BVG     Atrás    Índice de Páxinas

1. Francisca Herrera Garrido (1869-1950)      Herrera Garrido é unha das escasas escritoras galegas recoñecidas, á que a Real Academia Galega lle dedicou o Día das Letras Galegas en 1987. Decisión dobremente importante, primeiro polo feito de ser muller —a única, con Rosalía, que tivo tal homenaxe— e segundo polo feito da "reparación" que lle debía a Real Academia por deixala morrer sen recibila coma membro numerario da institución, cando fora nomeada académica cinco anos antes. Camino Noia, nun fermoso e documentado artigo publicado en Encrucillada, apunta a transcendencia da obra desta muller, pouco coñecida para a maioría dos galegos: "Galicia non é un país propicio para a producción de escritoras en lingua galega. O exercicio da escritura require unha serie de condicións que a case totalidade das mulleres galegofalantes non posúe: boa formación cultural e literaria, tempo de lecer e un cuarto propio. Os galegofalantes de comenzos do século XX non tiñan as condicións requeridas... En Galicia, a escasa burguesía acomodada era castelán-falante" (71)      En efecto, no seu tempo saíron algunhas boas escritoras coma Concepción Arenal e Emilia Pardo Bazán, pero non souberon apreciar e amar a lingua galega. Francisca Herrera Garrido é un caso de excepción, que compre valorar e salientar (72).      Amiga de Rosalía —á que chamou en público en máis dunha ocasión "Santa Rosalía"— e outros escritores galegos como Murguía, Noriega Varela, Cabanillas, Amado Carballo e os homes de Nós e A Nosa Terra, publicacións nas que colaborou repetidamente, a súa obra galega non é nada depreciable. Consta de tres libros de poemas: Sorrisas e bágoas, Almas de Muller...¡Volallas na luz! e Flores do noso paxareco; tres novelas en galego: Néveda, A ialma de Mingos e Martes de Antroido, ademais doutras tres novelas longas en castelán. Os seus poemas aparecen espallados nas páxinas de A Nosa Terra e Nós, pero é máis salientable a súa obra en prosa, que a sitúa nun lugar pioneiro na prosa literaria galega. Ruralismo e intimismo, amor ós labregos e sensibilidade cara ó sufrimento propio e alleo, son algunhas das características da súa obra.      Foi unha muller de fonda sensibilidade relixiosa, que lle viña xa do ambiente vivido na súa infancia. Cristiá das de Misa diaria, foi sempre moi devota, particularmente da Virxe María, como non podía ser menos, e traduciu ó galego varios poemas relixiosos. Torres Queiruga, no discurso académico do Día das Letras, chamouna "alma bela", aludindo á coñecida "figura da conciencia" en Hegel: "A alma bela vive como alimentándose do propio sentimento. Descobre en si a presencia do Divino, que lle abre a infinitude do propio ser e lle permite nega-lo aillamento entre os homes, tratando de os unir mediante a comunión do profundo... Profundamente relixiosa, dexerga a Deus en canto existe e baña coa súa piedade as cousas e as persoas. Sae de si, rompendo o mutismo individualista da pura moralidade para se manifestar no medio da linguaxe"      Francisca Herrera, galeguista e católica conservadora, é analizada extensamente por Carmen Blanco, por ser a autora do primeiro ensaio galego de temática feminista, aínda que antisufraguista. Trátase de A muller galega, ensaio de Herrera Garrido publicado na Coruña en 1916. "A peza ten a importancia histórica de ser o primeiro achegamento ensaístico á muller galega desde unha perspectiva á vez galega e feminina", recoñece Carmen Blanco (73). "O contexto ideolóxico xeral no que se inserta o texto é o do cristianismo —segue—, de maneira que a concepción do mundo propia desta relixión motiva fortemente a súa forma e o seu contido", e cita este texto de Francisca Herrera, que interpreta Carmen Blanco como cargado dunha simboloxía "cristiano-cabaleiresca" de contido feudal: "A Natureza, nai sempre agarimosa pros seus fillos; mais xusta, porque fíxose berce da xusticia dun Deus, siña como ferro a testa do home, e tórnase ouro sobre a da muller: afirindo así que el debe loitar ... e que ela ha de ter ... unha das súas chaves misteriosas, que a fan creadora, por segredas leises diviñas" (74).      Carmen Blanco recoñece que esa dicotomía de papeis masculino-feminino, "ferreamente marcada, seguindo a liña do cristianismo máis ortodoxo e tradicional", non conleva, sen embargo, "o menos precio de ningunha delas,e, polo tanto, está ausente a máis leve misoxinia, tal como corresponde tamén á corrente pro-feminina do cristianismo cabaleiresco na que se inscribe". A clave do feminismo conservador de Francisca Herrera, seguindo a Carmen Blanco, está en que "a solución á problemática feminina é tracexada pola relixión, non tendo sentido ningún o movemento de liberación específico, pois non hai outra liberación que a de Cristo" (75). Seguro que Carmen Blanco sabe que esta reflexión tradicional non é hoxe compartida nin por gran parte dos teólogos da Igrexa Católica, nin particularmente pola meirande parte das mulleres cristiás máis conscientes, mesmo no eido das monxas, como recoñeceu recentemente Maria Xosé Queizán (76).      