BVG     Atrás    Índice de Páxinas

3.7. Programa do P.G. 3.7.1. Programa Político 3.7.1-1. Federalismo primordial      O obxetivo político central do P.G. é a consecución dun sistema federal que abranguera a totalidade da Península.      Da definición de Galicia como nación desprendese como corolario o seu dereito inalienable a dispoñer libremente do seu destino colectivo. O P.G. reclama concretamente a: «Autodeterminación política de Galicia dentro da forma de goberno republicana» (1). Remarquemos que é o P.G. a primeira organización que introduce en Galicia o termo de autodeterminación.      Este enunciado xenérico pode dar pé a diversas interpretacións que se concretarán tanto á luz da ideoloxía xeral do P.G. como mercede as matizacións introducidas no xa varias veces mencionado Programa de acción para os Grupos Galeguistas. (2)      En efecto, a doctrina galeguista depositaba as suas esperanzas nunha federación europea de nacións e, mesmo, nunha federación mundial. Compre precisar que o federalismo europeo, tal como o P.G. o entendía, presupuña a federación entre as distintas nacións ibéricas, posto que tomaba a base étnica como unidade federativa.      A doctrina federal do P.G. podemola considerar remotamente inspirada no federalismo de Pi i Margall, ó cal se refiren con ocasión do aniversario do seu cabodano. De tódolos xeitos o pacto entre as diversas instancias (individuo-municipio-provincia-Estado) (3) que implica a soberanía de cada unha delas para poderse federar ou non, e o feito de non apousar a teoría de Pi i Margall na realidade plurinacional do Estado Español, son notas que a diferencian da análise do P.G. Polo demais, non tiña a teoría federal galeguista un degrao de elaboración satisfactorio, cecais debido a que ó seren escasas posibilidades de aplicación práctica que tiña na República non se vían apremiados a detallala (4).      Agora ben, o pensamento federalista que inspira o Estatuto de Autonomía elaborado polos nacionalistas do «Seminario de Estudos Galegos», terá que ser forzosamente rebaixado ó nivel de simple autonomía política para que poda encaixar na legalidade constitucional da IIª República. En efecto, o feito de que a Constitución republicana imposibilitara a solución federal (5) condicionará a actuación política do P.G. ó longo de todo o período, de xeito que seu postulado de federalismo doctrinal, non poderá ter plasmación fáctica.      3.7.1-2. Doctrinarismo Federal e Pragmatismo Autonomista.      O P.G. centrará os seus esforzos, por imperativo de elemental realismo político, na consecución da autonomía, pero considerandoa sempre, como veremos logo, coma un obxetivo mínimo, que tería que vir seguido da reforma da Constitución republicána de maneira que consagrara o sistema federal.      Dicía o P.G. no Programa de Acción (1931), no apartado 1.º (referido ó organización de Galicia): «1.°. Creación d-un organismo galego de base escrusivamente democrática e con facultades deliberantes para rexir, con autonomía integral, os intereses de Galicia. Como aspiración mínima e inmediata, atribución a aquel orgaismo do máximum de facultades que a Constitución da República concede aos territorios autónomos.»      Por aquelo de deixar a salvo os principios, ó tempo que se entrega afanosamente á consecución da autonomía, non perde ocasión de remachar que anceia ir mais aló dela.      Así, da conferencia dictada por Leandro Carré resume o comentarista de A.N.T. o seguinte: «Concibe a autonomía como o obxetivo mínimo e asimesmo coida que [...] a República debía ser federal», e engadía que a autonomía «ven a ser como a concesión d'un favor mais non o renoconoscemento d'un dereito» (6).      Tamén Victor Casas nun mitin dado en Monforte mostrouse claramente federalista, decíndo que seguian a ser aproveitabeis as ideas de Pi i Margall (7). Por se isto non abondara recordemos que Otero Pedrayo en 1933 dixera que o Estatuto polo que había que loitar non era máis ca unha cativa concesións (8). Un ano despois afirmaba A.N.T. que o federalismo era o único que podía facer a República: «sólida, inmorrente e natural» (9). A fíns deste mesmo ano a III a Asambreia do P.G. asume a proposta de Suarez Picallo no senso de que: «Galicia debe recabar a sua mais plena autodeterminación política» (10).      Xa nas postrimerias da República, concretamente a mediados de 1935, Antonio Vilar Ponte consideraba que: «A Autonomía é o medio para un fin» (11)... co cal se refería evidentemente ó federalismo. O mesmo Castelao por estas mesmas datas, co gallo de que as dereitas tentaban de reformar a Constitución... «para mermar os avances sociais e as libertades autonómicas» (12), aproveita para afirmar que de reformarse a Constitución nalgún senso debería ser no federal. Mais claro ainda o expón Amadeo Varela lembrando o cabodano do pasamento de Pi i Margall: «Polo parentesco ideolóxico e pola semellanza de conducta púbrica. E con esta lembranza afirmar a creenza de que a República endereitase cara o federalismo que será a mellor maneira de estatuir a verdadeira Hespaña [...].»(13)      Novamente será Víctor Casas quen insista, próxima xa a conquista da autonomía en maio de 1936, en que os anceios do P.G. ían mais aló daquel Estatuto, que non os enchía por enteiro dado que aspiraban a unha Galicia enteiramente dona dos seus destinos, o cal non era atranco para que o P.G. traballara con entusiasmo pola autonomía (14).      Agardo que con esta pródiga restra de citas en sucesión cronolóxica, quede de abondo claro que o P.G. non perdeu en ningún intre o norte federalista a pesares de que os condicionamentos dimanados da legalidade constitucional republicana obrigarono a cinguir a sua loita a consecución da autonomía. Non podería ser doutra maneira dado o seu caracter posibilista.      Consideramos que non é enteiramente correcta a consideración de Alfonso Bozzo sobor deste particular, verbo do cal afirma que o P.G. era un partido autonomista sen mais, quedando a petición do dereito de autodeterminación a un nivel meramente programático, pero desaparecendo como obxetivo político (15). Que isto é unha interpretación abusiva o demostra ademais do antedito o feito de que a III.ª Asamblea do P.G. celebrada en 1934, aprobou como resolución política, e non só doctrinaria, a autodeterminación de Galicia. Polo demais o feito de que reclamasen a autodeterminación no marco da Constitución Republicana non quere decir que se conformasen coa autonomía que aquela contemplaba, posto que eles desexaban unha reforma da Constitución, como xa deixamos dito, de maneira que permitise o artellamento federal —que así era como concretaban eles o dereito de autodeterminación— do Estado. Isto dise así expresamente, e se queremos plasmar o pensamento auténtico da organización obxecto de análise debemos atender a que de maneira ininterrumpida se refiren á conquista da autonomía como un paso intermedio, que non pasa de ser o obxectivo mínimo.      E non nos move a dicir isto ningún prurito que non sexa o do estricto respeto á verdade histórica; o demais sería absurdo. Sucede que caracterizar como autonomista ó P.G. supón desvirtuar a sua propia naturaleza de partido que se declara nacionalista, pero non nacionalista sen mais (pois ben é verdade que podía ser perfectamente un partido nacionalista-autonomista), senon nacionalista por contraposición ós partidos rexionalistas, autonomistas (como podia ser a «Orga» ou I.R.), por suposto ós centralistas, e mesmo tamén ós federalistas. Noutro apartado deixamos explicadas as diferencias entre o federalismo e o nacionalismo. Así pois, do mesmo xeito que non se pode decir en puridade que o P.G. fose federalista, sen máis matizacions, polo mero feito de que abogase por unha estructuración federal do Estado, tampouco se pode caracterizar como autonomista, sen mais distingos, polo simple feito de que denodadamente tente de acadar un estatuto autonómico, por posibilismo político.      O sustantivo era a sua condición de nacionalista, en tanto que o federalismo e mais o autonomismo eran ata certo punto adxetivais. Así o manifestan líderes tan calificados como Otero Pedrayo, Bóveda e Risco.      Por outra banda, o P.G. se esforzaba porque a autonomía non estivera adscrita a un partido ou corrente ideolóxica determinada: «A autonomía nacional de Galicia non pode ser manca; ten que ter duas mans. Pretender determinal-a nun senso é facer que naza impedida.» (16)      O que en 1931 decía Victor Casas referíndose as «Irmandades da Fala», é perfectamente aplicable ó P.G. Efectivamente Victor Casas sostiña a necesidade de manter a unidade das «Irmandades» que non debera desaparecer ata que fora conquerida a autonomía; da mesma maneira Castelao censuraba a «Dereita Galeguista» por terse escindido prematuramente, é dicir, denantes de que acadaran a autonomía. Así, o expresaba Victor Casas: «Inmediatamente de que se conquira (o Estatuto) temos que nos reunir e confecionar un programa radical en todol-os sensos. Si non estiveramos d'acordo compre a división en dous bandos. Un d'eles de esquerda avanzada.» (17)      Deste xeito, dada a importancia que revestía, acadar a autonomía será unha teima constante caseque unha obsesión para os galeguistas. Tódolos esforzos teríanse de aunar nun mesmo feixe para conquerir esta reivindicación transcendental. Logo, unha vegada que fora acadada, xa sería chegada a hora de se dividir segundo a inclinación política de cada quen, pero hastra ese intre a unidade debería ser compacta e total.      Na concertación, no consenso autonómico, plasmaba o P.G. a idea da necesaria unión dos galegos, flexibilizando tódalas diferentes posturas en aras do autogoberno que necesitaba Galicia. Boveda falaba de: «Galicia, idea forza. Coincidencia, denominador común. Vexamos si a todol-os galegos nos convén conquerir un Estatuto que sexa fórmula de coincidencia depoñendo toda crás de diferencias.» (18)      Cando en 1933 se pensaba que se ía celebrar o prebiscito de autonomía, A.N.T. procramaba: «Diante do prebiscito de autonomía en que Galicia vai a decidir os seus destinos, non hai partidos nin castas. ¡Só haberá leales e traidores! (19).      A fíns de 1935 estaba difundida entre a opinión púbrica dereitista de Galicia a idea de que a autonomía era un obxectivo de esquerdas, contra o cal reacciona o P.G., aducindo que os Estatutos non eran, en ningún caso, obra de dereitas nin de esquerdas: «Son unha trasación da todas as (forzas) que concurren a redaital-os como toda obra constitucional. No caso de Galicia, moito mais, pola forma democrática en que a redaición se fixo.» (20)      No artigo devandito atacan duramente a postura das dereitas que, recelosas sempre da autonomía e deliberadamente ausentes en boa parte do proceso autonómico, especialmente na sua derradeira fase, ó remate lle puñan chatas ó Estatuto en base a que elas non tiñan participado na sua elaboración, considerandoo así monopolio exclusivo da esquerda.      Vexamos a continuación a exposición que fai o P.G. sobor dos beneficios que lle reportaría a Galicia, un goberno autónomo, que resumidamente son os seguintes: facilitar a republicanización de Galicia, dar cabo ó caciquismo, promover o desenrolo económico, permitir a libre expresión da cultura galega e a cooficialidade do idioma diferencial, sustraerse ós eventos da política Española considerados negativos para Galicia, conquerir o País Galego leis acaidas a sua realidade, recoñecemento da sua unidade nacional (superando o exclusivo reconecemento de catro provincias), extirpación do localismo que menoscababa a unidade galega e ó cabo galeguización das cidades.      En efecto, Galicia precisaba dun aglutinante nacional, que non outra cousa é a sua cultura, e a autonomía viría a garantizar a sua vitalidade e expansión. Polo demais, existía clara conciencia de que coa creba da dependencia política, que como unha pesada lousa abafaba as forzas productivas, Galicia acadaría a prosperidade económica. Velaquí o parecer de Lugrís Freire: «Imos seguir sendo colonia dúns señores de Madrid, monárquicos ou republicanos? Galicia pode ser grande, instruida e culta, soio se o seu porvir está nas suas máns [...] Galicia libre acadaría axiña a riqueza.»(21)      A autonomía sería a panacea que estirparía o cancro do caciquismo; reproducen en A.N.T. unha frase de Pi i Margall na que se viña a decir que dando a autonomía ás rexións morrería o caciquismo. Segúndo isto ó caciquismo sostiñao a cadea que ía do Goberno a tódolos xefes civís, económicos e militares de tódalas provincias, e a tódolos alcaldes dos pobos. Crebada a cadea, o caciquismo tiña de morrer (22).      Anton Vilar Ponte rebateu o argumento de que coa autonomía aumentaría o caciquismo: «Todol-os nosos caciques son nemigos da autonomía»; e por algo sería: «Ben saben eles que mentras a cabeza do poder áchase lonxe do seu campo d'e aición poderán facer canto lles pete sin medo a responsabilidades, o mesmo que os gobernantes [...]. Pero que cando a cabeza do Poder estea antre nós; e que os seus integradores se poidan personalizaren concretamente sempre, e d'aquela a reación do pobo, de todal-as crases populares, según se lle goberne ben ou mal, será súpeta.»      Entón viría instintivamente a escolma dos millores, dos mais competentes e dos mais honrados (23).      Por outra banda, a consecución do Estatuto de autonomía era para o P.G., a altura de 1934, a única forma de que a República poidera completar a nivel social o cambio operado exclusivamente na superestructura política que supuxera a instauración da forma de goberno republicana, e era imprescindible mesmo tamén para o avance da republicanización do País. E citan a este respecto o caso de Cataluña (24).      Como xa dixemos, a autonomía dotaría a Galicia de leis acaidas a sua realidade. O P.G. remacha unha e outra vegada que carece de siso que se lexisle de maneira uniforme, para unha entidade polimorfa como era a española. O resultado do monolitismo lexislativo redundaba arreo en detrimento e postergación dos intereses galegos (25).      Coa autonomía pensaban que se produciría un salto cualitativo no nivel de conciencia de Galicia que se traduciría no fortalecemento dos partidos galegos, e na atracción das cidades para a causa do galeguismo (26).      O artellamento autonómico facilitaría a creación dun espectro de forzas políticas galegas e lle imprimiría ademais á propia política un márchamo característicamente galego; isto último o expresaba o P.G. deste xeito: «Marchamos, pois, cara un estilo político galego. Os probremas galegos teñen de sere resoltos galegamente» (27).      Mais o recoñecemento da personalidade nacional de Galicia e a súa unidade non abondaban; había que rematar tamén co localismo que minaba a cimentación de Galicia como entidade ben integrada no seu artellamento interno (28).      Para poder reclamar a autonomía, e por medio dela aspirar ó desenvolvemento material, Galicia tiña previamente que ter conciencia de seu. O orde de causalidades, —conciencia-vontade de afirmación-autogoberno-desenrolo económico—, estaba claro para Risco: «Se Galicia deixa de ser galega, perde "ipso facto" todol-os seus dereitos de pobo: ja non terá dereito nen a prosperidade económica, nen a autonomia, nen â cultural. S'os galegos abandonan a sua fala, os seus costumes, as nocións e supostos fundamentás da sua cultura propia, perderán o dereito a gobernaren a sua casa e ainda os seus dereitos de homes, pois pol-o abandono dàquelas cousas demostran a sua vontade de seren escravos.» (29)      A autonomía desenrolaría a economía de Galicia. Para Alvarez Gallego o galeguismo era un romanticismo constructivo que servía: «[...] pra conquerir a liberdade do pobo, a manumisión económica da Patria; base aquela desta» (30). Ademais, co novo sistema o cooperativismo atoparía un terreo abonado para poderse desenvolver (31).      O P.G. entendía que Galicia aportaba tributariamente mais ó Fisco do que recibía en servicios. Esta teoría a reiteran en múltiples ocasións, e de maneira moi especial co gallo da paralización das obras do ferrocarril Zamora-Ourense-A Coruña. Por exemplo, cando o Goberno pedía que Galicia costeara o 50 % do gasto de reanudación das obras, o P.G. consideraba esta proposta como discriminatoria argüindo as razóns tributarias devanditas e aproveitaba para sinalar que coa autonomía este tipo de cousas non sucederían (32).      Para o P.G. a burocracia e en xeral os costes económicos que comportaría o establecemento da autonomía non tiñan por que resultar mais onerosos que os que levaba aparellados o sistema centralista. Nun mitin pronunciado por Picallo en Ortigueira, glosado por A.N.T., dicía Suarez Picallo que non tiña por que resultar mais gravoso soster ós representantes galegos na Xunta e no Parlamento de Galicia, que ós que funxían de tais nas Dipoutacións, Gobernos Civís, etc. (33)      Boveda, pola sua banda, plantexaba que o sistema autonómico, no orde económico, debera ser o remedio da «inxusticia» económica e contributiva, e, asimesmo, a defensa descontra o mecanismo arancelario adverso para os intereses galegos (34).      O P.G. consideraba que coa autonomía poderíanse sustraer ó auxe do fascismo e dos subseguintes conflictos xestados pola crispación política que ía medrando conforme avantaba a República. Victor Casas, por exemplo, entendía que a Galicia autonómica podería permanecer ó marxe das liortas e mailo influxo tanto comunista como fascista (35). Castelao expón a este respecto unha parábola suficientemente ilustrativa, que leva por tíduo «O Barco con Estanque», na que dí o seguinte: «A autonomía das rexións hespañolas ven a ser unha medida previsora de seguridade, do mesmo xeito que os barcos modernos están divididos en estanques ou cuarteles para poder seren illados en caso de incendio ou vía de auga, en caso de reacción política nunha rexión determinada, as outras, por virtude da sua autonomía, poden illarse e permanecer inmunes a infección reaccionaria.» (36)      Esta mesma idea aparece remachada varias veces, nalgunha ocasión con tal claridade que non podemos por menos que reproducila: «A Galicia autónoma pode ser un remanso de paz n-esta hora de desenfrenada tolería» (37).      Isto non é só aplicable a política interior senón tamen á política exterior. En efecto, cando en 1935 deflagra a guerra ítalo-etíope, o P.G., pacifista a ultranza por mais que non oculte as suas simpatías por Etiopía —nación asoballada e ocupada militarmente—, teme que Galicia se vexa envolta nun conflicto bélico por formar parte dun Estado que ostenta a exclusiva representación diplomática e que leva a cabo unha política exterior que pode non ser favorable para os intereses galegos. Pois ben, o P.G. considera, e así o expresa, que coa autonomía ese risco desaparecería (38).      3.7.1-3. A cuestión do separatismo      Consideramos necesario adicar un apartado ó tema do arredismo por canto está presente en varios escritos e discursos dos afiliados ó P.G., complexizando notablemente o labor de interpretación histórica. Tentaremos de botar luz sobor deste territorio intelectual lábil e dificil.      Escomencemos recordando que a cosmovisión do P.G. axeitase mais a doctrina federalista que a ningunha outra. Porén, a pesares delo, tamen dixemos que o sustancial no P.G. era o nacionalismo, sendo o federalismo, importante pero adxetival. Pois ben, mercede a estas consideracións preliminares estamos xa en condicións de disolver a contradictoria e paradóxica cuestión do arredismo no P.G.      Vexamos. En múltiples oportunidades os galeguistas declaran que a sua doctrina nacionalista, de sesgo universalista e federalista, está rifada coa pretensión separatista. Decían así que: «Somos federales e coidamos que os separatismos, como tendencia, son anacrónicos» (39). A maior abundamento, referindose a que o P.G. defendía o dereito de Galicia a súa autodeterminación política, quedaba meridianamente claro que: «sin que esta poida representar un quebrantamento da solidaridade que nos avencella natural e libremente co Estado Hespañol» (40).      Rodriguez Castelao fai protestas de antiseparatismo en innumerables mitins, argumentando que considera esta doctrina como anacrónica. Así, nun importante discurso pronunciado nun acto a prol da plebiscitación favorable do Estatuto, celebrado na Coruña, afirma que o separatismo, ademais de estar desfasado «[...] considerámol-o como un movimento de desesperación que non quixéramos sentir endexamais» (41).      Por se fixeran falla mais probas mencionemos o resume aparecido en A.N.T. encol dunha conferancia-mítin pronunciada no teatro García Barbón de Vigo, no que se dí que: «Alexandre Boveda desmontou o erro do arredismo» (42).      Neste outro texto queda tamén reflexado o repudio do arredismo adecuadamente contextualizado no qué era a cosmovisión política do P.G.: «[ ...] o mundo vai cara o federalismo, o desarme, o librecambio. Os grandes estados multinacionales desaparecerán deixando paso a unha federación de nacións vivas e reales» , agora ben, aclara R. Castro: «Estas novas fronteiras que se levantan nun mundo tal non terán unha significación arredista. O nacionalismo é unha tendencia de grande oportunidade no noso tempo, que se caracteriza polo reaxuste das fronteiras, para faguer mais doada a colaboración e a solidaridade internacional .» (43)      En apariencia todo isto esta moi claro: o P.G. rexeita doctrinalmente o separatismo. Agora ben, xa temos vismo noutra parte desta obra que Alexandre Boveda contemplaba a opción arredista entre as multiples vías polas que podería discurrir o nacionalismo galego. E realmente os galeguistas asignábanlle ó separatismo unha certa virtualidade, pero distaba de se-Ia mesma que lle concedían ó federalismo. O federalismo era a sua perspectiva ideal e somentes se posicionarían a prol do arredismo no caso de que as circunstancias políticas o tornaran aconsellable ou mesmo necesario. Deste xeito, se condenan reiterada e explicitamente o independentismo, é porque na etapa republicana non era nin con moito a súa primordial perspectiva, pero tamén porque tiñan que librar unha loita ideolóxica coas posición políticas centralistas que utilizaban o espantallo do separatismo para descalificar, diante de opinión pública, ó Partido Galeguista.      Tan é verdade que non desbotaban o arredismo dun xeito nidio e terminante, que nun importante número de artigos e discursos pronuncianse a prol desta opción. Ben é certo que a invocación do arredismo polos portavoces de P.G. prodúcese en conxunturas políticas moi concretas, cando consideran postergados ou atacados os intereses de Galicia por parte do Goberno. É, pois, un talante arredista reflexo, motivado polo alporizamento ante determinadas actuacións gubernamentales, distando de ser unha postura irreductible e largamente meditada. Pero non expresa sinxelamente a carraxe e raiba diante da incomprensión e cerrilismo das forzas centralistas á sazón no poder. Non ten só un alcance emotivo senon que percura fundamentalmente un obxectivo político. A amenaza independentista cumplia o papel de instrumento de presión co que se agardaba impactar ó Goberno coa esperanza de que se fixera mais condescendente e sensible ás demandas do galeguismo, ante a crecente radicalización e perigosa exasperación que amosaba. Eis a razón de que o P.G. invoque as vegadas ó separatismo, ou adopte unha pose deste cariz: tiña de facerse respetar. En efecto, cando o proxecto de estatuto galego se atopa con atrancos proviñentes do poder central, ou cando as disposicións económicas deste son consideradas nocivas e discriminatorias para Galicia, xorden moitas prominentes voces galeguistas clamando pola independencia ou amenazando con ela. Deste xeito, a práctica totalidade dos persoeiros do galeguismo en determinadas conxunturas esgrimen posturas arredistas que teñen un aquel de amenaza. Podemos citar numerosos testimuños de arredismo ocasional como instrumento de presión indicativo dun alporizamento momentáneo ante calquera feito, como o tratado co Uruguai que consideran lesivo para os intereses galegos. (44)      Así, para Victor Casas, cronista político de A.N.T., a política galega atopábase, no vran de 1933, nun estado desastroso por mor da política «hespañola»; diante desta situación sostiña que o P.G. tiña que opoñerse a ela cara «o desenrolamento dunha taitica ausolutamente nacionalista sempre en grado ascensional até chegar ao arredismo.» (45)      A eleción do Tribunal de Garantías é duramente criticada polo P.G. non só por servir para garantizar unha constitución centralista coa que non están enteiramente dacordo, senón tamén por considerar pouco recomendables e mesmo caciquís ás persoas propostas para representar nel a Galicia. Este feito será considerado como un chanzo máis na escalada de agresións inferidas polo poder central a Galicia no malfadado ano de 1933. En consecuencia as posicións que adopta o P.G. serán crispadas. (46)      Para rematar diremos que con todo e ser verdad que as invocación independentistas do P.G. son ocasionais, instrumentais e tácticas, non deixa de ser significativo que ouse xogar con tan delicado tema. O seu atrevimento é indicativo de que o independentismo non estaba desbotado como posibilidade política.      3.7.1-4. Outros Obxectivos Políticos      Solicitaban en primeiro termo a igoaldade de dereitos políticos (sic) para muller, e de feito estiveron de acordo con que fora autorizado o voto femenino. Piden tamén plenitude de dereitos políticos para os funcionarios, e a incapacitación para ocupar cargos políticos dos que, poidendo, non rendisen función útil á colectividade. Móstranse partidarios da práctica das institucions de democracia directa —referendum, recall, concello aberto— na organización política galega, e da adopción de procedimientos que evitasen o falseamento da vontade popular. Para máis, recaban o control xurisdiccional sobre a actividade administrativa e fiscal da institución na que recaise o goberno galego e sobre os concellos, e tamén que se recoñecese a responsabilidade económica da Administración polos danos que os seus axentes causasen ós particulares no exercicio das funcións púbricas (47). O liberalismo democrático do partido obxeto de análise complétase coa solicitude que fan, no apartado correspondente a problemas xurídicos, de que sexa recoñecido cun criterio amplio o dereito de expropiación de riquezas naturais e mesmo de empresas económicas e, asimesmo, unha extensa municipalización dos servicios públicos; solicitude que revela ben as claras que o seu liberalismo económico distaba de ser manchesteriano.      As cuestións electorais reciben tamén certa atención no programa. Optan polo sistema de representación proporcional sen ningún tipo de correctivos nen primas, con grandes circunscripcións (48); non ten nada de extraño que queran mellor as circunscripción amplias a nivel provincial ou de toda Galicia (49), dado que consideraban —e non eran eles sós— que os distritos reducidos eran «niños de caciques». Sabido é que a lei electoral republicana consagraba o sistema maioritario (50), o que unido a que non era considerada suficientemente rupturista co sistema electoral proviñente do período monárquico, inducíu ó P.G. a auspiciar a sua reforma. O seu entender as prácticas distorsionadoras do sufraxio distaron de seren erradicadas. Sostiñan que as influencias caciquís persistían facendo valer as suas mañas na composición das Mesas, no escrutinio e no Censo. O Censo estaba claramente «hinchado» figurando nel moitos finados («isto non é un censo electoral. Isto é un rexistro de defunción», decía ó pé dun chiste de Torres), e no que pola contra se omitían as vegadas a certos e ben escollidos vivos. E non era sempre doado reclamar a inclusión no Censo; as veces «os caciques» utilizaban axentes que pasaban o día facendo que examinaban as listas electorais, para que os ciudadans (contrincantes, claro) no poidesen velas, de xeito que non lles fora posible enterarse e reclamar polas «atrocidades» que contiñan.      Por todo elo solicitar xenericamente a adopción de procedimentos eficaces que evitasen a corrupción e o falseamento da vontade popular. Xa fora do programa, cren necesaria unha redistribución dos colexios electorais no campo por estaren demasiado concentrados, en aberto contraste co espallamento da población, o que redundaba no retraimento do corpo electoral e, ademais, concedía ós caciques facilidades de actuación.      Polo demais non piden a rebaixa de idade requerida para o exercicio do voto, cecais por estar recén establecida en 23 anos, debéndolles parecer asisado ese tope, pois de feito o consagran na sua organización xuvenil, sendo mester ter os vintetrés anos compridos para pasar da F.M.G. ó P.G.      Habida conta do devandito, o P.G. postula unha reforma drástica da lei electoral vixente, que desbotara o caciquismo e mailos pucheirazos que padeceron en propia carne —eles e os demais nas eleccións ás Constituintes, en Pontevedra especialmente, nas de novembro de 1933 en toda Galicia en xeral, e nos comicios do Frente Popular en Ourense de modo particularmente grave. Claro que a cuestión ten tamén as suas voltas, pois non podemos esquencer que foi o P.G., na sua calidade de principal valedor do Estatuto, o responsable da fenomenal tramoia de plebiscito autonómico, que podemos calificar de pocheirazo sen embaxes. Pero a esta cuestión xa nos temos referido noutro apartado.      O P.G. tiña mentes de facer unha lei electoral de novo cuño para que fose aplicada en Galicia en canto acadara a sua autonomía, do mesmo xeito que fixera o Parlamento catalán (52). Sobor de como tería de ser esta nova lei, Victor Casas ofrece un breve esbozo, decindo que a querían moderna, proporcionalista, con sufraxio totalmente segredo e amplas garantías para o elector, na que non tiveran intervención ningunha as Deputacións e mailos Gobernos civís... (53). A este efecto o P.G. tiña, en 1936, en estudo, un proxecto de lei electoral que non tivo tempo de rematar..., polo que nos temos de contentar co anteriormente esbozado. 3.7.2. Programa Social      Anto o problema da emigración non atopamos unha definición programática expresa por parte do P.G. Pensamos que delo non se pode deducir que non tivera como obxetivo a supresión da emigración. No seu programa de desenvolvemento económico de Galicia está implícita a creación dos suficientes postos de traballo en Galicia como para que non se seguira dando o que certos economistas denominan «a proletarización dependente». En efecto, este espíritu alenta claramente, ademais de en determinados debuxos de Castelao, en esporádicas declaracións do P.G., como poder ser un manifesto electoral municipal do Grupo de Redondela onde declaran sen ambaxes que queren dar cabo a emigración.»(54)      Seguramente a actitude do P.G. debeu estar condicionada pola conxuntura migratoria da II República. A gran crise mundial de 1929 rompe coas posibilidades de manter a corrente migratoria cara América tal como se viña dando. Ten lugar unha reducción do comercio mundial e un reaxuste xeral do papel dos paises fornecedores que experimentaran un gran auxe durante a gerra mundial; isto induce ós paises americanos a restrinxir e controlar a emigración europea (55), o cal tiña para o P.G. un aspecto positivo, pois era moi consciente de que a emigración era unha válvula de escape ás tensións internas que enervaba as forzas de Galicia e conseguintemente amingoaba as posibilidades de que fixera frente ó centralismo do Estado. Isto, xunto coa caracterización moi negativa («vergozosa peregrinación») da necesidade de emigrar podese percibir en varios textos (56). Constataba o P.G. que había moitas cousas penosas na cuestión da emigración. Moitos emigrantes eran reclutados polos chamado «ganchos«, profesionais ó servicio de axencias (navieiras, etc.), que os engaiolaban con afalagadora perspectivas, arranxabanlles os papeis, cobrabanlles ben, e lles indicaban o punto de embarque dende o cal, pasaba non poucas vegadas que eran coducidos a outro porto do litoral galego, en troques de América (57). O emigrante para poder adquirir o pasaxe para América, normalmente hipotecaba as suas mellores terras, de maneira que cando tornaba atopaba as fincas en poder do prestamista (58).      En Cee funcionaba unha «Escuela para emigrantes», onde se preparaba a xente expresamente para emigrar, que fora fundada e costeada por un «indiano» (59).      Dificil era tamén a vida dos emigrantes nos paises tradicionalmente receptores de mán de obra: Arxentina, Venezuela, Cuba e Uruguai, principalmente. Tense dito que Bos Aires é a maior cidade galega, dada a enorme concentración de galegos que alí se produciu. Tanto é así que era corrente que denominasen «gallego», a calquera residente de orixe español. Claro que os galegos non estaban en xeral nin ben tratados, nin ben considerados. Temos disto numerosos testimuños de entre os que destacaremos o de Eduardo Blanco Amor, que nos dí que na Arxentina «La gallega» equivale a «La criada», e «gallego» era sinónimo de «zafio, desmañado, torpe» (60). Había moitos emigrantes empregados (mulleres sobre todo) no servicio doméstico, así como tamén en cafeterías, hoteles, restaurantes, e tendas de comestibles, dos que as vegadas eran propietarios (61).      Tampouco era insólito o caso dos galegos que xa levaban tempo en América, e abusaban dos tamén galegos recén chegados. Sabemos que no «Centro Gallego» de Cuba funcionaba unha «Sección de Inmigración» coa finalidade de prestar axuda e colaboración ós que viñan de desembarcar; pois ben, durante un certo período estivo levada por individuos sen escrúpulos que explotaban ós emigrantes, e lles daban as menos oportunidades posibles (62).      Se ben todas estas ominosas circunstancias facían ainda mais sombría a marcha en percura de traballo fora do país, inducindo ó P.G. a manter unha posición de principio contraria ó escoamento migratorio, non por elo se sentíu precisamente alborozado e encheito de gozo, cando escomenzou a disminuir o fluxo migratorio, fenómeno que víu acompañado do retorno, desorganizado e extemporáneo, de moitos emigrantes. A primordial causa, como deixamos dito enriba, foi a política restrictiva adoptada polas autoridades dos países receptores que reaccionaban así ante a depresión económica daqueles anos. Influía tamén o cambio de mentalidades producido en Galicia, que fixo que as xentes non tiveran xa tanta confianza en «facer as Americas» (63), polo coñecemento que escomenzaban a ter dos moitos que tornaban fracasados e, por veces, doentes (64).      Tal situación trouxo uns perxuicios económicos para Galicia moi serios. Os portos de Vigo e A Coruña, que atopaban no tráfico migratorio, un dos seus principais recursos, foron a menos (65). Resultaba ademais que os retornados, debido á forte crise de traballo, incrementaban ainda máis as nutridas fias dos desocupados, co que se agudizaba un problema social que o P.G. estimaba como grave, e mesmo alarmante (66). A todo elo engandíanse as medidas adoptadas por varios paises americanos consistentes en bloquear as divisas, privando así a Galicia dos xiros dos seus emigrantes, que eran unha das suas principais fontes de recursos (67). «[...] en vez de llegar de América casi el 50 por 100 de Ia circulación monetaria de Galicia, vienen barcos cargados de desocupados, de derrotados, que aumentan el número de nuestros obreros sin trabajo», decía Suarez Picallo nas Cortes (68). E por se todo isto fora pouco, a lei de términos municipales (69) limitaba considerablemente a emigración estacional, moi practicada polos galegos como é sabido (sobre todo na época da sega nas duas mesetas de Castela). Por certo que era este un exemplo para o P.G. dunha lei centralista que podía resultar positiva para as áreas de latifundio, e en xeral para o conxunto español, pero que perxudicaba notablemente a moitos galegos (70).      Nestas circunstancias o relanzamento da emigración era cando menos un paliativo a curto prazo, dada a insuficiencia da inversión privada e os problemas presupostarios do Estado republicano que inevitablemente mermaban a sua capacidade de xenerar emprego. Por todo elo a consigna de supresión da emigración non era cecais a mais acaida ó momento. E puido isto —a título de mera hipótese— ter influido no P.G. Como tampouco era oportuno solicitar a paulatina reinstalación en Galicia da colectividade emigrada. En troques delo pedían para os emigrantes galegos a salvagarda dos seus dereitos de minoría nacional, tratando de evitar que racharan os seus vencellos con Galicia: «Galicia é tamén un pobo espallado polo mundo. E preciso que os enormes núcreos de galegos emigrados sintan na súa concencia a galeguidade e labouren con nós. Compre facer que se sintan cada vegada mais ligados a Patria e que impoñan, onde queira que se atopen, os seus dereitos de minoría étnica e a forza do seu valer e da súa galeguidade.» (71)      E entendían, ademais, que era comenente o «Estudo dunha fórmula que permitise ós emigrados ter representación directa na organización política de Galicia» (72).      As restantes medidas sociais que propugnaba o P.G. verémolas noutros apartados —o Laboral e Xurídico, principalmente— onde cremos teñen mellor encaixe.      Engadamos, xa para rematar, que non todas as secuelas do retorno dos emigrantes, na etapa crítica do quinquenio republicano, foron consideradas negativas polo partido que estamos a analisar. Este retorno dos emigrados xogou un papel importante na difusión en Galicia das ideas progresistas en xeral, e da galeguista en particular (73). 3.7.3. Programa Económico 3.7.3.-1 Cooperativismo e Capitalismo Autóctono      O seu anceio cooperativista quedaba perfectamente expresado na fórmula: «Galicia comunidade cooperativa —A Terra pra o traballo; o traballo pra a Terra» (74).      Eran varias as razóns que inducían ó P.G. a pronunciarse polo sistema cooperativo. Non só valoraba a superior rentabilidade económica deste sistema, senón que tamén se agregaban factores de tipo ideolóxico: o cooperativismo permitía establecer hábitos de colaboración entre os galegos o que redundaría en favor da súa unión, obxetivo este indispensable para todo proxecto nacionalista. Polo demais o propio carácter ambiguo do cooperativismo (que non era nin capitalismo, nin socialismo, nin se sabía moi ben que era) favorecía a confluencia das distintas concepcións socio-económicas existentes entre os galeguistas. O cooperativismo era caseque unha fórmula máxica de compromiso que permitía compatibilizar posturas heteroxéneas nunha ideoloxía común, que necesitaba ser integradora. Polo tanto o cooperativismo propiciaba o integracionismo a nivel de toda a sociedade galega e no seo do propio P.G. Cando menos así o expresa o propio P.G.: «O P.G. estima que o cooperativismo, en todalas súas manifestacións é eixo de coincidencia práctico entre as mais alonxadas concepcións sociolóxicas e coida que a o traballar afervoadamente por él, estreita os nós do pobo galego cara unha meirande solidaridade e prepara a nosa terra, pra se incorporare, no seu día, ás novas correntes da economía universal.» (75)      E continúa mais adiante a se pronunciar pola: «Difusión das iniciativas sociaes que avencellan a nosa xente labrega e mariñeira, dotandoa de un senso cooperativo, que, superando os lindeiros da parroquia e do gremio, amprie a solidaridade da Galicia que traballa.» (76)      En efecto, gracias ó cooperativismo desaparecería o individualismo, criticado non dende o punto de vista social, como o denuncia o marxismo por ser un dos pilares da mentalidade burguesa, senón como elemento disolvente que dificulta a laboura de condensación nacional, imprescindible para reconstruir a «Patria desfeita». O seguinte párrafo penso que ilustra moi ben a súa mentalidade social: «E preciso dotar as nosas xentes de un vivo esprito comunal que destruindo os vezos do noso actual individualismo, recollendo os ensiños da nosa tradición gremial e colectivista, respetando a propiedade labrega —estímulo de traballo e apego a o chán nativo— renoven a nosa economía rural pra dotar a nosa Terra de unha estabilidade social basada na xusticia e no trabalo.» (77)      Polo tanto, a máis da sua virtualidade de posibilitar o estreitamento dos lazos entre os galegos, o cooperativismo debía erixirse en instrumento de impulso económico, e estabilidade social, todo elo sobre a base do estricto respeto á propiedade privada, considerada como requisito sine qua non para que exista un estímulo ó traballo e para que non se perda o apego ó chán nativo.      O cooperativismo propugnado polo P.G. era un sistema pechado sobor de sí mesmo, estático, pois non se contemplaba como unha fórmula de transición cara a un sistema de producción mais avanzado. Xa que logo, estaba destinada a esgotarse en sí mesma, por máis que se perfeccionara. Para eles o cooperativismo era un sistema con entidade propia, orixinal, distinto tanto do capitalismo como do socialismo, como xa diremos, e que ademais non tiña por que desembocar en ningún deles.      Convencidos das suas ventaxas propugnaban o fomento dunha floración de cooperativas, fundamentalmente de venda e producción, por mais que estas últimas se atopaban con dificultades e eran «mais dificiles de constituir polo que respeita aos labregos, non así os gandeiros.» (78)      Os membros do P.G. teimaban en facer notar ó aloxamento entre a fórmula cooperativista propugnada por eles a calquera veleidade socializante. Así, Mariño Donega, daquela dirixente da Mocedade coruñesa, ó tempo que expresaba claramente o que dicíamos antes encol da peculiaridade do sistema cooperativista, precisa que este non debe ter en ningún caso unha orientación marxista (79).      Insistindo nesta idea, cecais seña comenente comentar eiquí as verbas de Plácido R. Castro que nun extenso artigo relata a situación de cooperativismo en Inglaterra, respecto do cal dí que en xeral os membros das Sociedades Cooperativas inglesas están adheridos ós Sindicatos que constituen a base da forza do laborismo. Agora ben, na súa opinión, o feito de que a maior parte deles estiveran afiliados ó partido laborista e compartisen os mesmos obxectivos («un réxime coleitivista de xusticia social») non quería dicir que teñan a mesma concepción do socialismo. De feito, os cooperativistas británicos consideraban indispensable a cooperación libre e certo marxe de iniciativa privada; frente ó socialismo estatista preconizaban —segundo R. Castro— a extensión do colectivismo cooperativo que debería xordir por propia iniciativa dun pobo instruído e non por imposición estatal. Todo elo confortaba notablemente a este autor que constataba que esta alternativa económica do P.G. non era «pequeño burguesa» (sic) senon progresista, e, por ende, estaba en armonía coas modernas correntes europeas neste eido (80).      Foi Alvarez Gallego, xunto co tamén experto Xosé Nuñez Búa, o mais profundo estudoso do P.G. no tema cooperativista, como o ten demostrado en varios traballos publicados na prensa e no amplo número de conferencias de divulgación do cooperativismo pronunciadas. En 1934 estaba xa caseque rematado o seu libro «Galicia cara dentro», no que analisaba os problemas sociais e económicos de Galicia para os que propugnaba fórmulas cooperativistas (81). Nas suas conferencias, Xerardo Alvarez Gallego alentaba á creación de novas cooperativas, explicando as causas do fracaso das duas principais experiencias cooperativas, Mataderos de Porriño («Marucoga») e a «Cooperativa Ganadera del Norte de Lugo»  que non debían inspirar desalento (82).      A cooperativa de Porriño, foi unha das poucas cooperativas de producción que se intentaron e, segundo Indalecio Tizón (83), supuxo un xarro de auga fría sobor do entusiasmo cooperativista. A idea foi promovida polo canónigo tudense, Sr. Bueno, quen durante a época da Dictadura concebiu un proxecto de explotación gandeira consistente en exportar as reses xa sacrificadas, obtendo con elo beneficios na facilidade do transporte e no aproveitamento dos despoxos. Para elo era necesario construir varios matadeiros, o primeiro dos cales foi o de Porriño. As obras e instalacións foron promovidas polas Federaciones Católico-agrarias, que eran quen patrocinaban a idea do Sr. Bueno, e avalaron mancomunadamente un préstamo feito pola «Caja de Crédito Agrícola», que non podía sobrepasar o millón de pts., devengando o 5% de interés. Realizouse o préstamo e construiuse o matadeiro, resultando un fracaso. A todo elo, a «Caja de Crédito Agrícola» pretendía cobrar ás sociedades agrarias por vía de apremio dous millóns oitocentas trinta e tres mil pts. Cantidade impagable, dado que tería que abonar cada labrego 1.700 pts. (84). Eran en total 7000 labregos, que adeudaban en conxunto ó Estado 1.500.000 pts. (85)      O problema coleará ó longo de toda a vida da República, obrigando a varios diputados a facer xestións en favor dos labregos amenazados de embargo, entre eles Basilio Alvarez e Rodrigez Castelao. Este queixábase en 1935 de que o Estado non só non favorecía a organización cooperativa, senón que mesmo tentaba de embargar os bens a miles de labregos que se embarcaran nunha aventura cooperativista (86).      Sobor da base dos datos que temos sobre a primeira época da República na provincia de Pontevedra, podemos dicir que tiveron lugar experiencias cooperativistas —sen que seipamos exactamente de que tipo— en Teis, Ponteareas, Lérez, Sárdoma e Lavadores (87). Polo demais, as tentativas tiveron en xeral pouca fortuna; a meirande parte das de consumo pecharon as portas ó pouco de naceren, e unhas poucas levaban unha vida lánguida. A única excepción era o Sindicato de Agricultores de Teis, que dende facía nove anos despachaba cooperativamente comestíbles, bebidas e outros artigos. Menos se intentaran as de producción, e as de crédito tampouco tiveron éxito, a pesares do alentador exemplo de Lérez (88).      Algunhas cooperativas foron impulsadas por afiliados do P.G. Temos o exemplo de Francisco Domínguez, que promoveu unha cooperativa encamiñada a conquerir melloras pecuarias, mediante a compra de sementais para obter mellores razas de vacuno actuando, fundamentalmente no marco do sindicato agrario de Carballedo (Lugo) (89). A) Política Arancelaria.      As teorías arancelarias do P.G. convén poñelas en relación co seu nacionalismo económico, ó que logo nos habemos de referir. Escomencemos decindo que o P.G. continuando a tradición galeguista, fai especial énfase no librecambismo, en contraste co proteccionismo dos nacionalismos catalán e vasco, interesándose especialmente na libre importación de millo, producto básico para a alimentación do gando e mesmo tamén humana (90). Deste xeito, no punto 7.º do apartado IV do programa, pronunciàbanse pola «Libre importación do millo, namentras o consumo da poboación e o cambio hacia unha alimentación mais racional do gando así o esixan» (91). Del Riego explicaba con mais detalle as motivacións deste posicionamento librecambista: «Un senso auténtico de libertade económica daría indefectiblemente un ar de vida plena ao noso país. Galicia sin carbón, sin ferro, sin petróleo, sin aventuras de gran industria, no pode contar mais que co seu gando, coas suas terras de cultivo e coa súa posición no mar, favorabel a irradiación dos seus prodoitos, Galicia con un sistema de librecambeo, [...] labraría [...] unha economía futura próspera e feliz. » (92)      Este libracambismo aplícano básicamente ó millo, ás conservas de peixe (93), ó cacao (94), e ós abonos químicos para a agricultura (95).      A libertade económica interesáballe tamén a Galicia en moitos dos productos dos que se abastecía no mercado español, resultándolle máis rentable que se permitira a importación de fora dos correspondentes artículos. En efecto, Vicente Risco protestaba, nun importante texto (96), do feito de que como Galicia tiña que importar graos, carbón, ferros, tecidos, maquinaria e outros productos elaborados, pola protección arancelaria que o Estado dispensaba a outras áreas económicas de «Hespaña», víase obrigada a adequirir todas esas cousas a precios moi superiores a como as pagaría se poidese traelas de fora de España.      Agora ben, ó lado disto nos atopamos con que hai toda outra serie de capítulos económicos nos que o P.G. é proteccionista a carta cabal. Pedían protección en primeiro lugar para a gandeiría (97) que sofría a competencia no mercado español (principalmente nas plazas de Madrid e Barcelona) das carnes conxeladas importadas dos países riopratenses. Pedíana tamén para a industria madereira galega: «Nuestra madera está sufriendo una competencia sin control de productos extranjeros singularmente del Norte de Europa» (98). Igoalmente solicitaban protección para a industria dos curtidos: «la introducción sin límite y sin control de los cueros extranjeros que desvalorizan [...] los cueros de ganado en nuestro mercado nacional» (99). Coa industria conserveira, acontecía que pedían para ela o fomento do consumo dos seus productos no mercado español, compatibilizando isto coa solicitude, como xa vimos, de facilidades aduaneiras para colocalas no mercado internacional, reclamando xestións do Goberno neste senso. A elo se refire tamén Suarez Picallo (100). Por suposto que no é exactamente o mesmo o fomento dun producto no mercado interior, que a protección deste producto con respecto as importacións análogas do extranxeiro, inda que isto último pode ser unha das formas de conquerir o fomento no mercado interior, español neste caso. Pois ben, da argumentación de Picallo e do espírito que anima o seu discurso pódese deducir que no caso de que se fixera gravitar a amenaza de importación de conservas de peixe, o P.G. pediría a protección da industria conserveira galega. De todo elo se desprende que a doctrina arancelaria do P.G. non estaba aferrollada a priori ó dogma librecambista, senón que era, ora librecambista, ora proteccionista, segundo aconsellase o interés de cada un dos distintos renglóns económicos de Galicia. Entendemos, pois, que era a súa unha doctrina completamente ecléctica, postulando, en derradeira instancia, unha política matizada, que puxese atrancos e importación ou a facilitase, buscandop favorecer ós diversos sectores da economía galega.      O P.G. insiste ata a saciedade en que a política económica dos distintos Gobernos antepuso os intereses de outras rexións españoIas ós de Galicia, supeditada de cote en aras do superior «interés nacional». Decía Portela Valladares que na «Junta de Aranceles y Váloraciones» tiñan estado representados todos os intereses de España; todos menos os de Galicia, que sempre se presentou «desgranada» e atomizada (101). En xeral a política arancelaria distou de satisfacer ós galeguistas, que a tildaron de centralista e antigalega, chegando en ocasións a dicir, como Picallo nun discurso, que: «En este problema de aranceles quizá nos conviniera más, Sres. Diputados, que Galicia no fuera España» (102). En conclusión, o P.G. o que neste orde de cousas desexaba era que Galicia poidera determinar soberanamente a política arancelaria máis comenente ós seus intereses en cada apartado económico e en cada momento concreto; e elo sen dogmatismos apriorísticos, xa foran librecambistas, ou ben proteccionistas. E aportemos a título demostrativo un significativo texto de vicente Risco: «O remedeo non pode ser mais que un: que Galiza obteña liberdade compreta pra tratar con todolos países do mundo, pra vendelos seus produtos e mercar os d'afora do geito que millor lle conveña, como e cando queira, sen vencellos arancelarios de ningunha caste.» (103) B) A saída do subdesenrolo ó traveso do nacionalismo económico.      Para o P.G. os males sociais (a emigración, p.e.) e económicos de Galicia redicaban na trabazón que á industria e comercio galegos (e en xeral a toda a sua vida económica) lle puñan dende Madrid (104); velaí por que non poucas vegadas o P.G. reitera que por motivos económicos exclusivamente a Galicia lle conviña non só a autonomía integral, senón mesmo a separación (105). Deste xeito o P.G. foi decantando unha postura de nacionalismo económico centrada na potenciación da producción autóctona, que tiña unha das suas manifestacións na exhortación ós galegos para que consumiran preferentemente estes productos polo feito de seren galegos. O servicio da invocación «consuma productos galegos», chegaron a propoñe-la elaboración dun inventario de artículos galegos, co gallo de que o consumidor tivera unha información clara ó respecto, e deste xeito orientara axeitadamente as suas compras (106).      A suxerencia non caeu no esquecemento. Tres meses despois «A Nosa Terra» publicaba (107), unha lista de productos galegos incitando ós consumidores a preferilos ós de fora; eran os seguintes:      —Conservas galegas      —Viños      —Augas medicinais      —Queixos      —Galletas de Tui «La Peninsular»      —«Gofio Travieso» , elaborado en A Garda      —Bicicletas «Honor», fabricadas en Santiago      —Xabróns e productos de afeitado, feitos en A Toxa.      Podemos engadir tamén os bombíns para autos de Francisco Gabiva, elaborados en A Garda (108).      Exhortada ademais o P.G. a face-Ias operacións financieiras nos Bancos, Caixas de Aforro e Entidades de Préstamo de Galicia (109), a apoiar ás cooperativas galegas, a invertir o diñeiro nas industrias e entidades do país, a veranear en Galicia, promocionando os seus balnearios, así como a preferir a prensa e os libros galegos, e a propagar, a obra da Misión Biolóxica e do Sindicato de Sementes, etc.      En suma, a «reconstrucción da nacionalidade galega» debía levar consigo o erguemento da sua economía, tarefa a que se debían aplicar os galegos, exaltando os xéneros autóctonos e protestando cando estes fosen postergados polos de fora, especialmente no mercado interior de Galicia (110)      A proclama reivindicativa da economía galega chega a acadar tintes de patetismo: «Galegos: fagamos desta Data propósito de redimir á nosa Terra da súa ruina económica»(111). Non cabe dúbida, había que preferir os productos galegos ós de fora: «Gran Fábrica de Cervezas A Barxa [..] fabricada en Galicia, preferila as demais é labourar pol-o engrandecemento da Nosa Terra.» (112)      Dentro do capítulo industrial as conservas eran o que mais atención lles merecía, non dudando en apelar ó chauvinismo económico: «As conservas galegas de peixe son as mellores do mundo» (113). Paralelamente o P.G. solicitaba do goberno que fomentase a exportación das conservas galegas, criticando a sua pasividade. Así, Ricardo P. Vázquez queixase de que as conservas galegas: «sendo boas e baratas, esteñan nos almacéns sin que o goberno lles busque saida, en tanto que Alemania lle fixo a Portugal un pedido enorme» (114).      M. Beiras García publica un artigo adicado a industria conserveira no que chega mesmo a propoñer medidas concretas para o incremento do seu consumo, pois non esquezamos que a II República atravesa momentos económicos críticos polas secuelas da crise de superproducción declarada en 1929. Pide que se estableza unha especie de certame de exaltación das conservas galegas, para ver de populariza-lo seu consumo (115).           Por outra banda, a Nosa Terra deu conta en 1936 da creación no Ribeiro da « Unión de Cosecheros del Rivero de Avia», da que era presidente o arredista Alvaro das Casas, que a estas alturas estaba xa fora do P.G., pero seguía participando das teorías desde partido en orde á promoción da producción autóctona. Pois ben, no manifesto funcional desta nova entidade ollamos unhas interesantes consideracións redactadas nuns termos de enfático nacionalismo económico (116). C) Modernización da economía galega: industrialización acaida ó tecido económico de Galicia.      Non debemos pensar que o P.G. se opuña a industrialización en nome dun agrarismo idílico, como moitos autores sostiveron, engaiolados sen dúbida polas apariencias. O modelo de sociedade deseñado polo galeguismo republicano denotaba que era consciente de que non era posible unha arcadia feliz de pequenos propietarios labregos convivindo na armonía perfecta da aldea rural.      O P.G. aceptaba a necesidade do desenvolvimento industrial, consciente de que: «[...] o benestar e engrandecemento dun pobo está, precisamente, basado nesas aitividades» (117).      Agora ben, o P.G. era considerablemente reticente, cando non abertamente oposto ó capitalismo industrial e comercial vido en boa parte de fora, moitas veces depredador e situado ás costas das necesidades económicas de Galicia, e en tódolos casos vehiculador de pautas culturais alleas, e dun estilo de vida desdeñoso para co da Galicia tradicional, que os galeguistas alcuman de señoritismo vilego.      Pero os galeguistas en xeral non se opuñan ó capitalismo en sí mesmo, senón a certo tipo de capitalismo tal e como se daba daquela, é decir uniformizador, insensible a personalidade diferencial do País Galego, e en moitos casos alóctono (os comerciantes maragatos, por exemplo).      Eles desexaban un capitalismo autóctono, que no rachara bruscamente cos modos de vida, existencia e pensamento da Galicia campesina e mariñeira. Un capitalismo a partir de, e en armonía co, sistema productivo galego, ó que tería de modernizar progresivamente.      Pero non rexeitaban só un certo tipo de capitalismo polo que tiña de alleador e foráneo, senón tamén polo que tiña de imperialista, de crudel, deshumanizado e patético. En efecto, homes da sensibilidade de Castelao dóense dos aspectos máis dramáticos do capitalismo (despidos, burocracia, salarios de fame, crises), —como tamén se laian dos derivados do precapitalismo (foros, emigración crónica, crises de subsistencia, etc.)— pero a súa amarga crítica non logra trascender esta faciana do capitalismo, tristeira e ferinte, para acometer o cerne das relacións de producción capitalistas. Ficará así configurada unha visión do mundo emotiva e populista, de rexeitamento mais visceral e sentimental, que racional e científico, dos males do capitalismo; de solidaridade afectiva cos explotados e de compasión polas súas doenzas e miserias, que queda moi ben reflexada nequela frase do «Sempre en Galiza» na que Castelao dí que deica agora Galicia estivo ó marxe das «arrepiantes preocupacións do mundo capitalista».      Pero non era só isto. Tratábase ademais de que a promoción dunha industrialización en harmonía co entramado económico de Galicia fose levada a cabo polas forzas sociais autóctonas, arraigadas no país e coñecedoras de súa problemática; é decir, tratábase de que fora a propia burguesía galega o axente social que vehiculizase o cambio económico.      Por outra banda, o proxecto de capitalismo autóctono, que en derradeira análise encarnaba o P.G., non aparece contradito pola énfase que puña no papel principal que tería que desempeñar o campesinado, posto que a función que se lle asignaba realmente era subordinada. E decir, a función de aportar o maior continxente humán á causa da conquista da soberanía política de Galicia, pero sempre secundando un proxecto de clase, que non é estrictamente labrego, senón fundamentalmente burgués: o proxecto de formalizar un bloque histórico, policlasista e nacional-galego, capaz de conquistar a soberanía política de Galicia, de modo gradual, disputandolla ó bloque de clases que apoian o Estado Español unitario, para poder sentar así os supostos básicos dunha transformación industrial autóctona. Dito de outra maneira, o P.G. tencionaba formalizar un bloque histórico pluriclasista de ámbito nacional galego que acadara unha fórmula de soberanía política tal (de ser posible, a federalista) que impidise a nociva e discriminatoria actuación do Estado central en Galicia e, asimesmo, a impune penetración das mercancias e empresas foráneas que competían coas galegas frenando a súa expansión. Desta maneira agardaban que medrase punxente unha burguesía autóctona que modernizaría acaidamente a estructura económica de Galicia.      En última instancia consideramos que é esta a fronteira que delimitaba ós galeguistas dos republicanos federais que continuaban a tradición pimargallana. Estes entendían que mercede ó pacto sinalagmático artellaríase o Estado de maneira mais racional, sobor da base do federalismo, o que en suma facilitaría a modernización da estructura económica española. O P.G. anceiaba o federalismo na medida en que Galicia podería dispoñer da amplas facultades de autogoberno o que permitiría potenciar a súa identidade nacional en tódolos órdes (a «reconstrucción nacional de Galicia», na súa linguaxe), e asimesmo o desenvolvemento económico, protagonizado non por unha burguesía calquera, senón pola galega en particular.      Agora ben, para que en Galicia se poidera xestar un capitalismo autóctono era imprescindíble establecer un valado que amparase á economía galega da penetración impune do capitalismo exterior e das uniformes disposicións do poder central, arancelarias ou de outra índole, que discriminaban a economía galega provocando o seu deterioro. A autonomía non soamente é un xeito de achegar as instancias de poder político ós gobernados senón fundamentalmente unha maneira de que a burguesía autóctona preserve para sí mesma unha boa parte do mercado do territorio autonómico. Polo demais, aumentan as posibilidades de que a burguesía local teña unha presencia e xoge un papel moito mais forte do que podería desempeñar no goberno central, onde ten que compartir o poder con outras fracións da sua mesma clase asentadas noutras nacionalidades, ou mesmo doutras clases sociais (terrateñentes, por exemplo), de xeito que as medidas que adoptase o goberno autónomo reflexarían mais fidedignamente os seus intereses de clase. Agora ben, o que o P.G. tenciona non é soamente que a feble burguesía galega teña un meirande dominio sobre o mercado nacional galego, senón que a súa ideoloxía mesocrática en gran medida sustituista da actuación inexistente da burguesía galega, o leva a postular o xurdimento de grupos de capitalistas autóctonos con conciencia de seu e firmemente afincados no territorio que comprende o ámbito galego, capaces de acometer o empeño de espallar as relacións de produción capitalistas e de constituirse en clase cominante a nivel intragalego, impedindo o coloniaxe que supuña a implantación do capitalismo exterior e maila actuación da propia burguesía galega como se non fora tal.      Esta berreira protectora, ou cando menos o comenzo dela, tería de ser a autonomía.      Efectivamente tiñan clara concencia de que se Galicia cos seus recursos económicos e humáns non se atopaban nunha situación cooperativista como a de Dinamarca —modélica para eles— debíase a acefalia política de Galicia, que se vía así imposibilitada de defender os seus intereses económicos, namentras que Dinamarca ó ser un país libre si podía rexir a súa economía sen inxerencias exteriores: «[...] Galicia é unha colonia de almas rendidas, de escravos voluntarios con catro séculos de opresión do corpo e da alma» (118).      Como resulta evidente os propios galegos non aparecen, baixo a perspectiva do P.G., exentos de culpa por toleraren, coa súa resignada pasividade e autocolonización introxectada, a opresión política e mailo atraso económico. Pero a causación fundamental residía para o P.G. na anexión política de Galicia ó Estado Español: «Un pobo non será rico namentras non sexa ceibe. Galiza —como Irlanda— será mísera namentras sexa tributaria d'outras terras» (119)      Alexandre Bóveda dicía nunha ocasión que: «o centralismo e os seus axentes de todal'as castas, en complicidade cos representantes galegos, acaban de completar a súa obra de aplastamento da economía de Galicia (120). Abundando un pouco mais: «[...] cos cartos que temos que enviar a Madrí ano tras ano [...] tería hoxe a nosa terra unha industria e comercio florecente, que non ten actualmente, a pesare de pagar por elo» (121).      3.7.3-2. Obxectivos Agrícolas e Postura do P.G. Verbo da Problemática Agraria      O tema capital arredor do cal gravitou boa parte da problemática agrícola en xeral no período Republicano foi a reforma agraria. Non obstante, non sucedeu así en Galicia por quedar fora do ámbito de aplicación da Lei de Reforma Agraria a raiz dunha enmenda dos diputados galeguistas nas Cortes Constituintes (122). Foi concretamente Otero Pedrayo quen plantexou a dita enmenda sostendo que o proxeto reformador podía resultar fructífero nas áreas de latifundio, pero non nas que estaba xa a propiedade dividida (123). Agora ben, isto non quere dicir que o P.G. non desexara unha reforma agraria para Galicia; queríaa, pero axeitada ó feitío a características propias de Galicia e realizada polo ente autonómico, e así o fai constar Otero Pedrayo nas Cortes (124). Esta enmenda coallou, en gran medida, porque atopou un terreo ben abonado. En efecto, no dictame da comisión encargada do proxecto de lei de reforma agraria, presentado ó goberno provisional o 20 de Xullo, establecíase a limitación da reforma ás zonas de latifundio (125).      O problema veu dado polo feito de que Galicia non chegou a ter unha autonomía en funcionamento, co cal non houbo posibilidade de establecer ningunha reforma agraria, e inda por riba tivo que contribuir a costear a aplicación da reforma agraria xeral sen obter beneficio ningún. Así o expresaba Alvarez Gallego: «Dictouse a Reforma Agraria que se refire a fincas de máis de 400 Hectáreas. Como Galicia non ten finca ningunha de esa extensión queda excluída de ela, pero ten que axudar a pagar os centos de millóns que costa a que se faga noutras terras» (126). Segundo os cálculos do P.G., a aplicación da reforma agraria costaba uns 50 millóns anuais, dos que Galicia aportaba perto de 5. Disto se laiaba Rodriguez Castelao decindo que os galeguistas se opuxeran a aprobación dunha Lei de Reforma Agraria única, pensando que a exclusión explícita de Galicia crearía a necesidade de lexislar para ela, pero resultou que os labregos galegos quedaron implicitamente arredados dos beneficios desa lei porque na Galicia xa non existían grandes propiedades (127).      Vexamos a continuación a actitude do P.G. ante os problemas relacionados coa propiedade da terra.      A fórmula «A Terra pra o Traballo; o traballo pra a terra», proposta por Filgueira Valverde de común acordo con Bóveda (128), condensa elocuentemente o seu programa agrario. Na Declaración de Principios, onde figura esta expresión eufemística que pretende eludir a dureza da frase que da a entender (a terra para quen a traballa), aparece anteposto o enunciado «Galicia, comunidade cooperativa». Que estes dous principios aparezan postos en relación parece indicar que se ben o P.G. estaba interesado na creación dunha masa de campesinos propietarios que garantizara un sistema social estable, non o estaba menos en potenciar a cohesión social que se vería parcialmente mermada polo afianzamento do campesino propietario, e como tal individualista. Segundo isto, o cooperativismo compriría a función —amais da especificamente productiva— de facer medrar os lazos de solidaridade grupal entre os galegos.      Hai dous textos que nos suministran pistas sobre cal era o módulo social que anceiaba o P.G. ver plasmado no campo. Un é de Otero Pedrayo: «[...] a lo que se tiende es a que [...] se llegue al tipo dominante de labrador acomodado en toda la extensión de Ia región gallega» (129). O outro é de Suarez Picallo: «creandose así un proletariado rural que no deseamos que exista, por Ias tremendas consecuencias que tienen en todos los países del mundo donde lo hay.» (130)      Ainda que a figura do labrego mediano ou, mais frecuentemente, pequeno propietario, existe na etapa republicana, predominaban os que tiñan as terras arrendadas ou aforadas, sendo con todo moi habitual que se entrefrebaran estres tres factores, habendo moitos campesinos que eran propietarios dalgunhas leira, ó tempo que tiñan autras en arrendo ou baixo foro.      Vexamos a cuestión dos arrendamentos rústicos. Programaticamente o P.G. pedía no apartado IV, punto 9.° a: «Regulación da propiedade rural tendendo a libertala de toda carga pra quen a traballa: a) Arrendamentos. Limitación do dereito de propiedade sobre fincas arrendadas a traballadores do campo, i-estímulo pra a sua liberación: dereito de retracto, axuda económica, participación nas melloras» (131).      A ausencia de estudos monográficos sobre a cuestión dos arrendamentos rústicos en Galicia en relación cos varios proxectos lexislativos xenerados no período republicano constitúe unha gran dificultade para enxergar acaidamente o posicionamento do partido que estamos a analisar, a este respecto. Tentaremos de suplir esta carencia coa bibliografía xeral de que dispoñemos (132)      A primeira medida tomada polo ministerio de Xusticia do goberno provisional, foi dictar un decreto, de 29 de abril de 1931, destinado a evitar a creba dos contratos de arrendamento, que ficaron conxelados e foron automáticamente prorrogados, por temor a que os propietarios non cultivadores directos os denunciasen para resolver a posesión das súas terras ante a anunciada reforma, que lóxicamente tería de afectar sobre todo ós propietarios sistematicamente absentistas.      O P.G. neste momento non existe como tal (lembrémonos que nace en nadal de 1931), pero hai que supoñer o acordo dos diversos agrupamentos galeguistas que moi logo darán orixe ao P.G., dado que no moderado «Proxecto de Ordenación xurídico-social da propiedade rústica en Galicia» (133) elaborado por Lois Rivaya Riaño e asumido polo P.G., pronúncianse expresamente pola expropiación das terras dos absentistas.      En setembro de 1932, tras interminable sucesión de proxectos e discusións, aprobouse a lei de reforma agraria que, pola base 5.ª declaraba terras expropiables ás explotadas sitematicamente en réxime de arrendamento. As fincas expropiábanse mediante a indemnización ós seus propietarios con arreglo a un tipo de capitalización que medraba a medida que a renda da superficie era maior. O sistema de indemnizacións foi moi criticado e non foi precisamente o P.G. un dos que omitiron as suas críticas. Tanto a prensa deste partido como os seus diputados prestaron ó tema a máxima atención, e velahí están no Diario de Sesións os extensos discursos de Otero Pedrayo e Suarez Picallo para demostralo. Coidamos que é este un dos temas que mais pistas nos suministran para establecer a naturaleza social do P.G. Pero non adiantemos as conclusións e vexámos os feitos.      Xa en maio cando o proxecto de lei de arrendamentos estaba en discusión, Otero Pedrayo opúxose abertamente a que foran expropiados os absentistas, temendo que ó aplicarse en Galicia unha lei xeral coa que en teoría estaban dacordo (lembrémonos do devandito proxecto de Rivaya Riaño), fosen tomados por tales absentistas os que no país que él representaba non o eran. Explicaba que (134) eran moi poucos os verdadeiros absentistas, e que moi frecuentemente sucedía que por virtude da dispersión das leiras, un propietario non podía estar ó frente das suas terras de ribeira e de montaña, polo que arrendaba algunhas, pero sen ser por elo absentista.      Foi Suarez Picallo o encargado de facer publicas as posicións de principio do P.G. Así, nunha intervención parlamentaria sinalou que o concepto de que a terra fora de quen a traballaba, formaba parte do programa do partido no que él estaba embandeirado, xuntamente coa tendencia a que todo arrendamento pasara a propiedade do campesino levador, e insisteu no que xa apuntara o seu compañeiro de escaño, sobor de que a lei de arrendamentos, para que tivera aplicación en Galicia, debera de facerse cun criterio totalmente oposto ó empregado para facer esa lei válida para o resto de España (135). Nesta intervención, Picallo fai unha interpretación pola esquerda do ambiguo principio do P.G.: «A terra pra o Traballo; o traballo pra a Terra», interpretación coa que a bon seguro non estarían dacordo os membros de ala conservadora (Risco, Filgueira, Borrajo...)(136) da sua mesma formación partidaria.      Debullando nas causas concretas da oposición do P.G. a lei de arrendamentos rústicos, Picallo precisa que en Galicia non se daban o arrendamento sistemático, a renda alta, nin as grandes extensións que fan da terra unha riqueza que permite ós seus donos vivir dela sen traballala. Polemiza co diputado socialista Lorenzo —os socialistas non dubidaban en calificar de conservadora a postura do P.G. (137)— aducindo que a terra no seu país escravizaba ós homes, arrendatarios inclusive. E elo porque a maioría dos que levaban terras arrendadas tiñán a sua vez, arrendada a terra da que eran propietarios a outros campesinos, por causa da dispersión e atomización das parcelas, como xa explicara Otero Pedrayo.      Lembrémonos de que as indemnizacións ós propietarios das fincas arrendadas facíase dacordo cun módulo de capitalización que se elevaba a medida que a superficie era maior. Pois ben, o P.G. estaba en radical discrepancia con este criterio. A esta cuestión adicou gran cantidade de artigos o galeguista Rivaya Riaño, en base ós cales Otero Pedrayo expuña no Parlamento (138) que en Galicia a diferencia entre o capital en renda e o capital en venda era enorme, de maneira que calquera propietario de fundos galegos de boa producción faría un gran negocio vendendo as suas terras ó tipo corrente daqueles anos e tirandollas ós arrendatarios, porque a capitalización do que estes pagaban, non sería de ningunha maneira equivalente ó que podía obterse polo valor en venda. En suma, os que cedían as suas terras en arrendo —ós que o P.G. defende— sairían perxudicados pola lei (139)      Pero na bateria de argumentos esgrimidos polo P.G., figuraba tamén o tema dos emigrantes arrendadores de terras. Nos antecitados discursos de Otero Pedreya a Suarez Picallo, pídese para os emigrantes que tiñan as suas terras arrendadas unha consideración especial dado que non se podían confundir cos que tiñan terras en arrendamento sistemático, sendo así que, segúndo o P.G., era moitas vegadas mais boiante a posición do arrendatrio que a do propietario emigrado (140)      Polo demais, co arrendamento chamado «de lugar acasarado» (os popularmente chamados «caseiros»), estaban conformes en que podía entrar nos principios xerais da lei, pero non no detalle (141).      A lei de arrendamentos a que vimos facendo referencia estivo vixente ata o 31 de nadal de 1934, pero en realidade xa un ano antes a reforma quedou en termos xerais caseque frenada polos resultados das eleccións de novembro de 1933, que deron o triunfo á coalición de radicais e Ceda e, un pouco mais tarde, como consecuencia da revolución de outono de 1934, quedou de facto en suspenso. Agora ben, o primeriro dos ministros de Ceda que ocupou a carteira de Agricultura, Gimenez Fernández, foi autor dunha lei de arrendamentos rústicos, de 15 de marzo de 1935, de contido bastante progresista (por algo foi vituperado polos seus correlixionarios de «bolchevique branco»). Básicamente actualizaba un proxecto do anterior ministro Del Río, segundo o cal os arrendatarios terían dereito a esixir ós propietarios a venda das suas terras despois de 12 anos de arrendamento ininterrumpido. Pero a oposición do seu propio partido e dos tradicionalistas capitaneados por Lamamié de Clairac, conqueriron eliminar do proxecto o artículo referente ó acceso dos arrendatarios á propiedade, ó tempo que reduciron de 6 a 4 anos o prazo mínimo dos arrendamentos e suprimiron na práctica a posibilidade de exercitar os dereitos de tanteo e de retracto.      Tal e como quedou, a lei de arrendamentos foi dura e repetidamente criticada polo P.G. en «A Nosa Terra», dado que agora non contaba con parlamentarios. Dicía que a lei estaba provocando efectos regresivos en moitos sitios de Galicia. Cita o caso concreto de Meirás (Sada), onde ó chegar a República moitos donos de terras traballadas por medio de caseiros venderan a sua propiedade por medo á reforma agraria, de maneira que os novos propietarios —que dende logo non eran os caseiros— servíndose da mencionada lei botaban ós caseiros so protexto de traballar eles as terras, cousa que non soía ser certa, senón que era pola contra unha operación especulativa, voltando de novo a arrendalas, por menos tempo e maior interés (142). Tamén a fins de 1935 decretáronse deshaucios de colonos (caseiros) en Arzúa, e outro tanto tentábase de facer en Lugo e Ourense, cousa que Xerardo Alvarez Gallego deploraba, salientando o punto a que tiñan chegado os enconos por mor da ola frenética» reaccionaria, dado que tradicionalmente —segue a decir— os contratos de arrendo signados en Galicia eran morixerados por ambalas dúas partes, non resultando excesivamente onerosos para os caseiros, nin enriquecedores para os propietarios das leiras en arrendo (143). Globalmente caracterizan a lei como «desconoscedora das nosas realidades agrarias e inaplicabel a Galicia» (144). A crítica en detalle a efectúa novamente Lois Rivaya Riaño nunha longa serie de artigos publicados no organo oficial do P.G., chegando a unhas conclusións, dende logo negativas, que consideramos oportuno reproducir nunha nota (145).      A victoria do Frente Popular nas eleccións de febreiro de 1936 supuxo un freno, prohibindo expresamente o novo goberno os deshaucios por arrendamentos. Un pouco antes, en xaneiro deste ano, publica A.N.T. un «Proiecto de Ordeación xurídico-social da propiedade rústica en Galicia», obra do experto no tema Lois Rivaya Riaño, que podemos caracterizar de tono reformista moderadamente avanzado. No proxecto de Rivaya propugnábase unha lexislación progresista sobre os arrendamentos, abogando, entre outros extremos, por que a posesión arrendaticia de trinta anos transformara aquela en propiedade plena. Dábase a entender (pero, pensamos que sintomaticamente, non se di expresamente) que o acceso á propiedade sería automatico, sen mediar pago ó propietario. De tódolos xeitos 30 anos semellan seren moitos, máxime cando na lei de 15 de marzal de 1933, se estipulaban 12 anos como tope a partir do cal os arrendatarios terían dereito a esixir dos propietarios a venda das súas terras.      Cando o ministro do Goberno do Frente Popular, Ruíz Funes, leu nas Cortes un novo proxecto de Lei de Arrendamentos do tipo que vimos sinalando, Rivaya Riaño fíxolle o correspondente comentario en A Nosa Terra. A sua valoración é sumamente favorable para o conxunto do Estado, pero con respecto a Galicia ponlle diversos peros relativos a cuestións que xa viramos plantexadas por Otero Pedrayo e Suarez Picallo co gallo do primeiro proxecto. Polo demais, non lle parece mal que o campesino tras 12 anos de posesión arrendaticia poidera adquirir as fincas, a prazos ou en censo reservativo.      De todo elo podemos concluir que o P.G. miraba mais polos intereses dos arrendadores que polos dos arrendatarios, sen ter verbo destes unha postura regresiva.      Pasemos a continuación a examinar a problemática foral. Novamente nos atopamos cun valeiro practicamente total de bibliografía de apoio (146), con todo e ser a cuestión foral na etapa republicana un dos temas que mais encoraxan ó campesinado. O simple exame da prensa do período permite albiscar que na maioria das conclusións dos congresos agrarios e en moitas das reivindicacións elevadas ó Goberno polas sociedades agrarias figura a solicitude da redención foral.      Semella que a primeira medida dictada polo ministro de xusticia do Goberno Provisional (147), foi prorrogar indefinidamente, ata que as Cortes non dispuxeran outra cousa, o prazo de 5 anos que establecía o artículo 8.° da Lei de Redención de 1926, para redimir os foros, ficando asimesmo en suspenso deica entón a percepción do laudemio nos casos que fose procedente.      Así as cousas, o P.G. pronunciábase no Programa pola «Liquidación do problema foral mediante a extinción forzosa das rendas sin que se faga a costa do pequeno foratario rural» (148). A base 22 Ia Lei de Reforma Agraria de setembro de 1932, declaraba abolidos os foros de señorío, ó tempo que prometía a promulgación de disposicións mais detalladas. Tal medida producíu satisfacción entre o campesinado —ó veren parcialmente satisfeitas as suas aspiracións— pero tamén desconcerto. Deste confusionismo reinante faise eco a «Federación Provincial Agraria» (de Pontevedra), expresando nunha nota de prensa (149) que non se sabía moi ben qué foros quedaban abolidos, e cais ficaban suxeitos a pago. A situación de confusión persistiu ó longo do quinquenio republicano.      Suarez Picallo nunha intervención parlamentaria, que fixo a fins de febreiro de 1933 (150), anunciou a próxima chegada ó Parlamento dun proxecto de lei presentado ó escomenzar a primeira lexislatura polos diputados galegos pertenecentes a diversos grupos políticos, que estaba sendo tratado en Comisión, e para o cal pedía dictamen de urxencia. Pero en tanto que non fora promulgada esa lei solicitaba a intervención do poder público para solucionar as cuestións mais urxentes. En primeiro lugar, alude a mencionada lei que abrogaba tódalas prestacións de orixe señorial, foran en diñeiro ou en especie e que declaraba revisables os censos, foros e subforos. Pois ben, para saber se esas prestacións ou rendas forais eran de orixe señorial ou non, e poder os pagadores acollerse ós beneficios que a indicada Base otorgaba, os campesinos galegos víanse na obriga de recurrir a un trámite xudicial do que recelaban grandemente. De acordo coas prescripcións legales, para poder alegar a orixe senorial do foro tiñan que probar por vía xudicial ese tal carácter. Dábase o caso de que a meirande parte dos cobradores de foro non exhibían o documento orixinal acreditativo da procedencia dos tais foros (151) moitos porque non tiñan os documentos, e outros para meter ó pagador rebelde nas máns da xusticia. Xeneralmente —segue a dicir Picallo—, e baseándose, cecais, nalgunha xurisprudencia sentada na época en que os foros constituían un problema palpitante de caciquismo ou de anticaciquismo, sostiñan que o só feito da posesión, o feito de ter percibido esa renda nalgunha oportunidade, daballes dereito a seguer cobrando sen exhibir o indicado documento. Deste xeito, a Base que declaraba abolidas as rendas de tipo señorial ficaba sen virtualidade o teren que someterse os labradores galegos a un trámite xudicial que lles infundía temor, para acollerse ós beneficios que concedía. Picallo, en consonancia co exposto, solicita a abolición dese trámite dende o momento de ser aprobada a Reforma agraria. Pide tamén que o Ministerio de Xusticia ou de Agricultura dictara unha orde obrigando ós cobradores de rendas forais a amosar forzosamente o documento que dera fé da orixe de dita renda, sen necesidade de ningún trámite xudicial, e que, no caso de que non o fixeran así, os pagadores non deberían abonar a renda foral.      Sucedía tamén que ós labradores que conseguiran redimir as rendas forais, os funcionarios da Facenda encargados dos tributos, tentaban de cobrarlles o gravame que o cobrador do foro pagaba como renda; é dicir, tirábaselle ó perceptor do foro a óbriga de tributar e esa cárrega pasaba a recaer sobor do labrego, que coidaba que a sua terra quedaba liberada tras da arelada redención da gabela foral. Tal acontecía debido a que pola consolidación e unificación do dominio as tributacións ó Fisco pasaban a un só: ó dominio útil. Ben entendido que, na opinión de Picallo, non era xusto por tratarse dunha tributación por renda, e, polo tanto subida, que pasaba a gravar á terra, e a terra en Galicia non era riqueza nin era xusto que soportase esa sobretributación por renda, senón que constituia un instrumento de traballo. Remata a súa intervención, na que expresamente dí que recolle os acordos dun Congreso agrario da provincia de Pontevedra, aludindo a que nos Xuzgados de Galicia estábanse a tramitar infinidade de pleitos forais e, nese senso, pregaba ó Ministro de Xusticia que namentras o correspondente proxecto de lei non chegara á Cámara quedando resolto a fondo o tema foral, se suspendera a tramitación de tódolos xuicios por falta de pago dos foros.      Otero Pedrayo nun discurso parlamentario (152) manifesta que non defende os foros, pero recoñece que noutros tempos produciron resultados proveitosos, porque gracias a eles desapareceron paseniñamente os dominios señoriais ó tempo que o campesino foise facendo dono da terra. Segundo él, na hora na que falaba unha gran parte dos foros galegos tiñan sido redimidos en tanto que outros escomenzaban a redimírense, e expresa o coñecido criterio do seu partido consistente en que fosen extinguidos os que subsistían ainda sen que elo comportase un desembolso para o pagador. Precisa ademais que non debían ser tratados por ese raseiro os propietarios ricos que pagaban foros, habendo, polo visto, en Galicia gran número de propietarios de fincas urbanas que os pagaban (153).      O mes seguinte torna novamente a tratar o tema Suarez Picallo. Plantexa a urxencia de que se aprobara nas Cortes a Lei de foros que anunciara o ministro de agricultura. Entende que a solución dada polo Instituto de Reforma Agraria, referente á proba inversa (é decir, que deberan ser os perceptores de foros e non os campesinos, quen demostrasen que non se trataba dunha renda de tipo señorial) nos foros sospeitados de orixe señorial, non resultaba satisfactoria por motivar un gran enguedellamento de pleitos nos xuzgados de toda Galicia: «Nuestros campesinos están enredándose en las telas de la justicia (en Galicia aún podemos seguir admirando Ia caricatura de Castelao que decía: Un padre nuestro para que Dios nos libre de la justicia» y nuestros campesinos siguen rezando el padre nuestro para que los libre de la justicia), porque en una cantidad de juzgados, en Puentedeume, en Villagarcía y en outras partes hay verdaderas pilas de expedientes de tipo foral, a pesar del acuerdo del Instituto de Reforma Agraria a que aludía» (154).      A tan solicitada lei non daba chegado e o goberno Azaña perdeu o poder denantes de conseguir dar forma legal ós seus compromisos de redención (155). Adentrados xa no segundo bienio atopámonos con que o diputado da Ceda pola Coruña, Vazquez Gundín, presentou un proxecto de lei sobor dos foros, que non chegou a ser aprobado, sendo moi duramente criticado polo P.G. (156).      No cobro dos foros as irregularidades estiveron á orde do día, a pesares da lexislación progresista promulgada na primeira etapa da República. Bóveda denuncia a fins de 1935 que no «bienio negro» houbo numerosos intentos de cobrar foros de señorío (157). Con esta situación rematou o Goberno do Frente Popular, prohibindo expresamente o cobro de tales foros (158).      En maio de 1936 Lois Rivaya Riaño falaba de que Galicia vía aumentadas as suas contribucións por rústica, tendo que contribuir con ese diñeiro a sufragar os 52 millóns de pts. que gastaba o Estado na reforma agraria doutras terras, en tanto que o problema dos foros galegos ficaba sen resolver por falla de medios dos foreiros. Abogaba por que os redimise o Estado co diñeiro que pagaba Galicia para a reforma agraria, considerando que deste xeito satisfaríanse as lexítimas aspiracións dos donos do útil sen perxudicar os do dominio directo, ó tempo que se impediría que se derramasen os cartos de Galicia (159).      Vexamos a renglón seguido a cuestión da tributación por rústica ó Estado e ó Municipio. O P.G. solicitaba no seu Programa a: «Consideración da terra como instrumento de traballo pra os pequenos propietarios; decraración da contribución por rústica a favor d-eles, si xustificaban non ter outros medios de fortuna que a retribución do traballo manual. Inembargabilidade dos predios nas mesmas condicións». E no punto seguinte engadía: «Consideración dos edificios e vivendas rurales como accesorios da terra que cultivan os seus habitantes e abolición da contribución urbana que as grave» (160).      De cara a súa consecución o P.G. ñxo que os seus diputados levaran a cuestión ás Cortes. Así, Castelao, nun discurso pronunciado co gallo dunha proposición de lei en defensa da pequena propiedade, dicía que as leiras de pequena extensión deberían quedar exentas de tributación ó Estado, como tamén ó Municipio, dado que ó cabo eran un instrumento de traballo como podía ser o pico para un canteiro (161). Pedían tamén os diputados galeguistas que quedaran exentos de tributación os accesorios de labranza do campesino galego, propietario de pequena condición; e refírense especialmente ó carro, ó horreo e ó alboio; todo elo sen esquencerse da vivenda rural, tal e como indican no seu programa. Suarez Picallo, pola sua banda, cita datos aportados polo estudoso agrarista pontevedrés, Emilio Fraiz, que abondaban na tese do P.G. de que a pequena propiedade rural era irrentable e debía por conseguinte quedar eximida de todo gravame fiscal. Alude tamén a discriminación e inxusticia que supuña que Galicia tributase por rústica 71 pts. por hectárea, en tanto que o resto de España cotizaba a razón de 5 pts. por hectárea (debido ó maior reparto da terra en Galicia) (162). Lamentablemente a aludida ausencia de estudios rigorosos sobre esta problemática nos resta toda posibilidade de ponderación destes dados. Do que non hai dúbida —e fagamos un pequeno inciso denantes de proseguir a glosa deste enxundioso discurso de Picallo— é de que o P.G. estaba firmemente convencido de que Galicia estaba globalmente sometida a un réxime de tributación especialmente oneroso, sendo isto aplicable ó gravame que pagaban por rústica os pequenos propietarios galegos. Consecuentemente con elo, non perde oportunidade de proclamar a quen quixera escoitalo esta inxusticia fiscal. Así, o «Heraldo de Galicia» sostiña en 1932 que soamente unha das provincias galegas tributaba ela sóa por rústica, máis que as tres provincias vascongadas xuntas polo mesmo concepto (163). Xa, sen mais, restituiamoslle novamente a palabra a Suarez Picallo, no punto en que fai notar a especificidade de Galicia verbo da tributación por urbana, no que tamén creia ver desigoaldade no trato fiscal, non por deliberada malevolencia do goberno central, senon polo seu descoñecemento da idiosincrasia de Galicia á hora de lexislar para un conxunto tan variopinto como era España. Apunta que Galicia soportaba unha carga enorme por urbana, dado que o Goberno sostiña o criterio que debera pagar por tal concepto todo Axuntamento maior dun determinado número de almas. Criterio que a Picallo parecíalle inaplicable a un elevado elenco de municipios galegos que, se ben tiñan o número de habitantes estipulado, o tipo de poboamento espallado nunha serie de aldeas do mais claro tipo rural (a diferencia da concentración poboacional que se daba nos Municipios doutras áreas peninsulares), «con todas ias dificultades del ruralismo y sin ninguna de las ventajas del urbanismo, la mayoría de ellas sin siquiera [...] luz eléctrica», facía improcedente que se lle dera a denominación de urbanos (164).      Os galeguistas engaden a todo o anteriormente precisado, que a escasez de numerario, característica crónica do campesinado galego, agravaba ainda máis o pago das crecidas contribucións. A razón disto residía no feito de que o labrador galego non producía, no fundamental, para o mercado, senon para o seu propio consumo, polo que —segundo afirmaba Picallo— unha peseta en Galicia valía mais que unha peseta noutras partes (165). A xeito de apostilla final, cifraba nos tributos e mailos foros, dúas das causas fundamentais que obrigaban ós galegos a emigraren.      Todas estas actuacións parlamentarias apuntadas distaron de obter os froitos desexados, Castelao queixábase (166) de que a proposición de lei en defensa da pequena propiedade rural foi morrer, irreparablemente, no seo da Comisión de Agricultura. Tamén foi desestimada unha enmenda galeguista ó proxecto de lei que erguía os tipos impositivos, solicitando que o gravame do 10 por 100 sobor da contribución territorial, non fose aplicado ó pequeno patrimonio do traballo. O cabo, tampouco o ministro da Facenda tivo a ben aludir sequera ó discurso de Castelao a prol da desgravación tributaria dos pequenos propietarios campesinos, pronunciado co gallo da discusión dos presupostos de ingresos do Estado para 1933.      Para rematar estas consideracións sobre os problemas relacionados coa propiedade de terra, convén aludir a que o cadro socioeconómico perfilado polo P.G., a base do tranzado dos intereses dos campesinos propietarios mediante un sistema cooperativo, completábase co mantenimento da explotación colectiva dos bens comunais, de gran importancia cuantitativa en Galicia, e que non querían que fosen parcelados dado que moitos deles estaban en plena producción, habendo Axuntamentos que pagaban caseque tódalas súas cárregas co producto das herbas e madeiras dos seus montes comunais. Otero Pedrayo defende a aplicación do colectivismo neses montes. Pero se ben non debían ser parcelados, debían en cambio ser intervidos polo poder autonómico, polos Axuntamentos, ou por calisquera outro ente, para orientar a sua explotación nun senso moderno e rentáble. Conclúe que: «Así daría Galicia estos dos tipos, que en este caso serían bellamente armónicos y de una productividad extraordinaria: por un lado el cooperativismo, que liga los intereses individuales y los hace más grandes y de mayor porvenir; por otro lado Ia explotación de lo que se llama los bienes comunales.» (167)      Analisados xa os problemas relacionados coa propiedade da terra pasemos a considerar o que poderíamos denominar a guerra do millo contra do trigo.      Como xa temos visto noutro apartado, o P.G. solicitaba no Programa a: «libre importación do millo, namentras o consumo da poboación e o cambio hacia unha alimentación mais racional do gando así o esixan» (168).      O afiliado ó Partido Galeguista, Cruz Gallástegui Unamuno, tense referido ó problema do millo no esbozo de programa agrario que expuso nunha conferencia pronunciada en Vigo, en nadal de 1930 (169) Segundo o director da Misión Biolóxica, Galicia producía anualmente de 250.000 a 300.000 toneladas de mainzo, que poucas vegadas chegaban para cobrir as necesidades galegas, polo que era mester mercar millo no extranxeiro. Cando a colleita resultaba boa, precisaba importar Galicia de 8.000 a 10.000 toneladas; en tanto que cando a colleita resultaba escasa, a importación chegaba a 20.000 ou 25.000 toneladas. Elo representaba aproximadamente un 5 % da producción. Pero non era en Galicia onde residía verdadeiramente o problema do millo, senon mais ben no resto de España. España no seu conxunto producía arredor de 550.000 a 600.000 toneladas deste cereal. Galicia sóa producía a metade desa cifra. Restando, pois, de ditos números a producción galega quedaban para as demais provincias españolas outras 250.000 a 300.000 toneladas, que tampouco abondaban para o seu propio consumo, polo que necesitaban recurrir á importación de caseque outra tanta cantidade, 200.000 toneladas en números redondos, que representaban o 83 % da producción. Por conseguinte a verdadeira situación contrariamente ó que se pensaba— era a seguinte: Galicia producía 300.000 toneladas de millo e percisaba importar 20.000, e o resto de España producía 300.000 tamén, e necesitaba importar 200.000 mais. Do cal deducíase que o déficit era máis ben das demais provincias españolas, de maneira que cando Galicia pedía que se importase millo, desta importación resultaba moi beneficiadas as restantes rexións. Para mellor demostrar isto recurre Gallástegui a dous supostos: 1) Cando se permite a libre importación, entran na península 200.000 toneladas deste cereal, dos que Galicia non necesita mais que 20.000. España enteira ten millo barato, que era consumido exclusivamente polo gando (a excepción de Galicia, onde tamén formaba parte da dieta humana). Co millo a baixo precio, abarátase a carne, dándose entón a paradoxa de que esa carne, nutrida en parte co mainzo importado que pedira Galicia, fai a competencia nos mercados de Madrid e Barcelona ó gando galego, co conseguinte perxuicio para Galicia. 2) Cando a importación alcontra dificultades, falia o millo en España en conxunto, mais que en Galicia. Pero daquela puñase en acción o seguinte mecanismo: Os precios do millo sobian nas demais provincias e atraguían cara elas o millo galego, de maneira que tamén sobía o precio en Galicia, coa agravante de que non soamente podía fallar millo para alimentar a cabana gandeira galega, senon tamén ás persoas, e especialmente ós labregos (170).      Por todo elo o P.G. centrou a maior parte da sua atención neste eido, na cuestión dos aranceis, traballando denodadamente para que o goberno adoptara unha política librecambista, tendo nisto un claro precedente en Alfredo Brañas e nas Irmandades da Fala.      Segundo a información que poidemos recopilar, nun primeiro momento todo parecía que ía marchar ben cando no vran de 1930 o Ministro de Economía publicou unha orde na «Gaceta» dispoñendo o cese do réxime de excepción que prohibía a libre importación, según un decreto da Dictadura de 9 de Xaneiro de 1930 (171). A esperanza suscitada por esta boa nova foi ben efímera. O 30 de setembro de 1931 o novo responsable da carteira económica, Nicolau D'Olwer, denegou a petición galega de permitir a libre importación do millo (172). Tal adversidade durou tamén pouco, pois tras breve lapso de tempo cambiou de parecer estimando oportuno favorecer a importación do millo, tendo en conta as suxerencias de Suarez Picallo e, asimesmo, as dos representantes andaluces, que tiñan neste tema unha identidade de intereses, enmendando así a resolución anterior. Agora .ben, tal medida foi obxetada por dous diputados que representaban os intereses trigueiros, Díaz Alonso e Crespo, firmantes dun voto particular ó decreto dictado polo ministro D'Olwer, aducindo, entre outras cousas, que os precios do trigo baixaran en demasía.      Na batalla parlamentaria que tivo lugar o diputado Morón, falando en defensa do Goberno, replica ós firmantes do voto particular, decíndolles que tiñan só en conta un aspecto da economía agraria, o da producción de millo na medida en que perxudicaba á producción trigueira, dos intereses da cal eran abandeirados. Entende que compría favorecer a gandería (facendo que baixaran os precio do millo, primordialmente favorecendo a sua importación) é que non era certo que quedasen lesionados os intereses dos cultivadores de trigo e mainzo, porque cando aquela disposición se puxera en práctica os productores venderan o seu millo a 31 pts., sendo así que non eran eles os perxudicados senon os acaparadores, que a pesares de todo, seguían a vender o millo a 46 pts. Aduce que de haber perxudicados, estes non eran os pequenos agricultores —como demagóxicamente tentaba de facer creer Díaz Alonso— se non os grandes e os acaparadores. Como queira de un diputado o interrumpira para afirmar que non había acaparadores, Morón o rebateu aportando datos precisos e concluintes. Toma a palabra logo Suarez Picallo e plantexa a cuestión no debate como un vello pleito entre dous millóns e medio de habitantes de Galicia e os terratenentes do centro. Replica a afirmación de Díaz Alonso de que non era esa a época idónea para introducir o millo, aducindo que precisamente nesa época Galicia precisaba unha gran cantidade de toneladas de millo porque, por efecto das xiadas, quedaran esgotados os pastos para o gando, especialmente o porcino, que era alimentado a base de millo. Con gran optimismo dicía que ó cabo dun ano cecais Galicia non tería que plantexar novamente esta cuestión, mercede ós traballos que levaba a cabo a Misión Biolóxica conducentes a triplicar, a poder ser, a producción de millo. Pero naquel intre, que caracteriza como «de verdadera angustia económica», era preciso e urxente importar millo. Describe a situación dicindo que o gando galego perdía peso por falla de pastos, por mor das xiadas, facendose preciso alimentalo con cousas cocidas, como a «encaldada» (feita a base de farina de millo e verduras), e indica que os sub-productos do trigo castelán non servían por careceren de proteína. Contravén, ademais, a Díaz Alonso na afirmación que fixera de que o millo non se utilizaba como pan, sinalando que en Galicia estaba ó orde do día o consumo de pan de broa e os almorzo a base de papas de millo. Escomenzaba a escasear o mainzo, como nos tempos da Monarquía (que seguira unha política proteccionista verbo do millo), vendendose no mercado galego a 32 reais o ferrado, precio que era considerado exorbitante: «Es el asunto que ha preocupado más a todos nuestros estudiosos de los problemas económicos, desde espíritu tan ponderado como el de D. Juan Fernández de Ia Torre, fundador de un diario gallego, hasta los de esos técnicos de Ia ganadería, Sres. Ruiz Codina y Cruz Gallástegui, [...] hambre o no hambre. He aquí lo que es para nosotros el problema del maíz.» (173)      Dirixíndose ós trigueiros castelán, amósase comprensivo para a crise que lles afecta, mais razona que non podían pretenderen eles que non lles afectase a crise mundial, e que cando o paro afectaba a millóns de persoas, o menos que lles podía pasar era que non ganaran, tanto como viñan garrando. Alude a que se a Galicia se lle concedera a libre introducción de millo podería prescindir da protección que solicitaba para a súa gandería (174). O problema do millo non afectaba só os gandeiros, senon que tiña tamén implicacións na agricultura. Explicaba Picallo que «todos» os fogares de Galicia eran a un tempo agricultores e gandeiros, sendo así que ó estar o gando mal alimentado notábase a repercusión na agricultura, producindose menos abono e empeorando o laboreo das terras.      Antón Vilar Ponte amósase ledo na sua sección habitual en E.P.G. («Buenos Días») pola favorable resolución para Galicia do debate sobre a desgravación dos dereitos arancelarios do millo extranxeiro, que vimos de comentar. Cita unha frase de José Ortega y Gasset segundo a cal Galicia era un país probe habitado por almas rendidas, para apostillar que escomenzaba a espertar para deixar de se-lo (175).      O devandito discurso de Suarez Picallo apareceu glosado en A.N.T. (176) e con tal motivo pide ós galeguistas que colaborasen coa Misión Biolóxica no seu empeño de incrementar a producción de millo, e insta asimesmo ós Grupos para que seguindo o exemplo do de Vilagarcía, creasen seccións encaminadas á mellora agrícola.      Estaba considerablemente xeneralizada a opinión de que o arancel protexía os intereses agrarios de certas áreas do Estado (trigueiros, industriais, etc.) en detrimento de Galicia, por canto que gravaba a importación do millo, e en xeral producía un recargo nos productos que consumía ou adquiría o país galego. Esta preocupación quedou plasmada no anteproxecto de Estatuto elaborado pola Asamblea de Compostela, o 3 de xullo, que no seu Tíduo IV decía: «A proposta da Rexión, e como compensación aos perxuicios que a sua economía representan o aitual arancel proteitor, o Goberno da República desgravará o de sementes e forraxes que entran por porto galego pra seu consumo en Galicia como alimento e as materias primas necesarias ás industrias básicas de Galicia.» (177)      Portela Valladares tense ocupado deste tema no seu libro «Ante el Estatuto». Cita unhas declaracións do Director de Agricultura, Varela, á prensa nas que afirmaba que a protección ás comarcas trigueiras podía evaluarse nuns mil millóns de pts. ó ano. Comenta Portela que deses mil millóns de exceso de precio que cobran as comarcas cerealistas, correspondían a Galicia, por ser a sua poboación a décima parte da de España, cen millóns de pts., sendo esta unha estimación moi baixa, dado que Galicia era a zona de meirande deficit trigueiro, e onde, por conseguinte, a importación de trigo realizabase en maior proporción (178).      En 1933 as cousas cambian novamente de signo, incrementándose o arancel do millo atá 9 pts. ouro cada saca de mainzo. A denunciar isto adica Picallo parte de dous discursos (179) nun dos cales invoca o dato expresado enriba, dos máis de 100 millóns que pagaba como gravame Galicia polo proteccionismo ás rexións trigueiras. «A Nosa Terra» protesta pola conseguinte sobida dos precios do pan que obrigaba a moitas persoas en Galicia a comer exclusivamente pan de broa»(180).      A situación prolóngase « mutatis mutandis» ó longo de 1934, en que o P.G. amosa o seu descontento polo regateo de millo que tiña de soportar Galicia (181). Por todo elo, cando en setembro de 1934 o Goberno da Generalitat declarou o boicot ó trigo de Castela que ía entrar en Cataluña, alegando que os trigueiros casteláns —núcleo principal da C.E.D.A.— querían vender a sua mercancía bulrando a tasa que denantes eles mesmos impuxeran ó Goberno, o P.G. manifesta o seu acordo coa medida adoptada polas autoridades catalanas, e Ramón Villar Ponte protesta de que as Diputacións da Coruña e Lugo se sumaran á campaña contra da mencionada disposición da Generalitat (182). En 1935 o Goberno seguía sen adoptar unha política de librecambio verbo do millo, e, segundo o P.G. retiraba ademais o trigo sobrante do mercado para manter altos os precios (183). Xa nas cortes do Frente Popular, nos vísporas do erguemento militar, Suarez Picallo interpelaba (184) ó ministro de Industria e Comercio, a requerimento das organizacións agrarias da provincia da Coruña. Expuña que o mainzo vendíase en 1936 a 50 reales os 23 kilos, cantidade considerada astronómica tendo en conta o poder de compra do labrego. O problema agravábase na medida en que algunhas comarcas, como a de Ortigueira, abandonaran en gran parte o cultivo do millo, para adicar a terra á outra producción máis lucrativa. Solicitaba que se incrementase o cupo de importación de millo e se destinase unha maior parte a Galicia. Suxeria ó ministro que puxera o debido coidado en evitar que o millo importado caise nas máns de especuladores e comerciantes pouco escrupulosos que se enriquecían a costa da fame e a necesidade do consumidor galego. Propuña, ó cabo, que se fixeran cárrego do cupo que correspondera a Galicia as asociacións agrarias e as organizacións cooperativas campesinas principalmente.      Após de examinar o que denominamos guerra entre cereais, vexamos o problema da pataca, tubérculo que ocupa un capítulo moi destacado na alimentación humana en Galicia. Xa no século XIX a pataca suple en gran medida á castaña na alimentación humana, xeneralizándose completamente o seu cultivo (185). A elevada productividade da pataca fai que sexa un dos poucos cultivos que teñen valor comercial. Os excedentes son unha das poucas posibilidades con que conta o campesino para obter ingresos en metálico.      Nalgunha medida penetrara xa daquela a mecanización nas faenas necesarias para o cultivo deste tubérculo. Sabemos que labregos ricos de certas zonas mercaban conxuntamente máquinas sachadoras para as patacas (e tamén para o millo) (186).      Nesta cuestión o P.G. quéixabase de que o Ministro de Agricultura dictase unha disposición creando unha Escola para o estudo da producción da pataca en Alava. Suarez Picallo pon de relevo a contradicción que supuña —amén de discriminación para Galicia— que o propio Ministro afirmase na mencionada disposición que o ensino do cultivo da pataca tiña de facerse naquelas rexións onde este producto tivera maior importancia, e acordase creala en Alava que producía corente a sete veces menos patacas que a provincia da Coruña, que, segundo a última estadística, era a primeira productora, seguida da de Lugo (187).      Tamén nisto os Grupos Galeguistas colaboraban coa Misión Biolóxica, que se valía do «Sindicato de Productores de Semillas» para difundir os novos achádegos e as melloras productivas, Por vía de exemplo mencionemos o caso do Grupo de Vilagarcía, pioneiro nesta laboura, que anunciaba na prensa diaria (188) as patacas de semente holandesas (variedade Eigenheimer) que tiña á venda o devandito Sindicato en Pontevedra. Os pedidos debíanse tramitar na sede do Grupo Galeguista.      O viño motivou tamén a intervención do P.G. As viñas ocupaban un renglón importante na economía galega da época. Especialmente as comarcas do sul de Galicia, polos matices mediterráneos que presenta alí o clima, tiveron sempre amplias perspectivas comerciais, dado que nelas era posible a producción de viño en grandes cantidades que atopaba facil saída en extensas comarcas achegadas onde o cultivo da vide era dificil. Ainda que a sua calidade non era excesivamente boa, non se vía amenazada pola competencia dos caldos de Castela a Vella, que, se ben posuían superior calidade, o porte dos arrieiros elevaba considerablemente o seu precio, facendoo prohibitivo.      Polo demais, tradicionalmente semella que en Galicia a sidra non tivo a mesma importancia que noutras rexións da España Atlántica. Debido a isto, o papel económico e comercial desempeñado polo viño ten sido moi grande. Mais, cando se considera que non era unha simple bebida, senón unha das bases máis firmes sobor das que apousaba a alimentación humana. O cúlmen da miseria era non poder beber mais que auga. Velaí por que a demanda deste producto foi tan importante (189).      En 1932 publicouse o «Estatuto del vino» que o P.G. entendía que dificultaba a exportación do viño galego fora de Galicia (190). Otero Pedrayo dirixíu con tal motivo un rogo ó Ministro de Agricultura (191), solicitando que polo menos durante o ano 1932 se suspendera a aplicación dun apartado do art. 65 de dito Estatuto. Explicaba que os viños galegos, e en especial os da provincia de Ourense, superaban xeneralmente os oito grados preceptivos, non tendo por ese lado nada que temer os viticultores galegos (192), pero sí que lles perxudicaba a prohibición da corrección dos mostos con sacarosa. Isto era debido a que a sacarosa era mais económica, pero ademais, de correxirse con alcohol ou con outros vivos, os caldos galegos quedarían desvirtuados, perdendo o seu tradicional «bouquet»(193). A pesares de que o diputado Manteca o interrumpeu para decirlle que xa o grupo parlamentario vitivinícola se tiña ocupado do asunto, estando en vías de solución favorable ós intereses dos vitivinicultores de Ourense, non parece que se resolvera a xuzgar polo comentario citado (en notas) de Xerardo Alvarez Gallego, feito en agosto de 1934.      Polo demais, as cousas non foron demasiado favorables para os viticultores. En 1935 houbo unha moi mala colleita (194) que coroaba unha serie de varios anos, nos cales, a práctica totalidade da provincia de Ourense, tivera que malvender o seu viño (195). A problemática do viño na comarca do Riveiro oscilaba entre duas posibilidades básicas. En primeiro termo, cando a colleita era abondosa, os beneficios que debera reportar menoscabábanse en gran parte pola baixa de precios e conseguinte desvalorización do viño, por exceso de oferta. A segunda posibilidade, consistente en que a colleita fora escasa, non permitía tampouco, con frecuencia, manter un nivel de precios remunerador por mor da competencia de viños de pior calidade e mais baratos, amén do acarrexo encoberto de viños alleos a Galicia (196).      Vexamos deseguida o programa de melloras para o campo, segundo o deseño do P.G.      Un dos maiores problemas que aqueixaban ó campo galego era o da excesiva parcelación da terra, o minifundismo. O traveso do século XIX a propiedade do chan en Galicia experimentou importantes cambios, por mor da repercusión das fondas transformacións sociais que se produciron no país. Noustante —segundo García Fernández (197)— o campesino quedou ó marxe destes cambios. Non empezou a ter verdadeiro acceso á propiedade ata entrado o século XIX. E cando a conqueriu, obtivo un xeral unidades de explotación por demais reducidas e ciscadas, non estando en condicións de incorporarse a unha economía rural moderna. O minifundismo galego servíu de plataforma para manter unha economía tradicional, de marcada carácter autárquico —o ideal campesino da autarquía era, como sinalaba Castelao, «vivir con fartura e vender o que sobra», na que era usual o cultivo intensivo das terras que caseque non conecían o barbeito, e todo elo sobor da base dun policultivo de subsistencia.      O minifundismo galego haino que entender nun doble senso: non só as unidades de explotación son de moi reducida extensión, senón que, ademais, están constituidas por un elevado número de parcelas de exigua superficie que están espalladas polo terrazgo e misturadas entre outras, de semellante tamaño, correspondentes a outros campesinos.      Para resolver o problema minifundiario o P.G. propugnaba a: «Concentración parcelaria.— Disposicións que impidan a excesiva fragmentación do chan nas transmisións da propiedade» (198). Antes de entrar a considerar outras medidas que propón o P.G., convén salientar que este foi un problema que preocupou moito a este partido polo que lle adicou gran atención. En maio de 1932 decía Otero Pedrayo nas Cortes (199) que era necesaria a concentración parcelaria, polas negativas secuelas do minifundismo entre as que menciona a perda de tempo como consecuencia da dispersión das reducidas parcelas nun área extensa de terreos, o desaproveitamento dunha gran cantidade de terra cultivable usurpada por valados, caminos de servidume e lindeiros que deslindaban as leiras veciñas, dandose en ocasións o caso dalgunhas leiras que obraban en propiedade foral dun cultivador directo, pero que algúns dos seus arbres eran propiedade doutro cidadán.      Otero Pedrayo establece duas causas da realidade minifundiaria: «[...] muchas veces esta división de fundos pequeños, necesaria por el relieve del terreno y por las diferentes aplicaciones: unas a prados, otras a labradío, otras a huerta, otras a monte para producir esquilmos tan necesarios para Ia labor de Ias tierras, es debida, en parte, a Ia Naturaleza, también hay otras en que es debida a Ias herencias.» (200)      Tamén Suarez Picallo tirou a colación no Parlamento este crucial tema. En consonancia con esta análise da xénese do minifundismo é lóxico que no Programa fixeran fincapé na adopción de medidas legais que impedisen a fragmentación excesiva das unidades de producción nas transmisións hereditarias, medidas que ó seu entender sería aconsellable que foran tomadas polo goberno galego, que se encargaría de regular un procedemento especial segundo se tratara de comarcas de montaña ou semimontaña, de val ou de ribeira (201).      Agora ben, como indicábamos denantes, non se limitaron a propoñer esta medida. Entendian tamén como necesaria unha actuación de concentración parcelaria que seria levada a cabo baixo unha dirección técnica axeitada. Suarez Picallo (202) ó tratar as cuestións relacionadas co Ministerio de Agricultura, Industria e Comercio («ese Ministerio en el que parecen haberse concentrado todos los enemigos de mi tierra»), dicía que Galicia esperaba da reforma agraria a concentración das parcelas atomizadas, en fincas tipo coa dirección técnica do Instituto de Reforma Agraria. Polo demais, Picallo defendeu tamén na prensa o ideal da concentración dos predios. Mais ou menos a fins de xaneiro de 1934 o xurista Valeriano Villaverde —considerado por Picallo como antigaleguista— publicou un longo traballo nun xornal coruñés arremetendo contra da tese da concentración da propiedade agraria que sustentaba o P.G. Opúñase entre outras razóns porque a tal operación crearía un movimento asociacionista dos labradores, creándolles unha conciencia de clase. Picallo entra en polémica argumentando que a concentración parcelaria era indispensable, entre outras cousas, para o mecanocultivo e que era certo que crearía esa concienciación que temía V. Villaverde, pero que eso é precisamente, unha das razóns polas cuales nos defendémola» (203).      De cara á consecución de determinadas melloras productivas no agro apelaban á fórmula do cooperativismo. En efecto, no punto 3.° do apartado programático adicado ás cuestións do campo, solicitaban a adopción de «Medidas lexislativas que favorezan a organización cooperativa e a sindicación facilitando a adopción de métodos de mellora...» (204). Tamén cooperativista tería de ser o Banco agrícola que otorgase facilidades crediticias para lograr a racionalización productiva do campo. Entre outras cousas, para facilita-la ordenada concesión destes cretos, postulan a imprantación do sistema Torrens de movilización, rexistro e seguro da propiedade inmoble (205).      Conseguir un creto era un problema especialmente dificil no período estudiado. Esta acuciante realidade a plasma ben Antón Villar Ponte. Segundo él (206) a inflación que experimentara o valor da terra, como consecuencia do diñeiro enviado dende a emigración —diñeiro que xa non acudía con facilidade por mor do bloqueo das divisas, pero do que ainda existían reservas—, xunto con certos efectos da reforma agraria, inmovilizou en gran modo a pequena propiedade en Galicia. Como queira que todos desexaran vender, e ninguén mercar, o creto dos campesinos, que se cifraba primordialmente nas hipotecas e nas vendas fáciles da pequena propiedade, «no existe en modo alguno» Suárez Picallo recaba mais creto oficial para a agricultura galega, extremo este no que o diputado pola Coruña creía ver unha discriminación con respecto a outras rexións. O destino principal deste creto oficial debería ser, segundo o prisma dos galeguistas, a transformación dos cultivos e a creación de organizacións cooperativas capaces de industrializar os productos agropecuarios de Galicia (207).      Atribuía o P.G. gran importancia á investigación agraria, que debería ter o lóxico complemento coa divulgación dos achádegos. Pidía no ponto 1.° do Programa agrario a «creación de centros técnicos de investigación i-experimentación agrícola, [...] divulgación i-enseño directo» (208). Picallo alude a que neste terreo compría louvar a iniciativa dos emigrantes, que fundaran unha escola agropecuaria. O tema mereceu repetidamente a atención dos diputados galeguistas; a título de exemplo citemos un párrafo tirado dunha intervención parlamentaria de Suarez Picallo: «[...] es necesario que Galicia [...] sea sobre todo un país de cultivo intensivo y hortícola [...]. Es preciso el establecimiento de sistemas de Granjas enológicas acompasadas al ritmo productor del país; es necesario efectuar ensayos fitopatológicos, ensayos, en fin, de todas las aplicaciones de la ciencia agrícola, pero siempre con un matiz adaptado al país.» (209)      O organismo que maiores gavanzas mereceu do P.G. foi a Misión Biolóxica, A «Misión Biológica de Galicia», foi creada en 1921, data na que a «Junta para Ia Ampliación de Estudios» decideu proxectarse nas provincias. A «Sociedad Económica de Amigos del País» fixose inmediatamente eco da chamada e en abril do mesmo ano creábase eu Santiago un centro científico aplicado á agricultura e maila gandeiría. O primeiro director foi Cruz Gallástegui (210) —afiliado ó P.G.— que, recén chegado dos EE.UU., recibeu a proposta de Daniel de Ia Sota, presidente da Diputación de Pontevedra. En 1927 trasladouse a Misión para Pontevedra. Foi o primeiro centro de Europa que puxo a disposición do agricultor híbridos de millo; logo conseguíronse tres dobles híbridos, perfectamente adaptados ás distintas altitudes de Galicia. A partir das variedades cultivadas en Galicia, Gallástegui obtivo liñas puras, que, misturadas con liñas puras dos Estados Unidos, deron como resultado os híbridos, de maior producción por unidade de superficie e adaptados ás condicións galegas.      Tamén desenvolvéronse investigacións de xenética animal. Dende 1931 o laboratorio mantén unha piara porcina de tipo cerrado que fora traida dende Inglaterra por Gallástegui. Buscabase o melloramento da cabana porcina galega mediante a venda de reproductores de esta raza a gandeiros galegos, para o seu posterior cruzamento con porcos do país (211).      A Misión foi o primeiro centro que en Europa encetou a producción de sementes híbridas en 1927, que, pouco despois, en 1930, puxéronse a venda por medio do «Sindicato de Productores de Semillas de Pontevedra» . Pasouse, así, dunhas produccións medias de 2.500 kilos por hectárea a outras de 5.000 e 7.000 kilos, ou sexa mais do doble, obténdose nalguns casos colleitas de 8.000 e ata 10.000 kilos con bos abonados.      Posteriormente logrou, xunto cos colaboradores José Luis e Mariano Blanco Gonzalez, uns híbridos de tallo azucrado destinados ó forraxe do gando. Traballou, asimesmo, na mellora da pataca, producindo patacas de semente e recomendando as variedades mais adecuadas. Pensaba Gallástegui que as 80.000 hectáreas de patacas sementadas en Galicia, das que se obtiña unha producción de 1.200.00 toneladas, podían ser duplicadas (212). Polo demais, tamén se preocupou pola enfermedade da tinta nos castaños (213).      A Misión Biolóxica espertou unhas ilusións enormes, non só no P.G., senón no conxunto da sociedade galega. Era frecuente que a prensa se ocupara dela, gavando e dando a coñecer os seus logros. Había depositada nela unha fe caseque taumatúrxica. O P.G. protesta repetidas veces da insuficiente financiación que recibía do Estado, e Suarez Picallo levou a custión ó Parlamento (214) falando da Misión nuns termos que deixaban patente que máis que certas melloras productivas, agardaban caseque un miragre. Deste xeito, falaban con enlevo do plan Gallástegui, co que Galicia chegaría a ser en poucos anos: «algo parecido a Normandía e Dinamarca» (215).      En 1935 volven novamente á carga, protestando de que no proxecto de Presupostos do Estado para 1936, fora suprimida a subvención de 50.000 pts. para a Misión Biolóxica (216). O P.G. non era soamente un afervorado propagandista da Misión Biolóxica e dos seus logros, senon que tamén puña a sua infraestructura de partido ó servicio da difusión dos seus achádegos, para que se traduciran en melloras agrícolas. Xa víramos o que neste senso fixera o Grupo de Vilagarcía; tamén o de Ourense acorda organizar a venda na cidade das termas (en concerto co «Sindicato de Sementes») das sementes seleccionadas producidas pola Misión Biolóxica de Galicia, procurando nas diversas comarcas ensaios de experimentación e cultivo. Dediceu ademais o Grupo apoiar a iniciativa da Diputación de traer a Gallástegui a dar unha conferencia no Teatro Principal e invitar a tódolos agricultores de provincia, «calquer que sexan as suas opinións políticas ou sociais», a que concurrisen a ela. Por ende, fixo circular invitacións a todos os Comites galeguistas da provincia, para que os campesinos galeguistas non deixaran de asistir (217). Co gallo da conferencia de Gallástegui, á que acudiron as principais autoridades oficiais (Rector, Rodriguez Cadarso; Presidente da Diputación, Fábrega; tenente alcaide, Gonzalez Salgado), e toda a directiva do Grupo Galeguista de Ourense, organizouse unha exposición de productos da Misión. Aproveitando que era dia de feira, o P.G. repartiu con gran profusión, pasquíns invitando a acudir a exposición e anunciando a proxima posta á venda das sementes da Misión (218).      Dicíamos que era tamén tema de preocupación do P.G. a formación técnico-agraria do campesinado e a difusión de novos cultivos e técnicas. A este efecto pedían no Programa: «Escolas rurales de formación campesina que soergan a comunidade aldeán, inculcando o apego o chan nativo e sentando unha ampria base de cultura técnica e agraria» (219). O tema foi tamén levado ás Cortes por Picallo, quen solicita que se aplicara a Galicia a base 23 da lei de Reforma Agraria (redactada sobor dunha enmenda que presentara o mesmo Picallo), na que se decía que o Instituto de Reforma Agraria se ocuparía dunha maneira especial de establecer e fomenta-lo ensino técnico-agrícola, creando ó efecto escolas profesionais, laboratorios, granxas experimentais, organizando cursos, misións demostrativas e canto tendera a difundir os coñecimentos necesarios para o mellor aproveitamento do chan (220).      No proxecto de racionalización agraria do P.G., a introducción de novos cultivos e a mellora dos tradicionais, estaban chamadas a desempeñar un importante papel. Falan por exemplo de desenrolar os cultivos dos frutais, e tamén de introducir o tabaco. Sobor deste producto houbo unha polémica entre dous membros do P.G., Xan do Río, quen comentando a existencia dunha comisión que estudaba a posibilidade de implantar en Galicia o cultivo do tabaco, desaconsella ós labregos que adicasen as súas terras a tal cultivo xa que, logo, o terían que vender forzosamente a Tabacalera ó precio que ela estipulase (221), e, por outro lado Millobre Pinto, que considera que sí era rentáble, e revela que xa se estaban verificando ensaios de cultivo de tabaco en Galicia (222). Gallástegui, pola sua banda, opinaba que o cultivo do tabaco era rentáble, pero que a súa difusión era dificil dado que requería que o agricultor dispuxera de considerables recursos para instalar locales nos que efectua-los procesos de madurecemento e secado da mencionada pranta (223).      En cabal congruencia con todo o anterior propugna o P.G. melloras técnicas orientadas a modernizaren a economía galega tirandoa do subdesenvolvemento. Así, por exemplo, a mecanización e motorización ainda que con matices (224), de cara a cal, xa víramos que consideraba a concentración parcelaria como «conditio sine qua non».      Por outra banda, a exclusión de Galicia do plan hidráulico para rego artificial, elaborado polo enxeneiro lerrouxista Lorenzo Pardo, que estaba previsto que contase cunha financiación de 5.000 millóns, motivou a alporizada protesta do P.G. (225). Este partido non aceptaba que non se establecese ningún canle de rego en Galicia coa excusa de que a pluviosidade era abundante no noroeste. Aducía que recentemente mataran a un home en Romai por mor dos regos, e que a colleita de millo en 1934 peligraba por falla de auga (226).      Como aduvio deste paquete de medidas, solicitábanse no Programa certas melloras nos servicios rurais, tales como a intensificación da electrificación e a regramentación da edificación rural en orde á hixiene «e de acordo co arte paisán e coas comenencias locales» (227).      3.7.3-3. Obxectivos na Gandería e postura do P.G. verbo desta problemática:      Na etapa republicana consúmase a tendencia que fai predominar a gandeiria bovina e porcina por sobre da ovina e caprina que prevalecía tradicionalmente no conxunto da cabana gandeira galega (228). Dando cifras concretas (229), temos que pouco antes da instauración do réxime republicano, en 1929 concretamente, había en Galicia, 1.147.400 cabezas de gando bovino (que representaba o 31,35 % do total español), 701.200 de lanar (3,61 %), 300.400 de caprino (6,6 %) e 829.600 de porcino (17,37 %).      O minifundio agrícola tiña o seu correlato no minifundio gandeiro. A riqueza pecuaria estaba moi subdividida non existindo grandes, nin sequera medianos gandeiros, en termos xerais; do mesmo xeito non eran tampouco frecuentes as grandes feiras e mercados de gando. Seguindo nisto a Basilio Alvarez, a maioría dos labradores propietarios de gando tiñan unha ou duas cabezas de vacuno que lles servían para o laboreo das terras, e un ou dous porcos (230).      Por outro lado, o gando, xunto co vino, era un dos poucos factores que facían posible que o campesino dispuxera de numerario co que poder pagar a contribución, mercar certos artículos na tenda, zapatos, ou abonos, por exemplo (231).      No subsector pecuario tíñanse logrado certas melloras de tipo mutualista e cooperativista, como teremos ocasión de ver axiña. A título de mostra, mencionemos o caso da «Federación Agraria Provincial» de Pontevedra que, co gallo dun congreso celebrado en Porriño en 1935, fai balance das suas actividades (232), dándosenos conta de que tiñan organizado un sistema de seguros mútuos de gando vacuno que dispuña de 3.641.222 pts., con 2.214 reses (233). Entre os asociados resolveran amigablemente por medio dos seus tribunais de arbitraxes, 461 conflictos, que se terian convertido noutros tantos pleitos, de non ter funcionado de xeito rigoroso o acatamento a estes tribunais.      O programa gandeiro do P.G. cínguese a solicitar unha alimentación mais racional do gando, debéndose permiti-la libre importación do millo namentras seguise sendo un compoñente esencial na dieta do gando, e a creación de centros de experimentación pecuaria centrados na selección e alimentación animal, e a pedir, asimesmo, unha Escola de Veterinaria. Pronúnciase tamén polo fomento do cooperativismo gandeiro (234).      O reiterado tema dos «agravios comparativos» voltou a se facer presente tamén nesta cuestión; erguen así a voz para manifestar a discriminación de que se facía obxecto a Galicia coa creación, en 1934, de dous centros pecuarios na provincia de Ciudad Real e ningún en Galicia, pesía ser gandeira por excelencia (235).      Nun discurso parlamentario, Suarez Picallo facía referencia (236), ó pouco que invertía o Estado en Galicia. A maior concreción sinalaba Picallo en 1933, que o Ministerio de Agricultura invertira en Galicia por todo gasto, nun presuposto recente: 407.000 pesetas. Tributando Galicia por rústica 24 millóns, adicábase a suma —que Picallo tilda de «vergoñenta»— de 20.000 pts. para hixiene pecuaria, en tanto que para toda clase de Escolas de capataces e Granxas de experimentación, destinaba o Estado a «ridícula» cifra de 57.000 pts.      Non era só motivo de queixa para os galeguistas e insuficiente inversión do Estado na mellora da cabana gandeira de Galicia; protestaban tamén polo desinterés e desatención gubernativas cara esta problemática. O encargado de explica-lo malestar do P.G. nesta cuestión, como en tantas outras, foi Ramón Suárez Picallo (237). Alude no seu discurso a que no ano 1932 celebrárase na Coruña unha conferencia para tratar o problema de carne; concurriran a ela asociacións agrarias en representación dos productores, así como representantes dos consumidores (entre eles Casanovas, á sazón teñente-alcalde de Barcelona), e tamén Axuntamentos, técnicos e un alto funcionario do Ministerio de Agricultura, Industria e Comercio. Pois ben, as conclusións alí acordadas foron letra morta para o Ministerio. Posteriormente xestionouse do Ministro de Agricultura a convocatoria dunha conferencia da carne que se celebrou en Madrid coa participación das rexións afectadas. As representacións foron moito mais amplias que na anterior, estando representados por Galicia tódolos grupos agrarios («aún aquellos embanderados en Ias ideas más extremas») e tamén polo Ministerio foi incrementada en gran cuantía. As conclusións, semella que moi documentadas, constituían a base dunha política da carne que non existía en España, onde habia en cambio unha política do aceite, do corcho e ata do algodón, con ter moita menos importancia que o producto ó que nos vimos referindo. Picallo esboza cales deberían ser as bases dunha tal política da carne: o orientación do Estado para a selección do «padrillo» reproductor, creando paradas de sementais das razas mais idóneas, o control do Estado que debería velar para que a raza gandeira galega (a vaca rubia) non dexenerase como vira sucedendo, de maneira que as crias ó naceren valeran 50 pts., en troques de valeren escasamente 20 ou 25, pola inferioridade de orixe ó ser enxendradas; o abaratamento dos piensos (para o cal debería descender o arancel do millo); o control polos técnicos do Estado da hixiene agropecuaria para evitar as enfermedades do gando, ata o punto de que soamente por exceso de estabulación non controlada, perdíanse anualmente —segundo datos oficiais da Caixa de Aforros de Vigo e doutras institucións agrarias— 23 millóns de pts.; a mellora dos transportes... Conclúe, ó cabo, Picallo, que o Ministerio non tivo para nada en conta os acordos tomados na conferencia da carne celebrada en Madrid.      A estas duas cuestións devanditas, discriminación e desatención —que, polo demais, o P.G. fai extensivas a maior parte dos renglóns da economía galega— súmanse outros dous apartados que concentran a atención do partido que estamos a estudar, e que non son outros que o da comercialización e o da alimentación. Digamos antes que ós diputados galeguistas, pola sua preocupación constante polos temas gandeiros especificamente galegos, chamábanlles en Madrid «os diputados das vacas» (238).      En efecto, nos anos da República hai un problema de exceso de oferta en relación á demanda, no mercado interior de España. Elo supuña un cambio en relación á situación inmediatamente anterior, xa que en marzo de 1931 a prensa faise eco (239) da escasez de carne de vacuno nos mercados; sinálase como causa as disposicións do Goberno do xeneral Berenguer verbo da importación do millo, que en gran medida se utilizaba para alimentar ó gando, e que provocaban o encarecemento da carne. Tras do Goberno Berenguer, autorizouse a importación de millo, pero cuns dereitos arancelarios tan altos que virtualmente era como se subsistise a prohibición.      Na percura da xénese histórica da situación comercial da gandería que coñece a República encontrámonos con que, segundo Ramón Villares Paz (240), durante o século XIX o vacuno galego exportábase a Inglaterra e Portugal, pero, tras da crise agrícola finisecular, a perda do mercado inglés e a afirmación dunha política económica proteccionista, a gandería galega escomenza a ser exportada por ferrocarril cara ás grandes cidades do interior (Madrid, Barcelona, Zaragoza, Valencia, Valladolid, Bilbao, etc.). Esta demanda interior fixo que ó termo de vinte anos se duplicase o número de reses colocadas no mercado español. Ata os anos finais da década dos 20 o nivel de comercialización do vacuno galego progresa, pero a un ritmo inferior ó crecemento da cabana gandeira. Isto pódese interpretar como un síntoma de modernización e racionalización. Nos últimos cinco anos da década dos vinte ten lugar un cambio significativo, ó disminuir porcentualmente a importancia do gando bovino e manterse o nivel de comercialización do mesmo. Deste xeito, nos atopamos cunha regresión da cabana gandeira galega que adequire maior crudeza coa decisión das segundas Cortes republicanas (241) de importar carne uruguaia. En «El Pueblo Gallego» (242) sinálanse como causas do declive do sector exportador gandeiro galego: os impostos excesivos, a falla de piensos, e o deficiente transporte en «trenes prehistóricos» que mermaban o seu peso e fachenda. De resultas de todo elo, no mercado madrileño a carne de Galicia vendíase en canal a un precio que oscilaba entre 3,48 e 3,74 pts./kg., namentras que a de Castela se cotizaba entre 4,78 e 5,04 pts./kg., e a de Asturias acostumaba alcanzar 4,35 pts./kg. a de primeira e 3,95 a de segunda.      Suarez Picallo (243) sinala en 1933 que ata facía pouco tempo o problema de Galicia era producir moita carne, dado que non existía dificultade ningunha de podela vender a bon precio. Ás feiras de Cambre, Betanzos, Pontedeume e Labandeira acudían mercaderes ingleses a adquirir carne galega (244). Pola contra, na hora en que falaba había un claro problema de superproducción cárnica. Como queira que na etapa republicana o mercado interior era o que absorbía a producción da carne de vacuno galega, tiña unha grande importancia as condicións en que se transportaba o gando por ferrocarril. Queixábase o P.G. de que o gando perdía unha cantidade enorme do seu valor pola chamada «febre dos trenes» , que lle afectaba pola cantidade excesiva de horas que tardaban en chegar ós mercados consumidores (245). E non era só isto. A conducción de reses a pé ás feiras, mercados, matadeiros e estacións do ferrocarril, ocasionaba perdas de moitos millóns, polos numerosos accidentes, o maltrato que recibía o gando e o que desmerecía a calidade da carne cando se trataba de animais de abasto. Para por remedio a esta situación, na provincia de Lugo estábanse construindo novas carreteras e camiños vecinais, así como tamén escomenzaban a introducírense vehículos de motor mecánico. En moitas aldeas os terneiros pasaban directamente da casa do labrador ó cameón, e diste ó vagón do ferrocarril, sen necesidade de camiñar nada, sofrir as inclemencias do calor, nin do frio, nin da auga, nin tampouco as torturas da corda e da aguillada do conductor ou arreador. Concretamente a «Federación de Ortigueira» tiña organizada a venda directa do gando vacuno dos asociados, levando as reses en cameóns. Tamén moitos compradores de gando porcino introduciran o uso deste sistema de transportes (246). Temos datos concretos da zona de Negreira (247), segundo os cales nun principio os cameóns levaban a Barcelona o gando dunha tirada, chegando moi estragado, debecendo o seu peso en varios kilos, cando non morrían algunhas reses. