Foi premiada na "Festa da língua galega", celebrada en Santiago o ano 19262, e publicada en 1928 pola editorial Nós, de Angel Casal.
          2.4. Risco e Maeterlinck
     A acción desenrólase na corte dun Rei inominado, nun tempo en que estaban vigentes os torneos, os bufóns e as azafatas. En suma, unha vaga idade média, digamos o outono da idade média, gótico flamejante, o tempo do rei Artur; non, por suposto, o tempo en que este rei teria vivido, senón o tempo en que viveu o seu grande cronista, Sir Thomas Malory. E a idade média dos Idylls of ihe King, de Tennyson, cun pouco de pre-rafaelismo e máis de simbolismo. O castelo do inominado Rei de Risco parece alzar as suas torres no país onde se alzaran poucos anos antes as do castelo do rei Arkël, as do castelo do rei Ablamore, as dos castelos do rei Maeterlinck, o Maeterlinck das pezas verdadeiramente maeterlinckianas, Pelléas et Mélisande, Alladine et Palomides, La mort de Tintagiles, Aglavaine et Sélyssette, Ariane et Barbe-Bleue, Joyzelle, ainda que no Bufón del Rei hai unha certa violéncia shakespeariana na palabra e na acción máis afin à dunha peza anterior, e realmente pre-maeterlinckiana, de Maeterlinck, La Princesse Maleine. Esta princesa, por máis precursora que seja das princesas das outras pezas citadas, está rodeada dun clima de tempestade macbetbiana dabondo distinto do bretemoso clima que envolve as suas irmás. A peza de Risco, na que aparecen nomes tan maeterlinckianos como Golod e Tintagil, lembra máis ben à primera peza do autor belga que as que a partir de Pelléas et Mélisande estabilizan un estilo dramático peculiar, quebrado logo en exercícios de efeito escénico máis convencionais.
     Risco cita, claro está, a Maeterlinck entre os escritores preferidos dos membros do grupo que agora chamamos Nós, e que no Ourense dos anos vinte eran coñecidos como "os modernistas" ou "os intelectuais". Ainda que o "arturiano" do Bufón é máis explícito que o dos dramas do autor belga, con mencións de nomes como Lancelote, Tristán, Artus, Genebra e outros tomados das novelas de cabalarias, como Amadis e Lisuarte, que non aparecen en Maeterlinck, o de Tintagil como antropónimo ha estar inspirado polo do Tintagiles, que sí aparece, como sabemos. E cando ao final do Bufón ouvimos o nome do Carceleiro, Golod, relacionámolo imediatamente co do irmán de Pélleas, Golaud, tanto máis canto que na forma Golod se nos presenta na tradución ao castelán firmada por María Martínez Sierra.
     Cremos tamén de ginea maeterlinckiana o motivo da cabeleira femenina como escada para que o amante se reúna coa amada, inclinada sobre a varanda da terraza, motivo que non se desenrola, que é apontado e, logo, abandonado por conveniéncias de técnica escénica (II, 1). Coñecemos o prestígio amoroso das cabeleiras femeninas. En Pélleas et Mélisande (III, 2) hai unha escena en que aquéla, na janela dunha torre, e aquél, no camiño de ronda, ocupan posicións homólogas ás de Iolanda e Guindamor-Tintagil na escena indicada do Bufón. Mais no drama de Maeterlinck, a cabeleira da dona dece cara o cabaleiro e inúndao, e pola escada desta cabeleira ruben os bicos del cara ela. O motivo áchase tamén indicado en Hofmannsthal, Die Frau im Fenster, peza lírica que Risco puido coñecer, ainda que Hofmannsthal non figura entre os mestres dos componentes do grupo Nós citados no famoso ensaio Nós, os inadaptados.
     O anel de Golaud perdido por Mélisande ten análoga significación ao que a raiña Iolanda entrega a Guindamor. Nambos casos trátase dun símbolo da ruptura dun vínculo matrimonial, ou da fe jurada.
          2.5. Risco e Wilde
     Outro dramaturgo que os homes de Nós admiraron foi Oscar Wilde. O desenlace súpeto do Bufón segue o mesmo esquema que o da Salomé. Unha senténcia fulminada sen prévia deliberación, senón formulada como imediata reacción espontánea perante unha conduta abominábel e imediatamente executada, pon fin a ambas pezas. Nos dous casos trátase dunha senténcia de morte.
     Vejamos o final do Bufón:
          A Raiña (petando na porta de afora).-¡Golod! ¡Golod! (Soan os ferrollos i entra o Carcelieiro).
          O Carceleiro -¿Qué manda a miña señora?
          A Raiña -Colle a iste maldito e bótao da torre abaixo. ¡Que volva pra o inferno de onde surtiu! (O Carceleiro agarra ò Bufón e guinda co il pola fenestra. Cai o pano.)
     E comparemos co final de Salomé, segundo a versión inglesa:
          The Voice of SALOMÉ. - Ah! I have kissed thy mouth, Jokanaan.I have kissed thy mouth. There was a bitter taste on thy lips. Was it the taste of blood...? But perchance it is the taste of love... They say that love hath a bitter taste... But what of that? What of that? I have kissed thy mouth, Jokanaan. (A moonbe amfalls on SALOMÉ, covering her with light.)
          HEROD (turning round and seeing Salomé).-Kill that woman! (The soldiers rush forward and crush beneath their shields Salomé, daughter of Herodias, Princess of Judaea. Curtain.).
          2.6. Asunto e personages
     O asunto do drama é própriamente o mistério da deformidade física e moral, que aparecen unidas, mais a segunda como determinada polo resentimento que resulta da primeira. Galehaut de Kerganor é o protagonista, como se indica no titulo da peza. Iolanda e Guindamor non se afastan moito de Genebra e Lancelote, ainda que o formoso cabaleiro opón -mália a sua conduta adúltera- à maldade do seu irmán a máis heroica grandeza moral coa aceitación do seu castigo e o perdón ao seu delator. O Rei non é tan sofrido como Artur, e dá mostras de ira e energia. As demais personages carecen de relevo especial, e, de por parte, son pouco numerosas. O Carceleiro non ten outra función que a de abrir e fechar as portas da cadea; mais afinal convértese en executor da senténcia de morte formulada contra o Bufón. Ortruda, a azafata, sabe quén son o Bufón e o Capitán, e ha revelar a aquél que éste é o seu irmán: unha forma de anagnórise.
          2.7. Desenrolo da acción
     O desenrolo desta acción comprende unha liña ascensional, que abrange os dous cadros do "paso" primeiro, coa sua culminación no segundo de ditos pasos; e unha liña "descensional", que abrange os "pasos" terceiro e carto.
     No primeiro cadro do primeiro "paso" asistimos à presentación dos agonistas: o protagonista feo e o antagonista formoso. Aquél, resentido e cioso. Éste, generoso e confiado. Endebén, ambos aman á Raiña, que, como é natural, ama a Guindamor. Mais trátase dun amor culpábel, feito do que Guindamor ten conciéncia perfeita. Iolanda non semella padecer escrúpulos en verbo disto. Inteirado de todo o Bufón, delátaos ao Rei, o que constitui o contido do segundo cadro.
     No segundo paso -deixaremos de pór entre aspas este termo-, a liña ascendente atinge o seu ponto máis alto. Chegamos ao clímax da obra. Os amantes son sorprendidos e capturados.
     Os pasos terceiro e carto desenrólanse segundo unha liña descendente. Constituen o desenlace como proceso, ainda que só na derradeira escena estale a traca final.
     O paso terceiro preséntanos na sua única escena o enfrentamento do mal e o ben, nas persoas dos dous irmáns que ignoran selo. O Bufón propónse torturar moralmente ao Capitán. Este non só aceita mansamente a senténcia que o condena, senón que perdoa ao delator. Tan cristiana conduta transforma a personalidade do Bufón, que se dispón a devolver á Raiña o anel que ésta entregou a Guindamor, para que o Rei non a veja con peores ollos. O mal é vencido pola grandeza do ben. Ao arrependimento de Guindamor responde o do Bufón.
     Paso carto. O Bufón leva o anel á Raiña. Ortruda revela a relación de parentesco entre o Bufón e o Capitán. Rejeitado pola Raiña o primeiro, torna á sua condición de vilán da história e anúncia feros males, provocando a sua defenestración por orde da Raiña.
          2.8. A peripécia do protagonista
     Galehaut de Kerganor é deforme por obra do destino cego. A sua desgraza física convérteo nun malvado. Comovido pola generosidade do seu antagonista, intenta redimirse. Rejeitado, retorna á sua condición de agente do mal. É esmagado. Triunfa o seu destino, porque se a bondade raiolante do seu irmán logra elevar aquél porriba da sua condición de resentido, o desprezo da muller a quen ama, devólveo ao seu inferno. Chamou ao ceo, e éste non o ouviu.
          2.9. A linguage
     A linguage da peza é dabondo neutra, sen colorido local nen temporal. Unha linguage dabondo libresca, con exceso de hipercultismos e hiperenxebrismos. En conjunto, ajeitada ao ambiente da obra, ainda que algo arbitrária na dosificación de elementos de orige vulgar e erudita.

© 2006 Biblioteca Virtual Galega