Pero Carmen Blanco manifesta tamén como na análise que Herrera Garrido fai da relixiosidade específica da muller galega, aparecen uns rasgos de heterodoxia, que a pioneira escritora galega desculpa "polo seu acendrado sentimento galeguista". Así, rasgos panteístas, crenzas precristiáns relacionadas co mundo dos mortos e dos agoiros, correspondencia entre don e sacrificio, ... Así escribe Francisca Herrera no libro citado: "¡Non falta de fe, non! Antes afervoar de fe, sen rumbo; e riqueza, ¡muita riquexa imaxinativa!... Seus fillos levan, pendurados nas mauciñas, toda crás de contra agoiros; pro seu corazón lles chama 'cruces'... As súas supersticións son soio un desbordamento".      Esta vivencia relixiosa de Herrera Garrido queda particularmente patente nos seus escritos en prosa e en verso, como estudiou Camino Noia. O seu sentir relixioso fonde co sentimento de amor materno: "¿Que hai na terra?/ ¿Que hai na Gloria/ ¡O meu Dios e a miña Nai!".      Traduce a "Salve Regina" por primeira vez ó galego e fai constantemente referencia nos seus escritos ás prácticas relixiosas, particularmente os sacramentos, e o contacto coa igrexa e o crego. Aparecen constantemente xaculatorias ou exclamacións relixiosas breves. Mesmo reflexa un compoñente folclórico clerical cunha actitude entre crítica e inxenua, aínda que chegue a denuncias duras dos que viven á conta da superstición: "Relembrando que hai inferno, pros que fomentan inganos; pros que xogan coas crenzas pros que cos probes medraron!"      A relixiosidade de Francisca Herrera, fonda e auténtica, que tende a confinarse no núcleo do sentimento e a intimidade, tamén se manifesta ás veces con acenos críticos, coma neste poema aparecido en A Nosa Terra, de tipo oracional e patriótico, chamado "Santiago e Galicia": "Santo bendito das cunchas, ¡o meu carrapucheiriño! veño cantar na túa festa ... ¡alá, facédeme sitio! (...) ¡Érgueme, pai dos galegos! ¡lévame a terra de Cristo! que esta miña alma magoouse, esgazada nos espiños (...) Doulle a Deus ..., canto lle debo ¡alma, peito e amoríos! doulle a terra canto eu son: (unha escrouchiña de millo!) doulle o corazón ós meus: —meus son tódolos nascidos— doliosos, os famentos, os ispidos, ¡os velliños! mais ...¡teño un rencor...! ¡piedade! ¡perdón!, ¡perdón, meu querido! os que renegan do seu ... ¡non poden ser meus amigos! (...) ¡galegos que apostatades! aqueles esquecedizos que aldraxan a nosa lingua; que blasfeman do terruiro! (...)" (25 de Xullo de 1924) 2. Antonio Noriega Varela (1889-1947)      Noriega Varela, "o poeta da montaña", foi o que cantou coma ninguén a sinxeleza da vida labrega e ó mesmo tempo a súa dureza. Como escribiu Otero Pedrayo, nel "latexa unha fonda e soante corda da lira labrega de Galiza, nin denantes, nin após del pulsada". Por iso refuga tanto o ruralismo estereotipado e empobrecedor e o romanticismo mitificador e falsario. Porque Noriega non "fala dos labregos" senón que "deixa falar ós labregos" a través dos seus poemas. "Noriega, como S.Francisco de Asís, subiu á montaña previamente definida como gardadora das nosas tradicións", escribe Carlos Reigosa na Gran Enciclopedia Gallega. Ten medo de que o que el canta desapareza baixo o avance dun progreso que non respecte o enxebre, o que levou a que en ocasións fora cualificado de reaccionario ante o progreso social. Hoxe os ecoloxistas e os amantes dos valores dos devanceiros daranlle a razón, fronte os anteriores profetas dun progreso mal encadrado.      Pero non se poden negar os rasgos politicamente reaccionarios do poeta da montaña, que o levaron a desengancharse primeiro do agrarismo no que militara da man de Basilio Alvarez e o seu primeiro progresismo con Vilar Ponte, que lle custara a perda da súa escola de Fondós; e nos últimos tempos das orientacións culturais e sociais do galeguismo, movemento no que militara noutrora, e dos seus símbolos, aínda que non do galego.      Por iso comenta Carballo Calero que a súa, aínda que é "poesía social", non o é no senso reivindicativo e de ataque contra o orde establecido, senón "porque se basean nos supostos da vida cotiá da comunidade rural". Non se poden esquecer algúns poemas incendiarios da súa primeira época, coma os que aparecen nos anos 20 en A Nosa Terra, poemas de loita que serviron á causa agrarista. Pero, como comenta Carballo Calero, "o esprito de Noriega mal se aviña con ese apostolado" (77). Por iso rexeito o símbolo da fouce, símbolo do movemento redencionista e que logo Castelao propuxera para escudo de Galicia: "¿Unha fouce? Mais ... ¡non! Túa divisa, ¡unha cruz sinxeliña!" (78)      Noriega Varela, que naceu nunha casa preto da catedral de Mondoñedo, era sobriño dun crego e el mesmo estudiou no seminario ata o segundo ano de Teoloxía, foi unha persoa fondamente relixiosa, amigo e defensor do clero, aínda que tamén fora amigo do poeta anticlerical Leiras Pulpeiro. Así o recoñeceu Otero Pedrayo: "O Noriega verdadeiro foi o da soidade, a sociedade labrega sin mistura e a relixiosidade ó xeito antigo. Asín, nas romaxes era doado sentire os dous acentos do seu falar e carácter. Co vello crego de Trasalba tivo moitas retesías, pero saíron verdadeiros amigos. Asistindo o poeta no campo da Feira de Amoeiro a un mitin agrario, interrompíu con alteirosas e podentes voces a un orador que facía crítica inxusta do clero rural, e foi dabondo para desartellar o acto... Desafeito dos ben do mundo no adiantar dos anos, voltaba ós conceptos do Seminario e a unha seguranza relixiosa" (79)      Noriega é tamén un poeta relixioso. Nun sinxelo repaso ós poemas da súa única obra, Do Ermo, é raro atopar un poema que non teña referencias ou expresións relixiosas, e algúns son verdadeiras oracións. É a súa unha relixiosidade franciscana, aínda que "menos alapeada polo lume da caridade que o propio San Francisco", como recoñece Carballo calero. É máis unha tenrura de neno e unha sensibilidade pola natureza, que unha poesía mística, pero sempre devota. Deus Pai, o Neno Xesús, o Santo Cristo ou a Virxe María decorren nos seus versos evocados con familiaridade afervoada. Unha irmandade franciscana coas criaturas, que manifesta tamén unha clara escada de valores, contrapostos ós do ter e o poder, tras dos que vai a ambición humana de tódolos tempos. Nesta liña, pódese atopar un evidente paralelismo entre o "Louvado sexas, meu Señor, por tódalas criaturas" do Poverello de Asís e o poema de Noriega titulada "Bendito sea Dios": "Bendito sea Dios, que de meniño alma e corazonciño me deu, en troque do que o mundo estima: máis me atrai un rosal que un principado,... ¿Que son tódolos cetros? ¡Refugallo! Máis me deslumbra o orballo, que transforma un toxal en xoiería provisto de atavíos singulares: de cofias e colares, guarnecidos de rica pedrería". (px.95)      Este espírito de fraternidade franciscana coas pequenas e sinxelas criaturas, que "constitúe o elemento esencial da lírica de Noriega" e "engaiola o espírito do que olla o mundo cos ollos do santo de Asís" (Carballo Calero), aparece tamén na "Canción humilde", dedicada a Teixeira de Pascoaes, que remata con estes versos: "Humildes cousas que ninguén olla: ramiño ou folla ou grau de areia. Tédelo encanto, máis que divino, que o Dios Meniño achou na terra...". (px. 98)      Ou en "O teu ánxel de luz": "Bendigo ó Bon Xesús (Xesús Meniño) cada flor que é pro ermo unha festiña, cada doa que fulxe en cada espiña, cada pluma que brando torne un niño. Bendigo aquel farol (compañeiriño dunha imaxe), bendigo esta fontiña, e a pomba dos carballos da igrexiña e a virazón que riza un remansiño ..." (px. 133)      Na cabeceira do poema "Estrelas", Noriega sitúa uns versos en castelán que manifesta aínda máis claramente este sentimento relixioso, que o leva da natureza ata Deus: "¡Que de Dios pueda un hombre haber dudado! Yo, si me siento triste o angustiado, corro al balcón en alas del deseo, miro al cielo estrellado ... y no sé como es, pero le veo" (px. 167) 3. Aquilino Iglesia Alvariño (1909-1961)      Aínda que vinte anos máis novo que Noriega Varela, Iglesia Alvariño foi o gran amigo dos últimos tempos do poeta da montaña. Coma el, foi tamén seminarista en Mondoñedo, e como el persoa de rexa fe relixiosa, pero máis culto e dunha poesía máis avanzada. O poeta de Seivane publicou tamén bastante máis que o vello "poeta da montaña", media ducia de libros: Señardá, Corazón ao vento, ...; pero entre todos destaca Cómaros verdes.      Coma Noriega, Aquilino tiña unha indubidable e devota vea franciscana na súa lírica, que se manifesta particularmente na fermosa e orixinal "Oración do sapo": "Señor, que estás no recunchiño de sombra, e andas sempre por camiños de noite, e cantas cad'hora e cando o teu cantar sin que ninguén se mofe de Ti. , Señor, das cousas que andan a correr. Dos pucheiros cheos d'auga, nas hortas, e da boca das cobras ... Dainos, Señor, un alpendre de sombra e de luar para cantar. E un carreiriño de vagalumes polas hortas vizosas do teu reino." (80)      "Nunca o noso Señor, na longa historia teolóxica, se viu definido polo xeito da vida ¡dun sapo!", comenta Manolo Regal nun artigo de Encrucillada (81). Certamente, e sen embargo, ben seguro que aplaudiu a sinxeleza e fondura da oración, que mesmo pode dar pe para unha lectura en clave social, cara ó mundo do pobre, como recoñece o mesmo Manolo Regal: "A clase social labrega está perfectamente retratada neste sapiño despreciado, obxecto de burlas e abusos". Unha clase social que arela coma o sapiño "as hortas vizosas" do Reino de Deus, non so para o alén, senón na transformación deste mundo de agora, tal como veu a anunciar Xesús de Nazaret.      Parénceme tamén moi expresivos da fe cristiá do poeta de Seivane, uns versos de mocidade, que corresponde ó seu primeiro libro, e que levan por título "Cruceiro aldeán": "Na encrucillada oscura dos meus versos de sombra chantei, piadosamente, unha cruciña tosca, no xabre dos meus pobres pensamentos. E fun vertendo o óleo perfumado da ialma (...) A lua campesiña veu pousar onde a cruz —cansada do camiño— o seu feixe de luz ... E reza, moi baixiño... Na encrucillada oscura dos meus versos de sombra abre Xesús os brazos, cheios de paz, na fonda señardade cala dos camiños..." (px.21). 4. Luís Amado Carballo (1901-1927)      Amado Carballo é un dos grandes poetas da xeración do 25, que tivo un gran prestixio na Literatura Galega a pesares da súa corta vida, e mesmo unha influencia notable noutros poetas, tal como recoñece Carballo Calero. Publicou dous libros de poemas, Proel e O galo, e outras cousas en prosa, entre as que destaca a súa novela curta Os probes de Deus. Pero, ademais de escritor, Amado Carballo foi patriota galego e cristián confeso, tal como manifestan os seus versos.      Filgueira Valverde non dubida en dicir: "Amado Carballo é un escritor relixioso. Quere dicir que a percura de Deus está no cerne na súa obra, non na casca; que todos e cada un dos seus traballos levan a impronta desde alegato de infinito, e a índa máis, da presencia trascendente". (82)      Aínda que semelle excesiva algunha afirmación, certamente a impronta cristiá está presente na maior parte dos seus poemas, nos escritos en prosa e particularmente na súa narración máis longa: Os probes de Deus. Esta vea relixiosa non cesa nos seus versos, sobre todo en Proel (83); xa con referencia á Virxe, coma ocorre no poema "Solpor": "As campás beatas no ceo bulían rezando rosarios á Virxen María"      Xa co anuncio da "Misa da mañán": "Os milleiros se axionllan nunha devota oración, que antre o berce das montanas vai nacer o novo sol. (...) Polos campos perguiceiros, a badalada campaíña bautiza a alma da paisaxe con choiva de auga bendita."      Ou simplemente coa ponte dun río que, coma no poema "Ponte e río": "agarda a que outra vez veña polo mundo, o Deus-meniño".      Ou a emoción ante o cruceiro, no poema do mesmo nome, tamén en Proel: "O xesto monacal de pedra benzoa o acougo da aldea... Axiónllanse os camiños abrazados ao cruceiro, nunha azul eternidade de pedra e ceo. A agonía do solpor conmove o pranto da terra, e a paisaxe presígnase con santas cruces de pedra. A campaíña de prata do día, latexa un angelus de epifanía. E o sol agoniante ven encravarse na cruz, abrindo os marelos brazos coma o salvador Xesús". 5. Celso Emilio Ferreiro (1914-1979) "Falareivos de min anque me doan as escuras raíces dos meus soños. Celso Emilio me chaman pero teño outros nomes máis irtos apuntados nun rexistro de ventos polifónicos cun fondo musical de frauta triste. Meus nomes sin palabras. Mainamente, de par en par abertas sempre as portas, espallándome vou polos camiños co corazón aceso en cen abrentes, nas maus a luz, nos ollos margaridas, e unha piedá de río sin orelas. (...) canle de Dios que cara o mar me leva..." "Ollaime ben, eu son un arbre triste afincado na orela dun río interminábel, misterioso ... Estou pechado en min. Alá por fora os homes viven, morren, sempre a cegas camiñan apalpando a longa noite, namentras o bon Dios, calado, espreita" (O soño sulagado) "Sei pouco da miña canción, pro, en troques, sei abondo das motivacións que me moven a cantar. Preocúpame o oficio de home i o seu destino colectivo, e de ahí que a miña poesía seña eminentemente "engagé", contestataria, ou, como eu prefiro, belixerante... Sempre houbo poetas que dixeron: non desairo cantar á rosa i ao amor, pro denantes quero ocuparme dos meus irmaus... Hoxe a poesía é algo somente cando se proclama un instrumento pra erguer ao home e liberalo."(Limiar da súa Autoescolla poética)      Para moitos de nós, dicir Celso Emilio Ferreiro é dicir o verbo civil galego por excelencia, mesmo por riba do seu mestre devanceiro, Curros. Celso Emilio representa a verba rebelde por excelencia. Os seus versos foron as verbas que souberon expresar para moitos galegos, e mesmo non galegos, os sentimentos máis fondos de carraxe e de desexos de cambio. Por iso, dicir Celso Emilio é, sobre todo, dicir Longa noite de pedra; un libro que se converteu axiña "na voz da resistencia, no catecismo da contestación e na biblia dos cantantes de protesta", como recoñece Alonso Montero (84). Ningún poeta galego suscitara endexamais tal adhesión, ata o punto de convertirse os seus versos nunha realidade case tan mítica coma Castelao, e os seus poemas eran máis coñecidos que os da mesma Rosalía ou Curros.      E é que Celso Emilio tiña a alma e o corazón quente, fervíalle o sangue por unha Galicia asoballada, pola longa, longa noite de pedra deste país, como lle ocorría a outros moitos. Pero el, ademais, sabia expresalo poeticamente, con palabras coas que os sentimentos se identificaban plenamente e sentían o poder expresivo da lingua. "Erguerémola espranza sobre esta terra escura coma quen ergue un facho nunha noite sin lúa" (Longa noite de pedra)      Escribiu moitas máis cousas, pero ningunha delas tivo o éxito da Longa noite de pedra, que, ademais de ser unha gran obra, apareceu no "kairós", no tempo oportuno; e por iso, os seus versos fixéronse necesarios "coma o pan de cada día", que cantaba Celaya. O soño sulagado, Viaxe ao país dos ananos, A fronteira infinda ou Cimeterio privado son algúns dos outros libros grandes dun poeta grande.      Se Celso Emilio fixo unha poesía enraizada no compromiso co seu mundo e coa xente, coa humanidade, pero particularmente cos galegos, hai tamén outra realidade recorrente neste poesía: a relixión. Gran parte dos seus poemas están tinguidos de referencias e mesmo de claras expresións relixiosas.      Como recoñecía Garcia Vilariño nun artigo aparecido en Encrucillada (85), a relixión parécelle a Celso Emilio un tema inevitable para o poeta, e por iso non dubida en confesar que o seu paisano e compañeiro nestas labores, Curros, "como todo poeta" tiña alma relixiosa, e as súas duras verbas anticlericais eran demandas dunha meirande fidelidade evanxélica para a Igrexa conservadora na que lle tocou vivir.      Os poemas de temática relixiosa non escasean en Celso Emilio, sobre todo entre os anos 1950 e 1970. Ten poemas en castelán coma o soneto "A Jesús crucificado" (1951), que ten na cabeceira as verbas: "Obedecer a Dios es libertad"; o poema leva ó lector ó famoso "Soneto a Cristo crucificado" (anónimo do XVI), como recoñecía Alonso Montero, aínda que este crítico non quere tomar os seus versos moi á letra (86). Xulgue o lector: "Tu sangre por mi culpa derramada floreció como un lirio en mi desvelo (...) Solo en tu altura, al aire de tu vuelo siento, Señor, mi carne liberada. (...) Mándame Tu desde esa cruz clavado, mándame amor que estoy encadenado y obedecerte a Ti es libertad"      Ou coma os "poemas de Primeira Comunión", que compre ollar con máis distancia. E as panxoliñas e cantares de Reis, xénero que Celso Emilio cultivou con certa dedicación; algunhas foron recollidas logo, retocadas, nos seus grandes libros, coma o caso de "Belén" (1957), que parece en Viaxe ao país dos ananos (1968) como "Belén, ano cero", ou "Noiteboa dos negros" (1956), que aparece en Longa noite de pedra (1962) co título "Noiteboa en Harlem", e remata cunhas verbas que manifestan unha fonda esperanza activa no Deus liberador: "Todos xuntos na terra. Baixo o ceo xurde a dulce mañá i a noite morna. Todos xuntos na mesma Noiteboa. A libertá de Dios creba cadeas e acala o fosco canto dos escravos"      Longa noite de pedra está ateigado destas referencias relixiosas, que distan moito de ser expresións edulcoradas de Deus, como as duras: "Vin camiños ateigados de mortos mirando cara ó ceo, preguntando. Vin a Dios encadeado. Vin a libertá xunguida" ("Non me mires")      O poeta constata o silencio de Deus ante o desamparo radical do home, sobre todo o sufrimento dos debles, os nenos e os inocentes; pero isto non o leva a increnza coma no caso de Camus:"o bon Dios calado espreita", liamos máis arriba. A pesares do silencio, Deus non está lonxe do que sofre: "O silencio de Dios trócase en brétema e pésame nas pálpebres. Pregunto. Unha parede inmensa limita as voces dos que choran lama" ("O silencio de Dios").      Pero onde aparece máis constante a presencia da realidade relixiosa é nos seus versos é en O soño sulagado (1954), como aqueles fonda raíz existencialista: "Sinto no meu dentro a dura pedra que pra durmir pon Dios alá no fondo de tódalas segredas ondas do mar" ("Frol de outono")      Ou as impresionantes "Palabras a un morto", que chegan a manifestar como a morte nos leva á mesma identificación con Deus: "Agora, por fin, xa eres. Xa tes un ser (...) Dios é o tempo e ti eres unha migalla de tódolos tempos (...) Denantes (...) non eras máis que un nome entre moitos nomes, mais agora eres xa un anaco de Dios. (...) ¡Eres!".      Ou a fermosa e evanxélica "Oración polos parvos": "Señor Dios, ten piedade dos probes parvos que non sabemos ren de xeometría (...) Imos andando a trancas e barrancas aprendendo as cousas tristemente (...) Perdóanos, Señor tanta parveza e ten piedá de nós, dos probes parvos (...) E cando chegue a hora do Xuicio á túa veira lévanos cos nenos, cos santos inocentes, cos velliños, e déixanos seguir ollando ao ceo, modelando no vento doces sonos, como Ti fas, Señor, dende o principio".      No Viaxe ao país dos ananos están os versos máis apaixonados que dirixe a Xesús Cristo, aínda que non pronuncie o seu nome. Estes versos chegan a converterse en verdadeira oración cristiá, que non desentonan nin sequera na oración litúrxica, aínda que Celso Emilio non fora moito a Misa: "Unha vez houbo un home que nunca dixo meu. Petou nas portas do mundo chamou no meu corazón. (...) Un bálsamo de amor tiña aquel home para ista miña dor sin nome" ("Unha vez").      Aínda en 1975 (¡atención á data, amigo Celso Montero!) publica a "Carta a papai do ceo", en Onde o mundo se chama Celanova. Nesta obra de madurez, Celso Emilio confesa claramente a Deus Pai: "Apálpote e mastícote no aire.../ Quérote, meu vello". 6. Alvaro Cunqueiro Mora (1910-1981) "Loubado seña Deus, porque me permitiu nacer, medrar, facerme home e agora envellecer neste grande reino que chamamos Galicia... Loubado sexa Deus por terme dado o don da fala nosa... Tamén teño que dar gracias a Deus por haber nacido nesta nación galega entre vós... Se de min algún día, despois de morto, se quixera facer un eloxio, podería dicir a miña lápida: Aquí xaz alguén que coa súa obra fixo que Galicia durase mil primaveras máis" (87).      Torres Queiruga chamouno "flor de Galicia" con ocasión do seu pasamento, dicindo que se "movía espontáneamente polas altas mesetas do espírito", esa ás que so uns poucos chegan, con sacrificio, esforzo e fidelidade. A historia de Cunqueiro é azarosa e chea de contradiccións, pero foi un camiño de purificación ata chegar a unha catarses de comunión co seu pobo e a súa terra, máis aló de vaidades e mentiras. Naquela semblanza, Queiruga atopou coma clave principal de Cunqueiro a gratuidade, a que nace da bondade e a xenerosidade e que ven ser "reflexo transparente da verdade". Máis aínda, unha gratuidade que ten "raíz trascendente", ó xeito paulino: tódolos dons son, en definitiva, dons de Deus, por iso se converte en gratitude, en acción de gracias a Deus, como liamos ó comezo deste apartado. Se a iso lle engadimos que o mellor da súa obra nace dun fondo compromiso con Galicia, traballando desde Galicia e para Galicia, como el mesmo confesou ("Se a miña obra ten un sentido, tenmo no desexo profundo, na miña aspiración máis fonda, que é que a nosa lingua continúe, que Galicia siga"), entón xa temos un galeguista dos "bos e xenerosos".      Non é necesario falar da talla literaria de Cunqueiro, verdadeiro clásico xa das letras galegas: A delicadeza e fondura dos seus versos (Desde o primeiro libro de poemas, Mar ao norde, ó maxistral Herba aquí ou acolá) e a creatividade fabuladora da súa prosa, que o converte —xunto coa súa obra en verso— en verdadeiro "señor do soño e da fantasía", coma o cualificou Queiruga (diso dan mostra ampla os seus libros de rela tos Merlín e familia, As crónicas do Sochantre, Si o vello Simbad volvese ás illas, ...). É coñecido tamén como foi un prolífico escritor en castelán e deixou un amplo labor xornalístico.      Pero, ademais, Cunqueiro foi un home crente, manifesta e expresamente relixioso e cristián, como reflectían as verbas de máis arriba e como el mesmo ten confesado, aínda que na súa obra non quede demasiado reflexado. Así o comentaba nunha entrevista: "Deus quizais non apareza na miña obra dun modo nítido... Pero creo que está patente que son un gran creedor". E aínda máis claramente: "Son un home esencialmente relixioso. Creo en Deus e na Igrexa ... e creo sobre todo no enorme poder da oración. Creo que cando un home reza, convoca forzas das que non temos nin idea. Non hai home máis feliz, nin máis dono do mundo e de si mesmo que o home que humildemente se axeonlla e reza. Eu son un rezador" (88).      Que a oración xurde espontáneamente en Cunqueiro, queda patente non so en confesións coma esta e outras semellantes ("Cando rezo, chego a te-la convicción de que o mundo enteiro pode ser recreado ou destruído polo home que ora. O home que reza, sempre será un home libre" (89) ), senón tamén polo medio dos seus versos e das súas prosas. Na obra castelá Las mocedades de Ulises define marabillosamente a oración: "Nos meses nos que madura a laranxa —dixo o clérigo—, gústame vir a esta igrexa a rezar... ¿Sabes, Laertes, o que é rezar? Estás nun cornecho axoenllado, e vas deixando caer palabra tras palabra, e distráente vans pensamentos e vagas figuras, pero hai un fío que non se rompe e que, de pronto, cando estás máis alonxado da oración e esquecido das palabras do libro, ponse a arder, e quéntache o corazón a ti, o pecador, ó mesmo tempo que queima a man de Deus e as mans dos santos" (90)      Non é de estrañar que outro poeta e cura, gran admirador de Cunqueiro, chegara dicir: "Teño a Don Alvaro por un dos mestres na oración, simplemente porque lle falaba a Deus daquelo que o namoraba no mundo" (91). Xosé Antón Miguélez, o tal poeta e cura, xunto con Queiruga, fixeron prender en min un proído por Cunqueiro, aínda que nunca chegou a convertirse nunha paixón como a súa; ó volver agora outra vez sobre el, funme decatando do que me perdín por non terlle prestado máis tempo á súa lectura. Coma Cunqueiro aprender a rezar escoitando o melro, o vento, o río , a fonte ... como aprendeu o benquerido Francisco de Asís, e como ensino o mesmo Xesús de Nazaret ("Ollade os paxaros do ceo e os lirios do campo..."): "Os Al Ainim poñen o ouvido á auga que corre e así aprenden a rezar" ("Smara", en Herba aquí ou acolá)      Miguélez emocionouse e aprendeu máis sobre a oración (¡el, que xa ten tanta práctica!) ante uns versos de Cunqueiro, que para outros teñen evocacións panteístas (92). "Non saberás endexamais o Nome verdadeiro. Pro axeónllate sen medo. Non sabes que foi o primeiro dos teus bautizado no nome do Pai, do Fillo e do Espírito Santo. Pro os seus avós xa sabían axoenllarse e pregar (...) Dixeron o mesmo que ti dices: ¡tende piedade da febleza da miña fe!" ("Non saberás...", Herba aquí ou acolá)      Cunqueiro aprendeu ben que a receita da oración ó estilo de Xesús é axeonllarse sen medo ("Recupera-la humildade dos nenos que saben que non son grandes... Botar fora a soberbia, pero tamén o medo", di Miguélez), por iso dicía que "non hai home máis feliz, nin máis dono do mundo que o que humildemente se axeonlla e reza". E el, home culto e con formación teolóxica moi por riba da media (lía a K. Barth, a Teilhard e a H. Küng, como confesa na entrevista de Vida Nueva), recoñecía que a súa fe "é como a dunha desas vellas acuruxadas rezando preto do altar". Por iso, descubre a un Deus máis Pai que Señor, e cando lle piden unha definición persoal de Deus resposta dicindo: "Se tivese que encontrala, máis que no terreo do poder e a gloria, encontraría no terreo da amistade, da axuda, do consello, da confidencia" (Ibidem). Sen dúbida que, mesturado con esta confianza no Deus Pai estaba a súa fonda fe na resurrección, porque este Deus de amor non pode deixar que nada se perda: "Gusto de emprega-la palabra resurrección, porque é a palabra da Vida" (93). 7. Xosé Maria Díaz Castro (1914-1990) "Tódolos ríos pasan pola miña alma, cheos de Deus, música e lapas. Tódalas pombas fan o meu amor. A beleza feriume para sempre. (...) E as falopas dos anos van caendo sobre a sede inmortal e os ollos tristes, ¡pro non enterran a boca da ferida! A beleza feriume para sempre".      Estes son versos dun místico, máis que dun poeta, ou se queredes, un poeta que é un místico. Lévannos de seguida ós doutro gran místico e poeta, San Xoán da Cruz: "habiéndome herido/ salí tras ti clamando y eras ido". Estes versos de Nimbos, o único libro de Diaz Castro, son os dun dos mellores poetas galegos, e, sen dúbida, o de meirande fondura mística, máis que relixiosa. Así o dicía outro poeta e cura, Xosé Antón Miguélez, con admirable teoloxía: "Nimbos é o caso dun libro tan profundamente crente que difícilmente lle poderíamos chamar relixioso. A fe cristiana deita espontánea en case tódolos seus poemas como alento incorporado á ollada que o poeta dirixe ás cousas... Diaz Castro ofrécenos un libro aberto, iluminado pola fe, pero que invita á acollida de calquera porque é un libro dun buscador, ... e non dun poseedor, da luz de Deus. Na tradición da mellor poesía mística a súa busca, sofrinte, non se vive desde a absoluta ausencia e orfandade, senón desde a experiencia positiva de namoramento pola vida e de encontro con Deus. Un encontro nunca rematado e sempre fuxidío porque Deus é sempre o inabranxable, o sempre Meirande" (94).      Este poeta pecha a primeira parte deste libro con broche de ouro. Con Diaz Castro xa non é preciso buscar tal ou cal verso ou poema, tal ou cal alusión explícita ou só implícita a Deus, ou á realidade relixiosa. Era un home crente, cristián e de Igrexa, de oración e de Misa. Pero non facía falla nin dicilo, os seus versos manifestan ás claras esta vivencia relixiosa, que coñecían ben os que o trataron; eu tamén tiven o privilexio de facelo e gocei coa súa amistade. Alfonso Blanco Torrado, o seu cura e amigo nos derradeiros anos da súa vida en Guitiriz, moito máis novo, pero co que se soubo entender magnificamente, dicía con xusteza na homilía do seu funeral: "X.M. Díaz Castro viviu e morreu ferido por ese mar de lus que era para o poeta o mesmo Deus... Vivía a relixión coma liberación e a fe coma liberdade". Nesa homilía atopaba o cura un paralelismo entre o comezo do evanxeo de San Xoán e os versos de Díaz Castro: "No principio existía a Palabra,.. e a Palabra era Deus... Nela estaba a Vida, e a vida era a Luz dos homes". Palabra, Luz, Vida e Esperanza son "os rostros de Deus nos versos do poeta".      Abondan estes textos para coñecer a fondura e delicadeza da fe cristiá neste poeta, recoñecido coma un dos máis grandes desde a publicación do seu libro en 1961 por personaxes coma Otero Pedrayo, Carballo Calero, Fernández del Riego, Alonso Montero, Franco Grande, ou Cunqueiro, Anxel Fole, Méndez Ferrin ("unha das primeiras voces da poesía galega de todos os tempos"), Manuel Maria ("fixo unha obra renovadora e total que é, sen dúbida, un cumio da poesía galega, da Poesía"), etc.      A obra de Diaz Castro é a paixón pola luz, por esa beleza que o feriu para sempre. Non a luz elitista do que se allea do seu mundo, senón a luz da xustiza e a verdade, "vivida polo poeta coma unha aventura fundida de humanidade e de experiencia relixiosa —di Miguélez—, porque Deus é enxergado como un mar de luz" (95). Porque "ser home é ascender ata a luz de Deus e a experiencia relixiosa é vivir con especial fondura a realidade humana". Así no magnífico "A noite é necesaria": "Hai homes cheos de sombra, homes a contralús que che fan ver a Deus coma un mar de lus".      A súa cosmovisión centrada en Deus e no home aparece "coa luminosa brevidade e coa capacidade suxeridora do auténtico poeta", como di Miguélez, nos versos de "Alfa e Omega", no que destaca o seu alento esperanzador, aínda que sen esquecer o custe serio do camiño de ascensión ata a luz. Manifesta unha verdadeira experiencia pascual, morte e resurrección: "o esforzo da historia humana e a morte son vividos como camiño —necesario— da vida cara a vida" (96). Xesucristo será un "amor consumido de sede na consumación da cruz": "Foi o comezo do tempo un berro de sede dende a lus. A vocación do mundo é subir antre cadavres             por un camiño de sede e lusquefús. A espranza do mundo é o amor consumido de sede             na consumación da crus. A fin suprema do tempo é un estalido de gloria na lus".      Este mesmo sentimento pascual aparece en "Velaquí os homes". "A clave relixiosa de Diaz Castro non difumina nin fai perder entidade á historia humana", é desde ela, desde a que descubre o rastro de Deus: "Saben os ollos que hai tralo valado un Reino e que do anxo hastra o grilo brinca o gozo de Deus".      A fe, que o impulsa na súa actividade creadora, ven ser tamén coma o derradeiro apoio, cando chega o cansazo e as horas pesan: "Sinto ás veces as horas nos meus hombros e digo que me pesan coma un reino. Eu penso no teu Reino que no é deste mundo, e entón parécenme as miñas horas alas, Xesús, e escuma sobre a mar" ("Transfiguración").      A realidade galega, o compromiso con Galicia, mestúrase con este sentimento relixioso. Como dixo Alfonso na homilía do seu enterro: "Xosé Maria puxo todo o empeño en facer mellor e máis fermosa Galicia. Sentíase chamado a loitar pola xusticia, a fraternidade, a beleza. E así, apostou pola vida e a súa vida era Galicia. A Galicia labrega e oprimida pola falla de decisión política, social e cultural". "Un paso adiante e outro atrás, Galiza, e a tela dos teus soños non se move. A espranza nos teus ollos se espreguiza. Aran os bois e chove". ("Penélope")      "¡Galicia en min, meu Deus, pan que me deron!", berra en "Coma brasas". Diaz Castro quere amar á súa terra ata o fin, como en "A cerna": "Hase amar a cousa hastra que sangue. O verdadeiro amor enferra en neve, para nun mar de rosas suco leve, ai pro acadulla en sangue".      En fin, para Díaz Castro a mesma morte é ollada sen medo, con esperanza, porque "era unha mau moi donda que mataba unha lus e acendía outra lus" ("Velaquí os homes"), o encontro con Deus Pai, o "mar de lus".

NOTAS

(71)	C. Noia Campos "Francisca Herrera Garrido, unha muller no Día das Letras Galegas 1987", Encrucillada 52, 1987, páxs. 8-9.
(72)	Carmen Blanco fixo unha análise da súa obra en Literatura galega de muller, Ed.Xerais, Vigo 1991, parándose particularmente nos seus "principios ideolóxicos" cristiás (paxs. 76-78) e na súa relixiosidade (paxs. 86-91)
(73)	Op. cit. pax. 75
(74)	Ibidem, paxs. 76-77
(75)	Ibidem, pax. 78
(76)	Maria Xosé Queizán,"As monxas e o feminismo", La Voz de Galicia, 19-IX-91. Tamén recentemente a reflexión teolóxica das mulleres na Igrexa empeza a ver a luz; boa expresión disto é o libro de Mercedes Navarro, Carmen Bernabé, e varias teólogas máis 10 mujeres escriben de Teología, Ed.Verbo Divino, Estella 1993. Alí fala Felisa Elizondo da Muller e a Teoloxía, facendo un interesantísimo estudio sobre a evolución do pensamento cristián teolóxico da muller na historia, "a outra voz na teoloxía", como ela a chama. É unha nova teoloxía feminista que supera vellos plantexamentos. Tamén en Galicia, se foi facendo unha nova reflexión neste sentido. É chamativa unha reflexión sobre Deus do teólogo Andrés Torres Queiruga, na que recolle unha expresión provocadora: "Deus é negra", recollendo o tema da marxinación e da muller nunha mesma expresión. Encrucillada, 70, 1990; e máis amplamente no seu opúsculo El Dios de Jesús. Aproximación en cuatro metáforas, Sal Terrae, Santander 1991. Torres Queiruga alude directamente alí á "Teoloxía feminista da Liberación". Di o teólogo galego: "O movemento feminista ... representa unha batalla clave no avance cara a un futuro máis humano: a igualdade, a liberación e a dignificación total da muller... Non existe un futuro verdadeiramente común mentres unha parte dos humanos acapare privilexios a costa de roubar dereitos á outra", e cita, mesmo, o Concilio Vaticano II, na súa constitución "Gaudium et spes" nº 9.
(77)	Carballo Calero, op. cit. pax. 530.
(78)	A.Noriega Varela, Do Ermo, a derradeira edición que aprobou o autor, publicada en 1946, pouco antes de morrer. Galaxia, Vigo 1982, pax.144.
(79)	Semblanza de Noriega feita por Otero Pedrayo, en Carballo Calero op.cit. páxs 546 e 547.
(80)	A. Iglesia Alvariño Escolma de poesía, Galaxia, Vigo 1983.
(81)	M. Regal, "Aquilino Iglesia Alvariño, un anaco da terra cha luguesa", Encrucillada 47, 1986, px. 16.
(82)	X. Filgueira Valverde, "A relixiosidade de Amado Carballo", Encrucillada 27, 1982, px.17.
(83)	Citarei pola edición de Castrelos, L. Amado Carballo Obras en prosa e verso, Vigo 1982.
(84)	X.Alonso Montero, "Sobre a poesía civil de Celso Emilio Ferreiro", Encrucillada 62, 1989.
(85)	A. García Vilariño, "O feito relixioso na poesía de Celso Emilio Ferreiro", Encrucillada 47, 1986. Neste artigo atopará o lector un pormenorizado achegamento ó tema.
(86)	Op.cit. px. 11.
(87)	Do discurso de Cunqueiro nunha homenaxe que se lle fixo en Vigo, o 25 de Abril de 1980. Recollido en Encrucillada 22, 1981, páxs. 20-21.
(88)	Dunha entrevista a Cunqueiro na revista Vida Nueva 1258, 1980.
(89)	Recollido no libro de J.Mª Gironella 100 españoles y Dios, Barcelona 1969, px.178.
(90)	Las mocedades de Ulises, Barcelona 1970, px. 30.
(91)	X. A. Miguélez Díaz, "Gracias Cunqueiro", en Amencer, Seminario de Mondoñedo, 113, 1994.
(92)	Así, o autor da introducción á edición de Herba aquí ou acolá, X.H. Costas. O que Queiruga contrapón máis ben a idea dunha "ampla e ecuménica concepción do sagrado", máis aló das estreitezas do dogmatismo. Op. cit. px. 44.
(93)	"Juventud del mundo", en La Voz de Galicia, citado por Queiruga.
(94)	X. A. Miguélez, "Deus nos poemas de Nimbos de X.M.Díaz Castro", en Homenaxe a X.M. Diaz Castro, Vigo 1987.
(95)	X. A. Miguélez, op. cit. px. 76.
(96)	Ibidem, px. 77.

© 2006 Biblioteca Virtual Galega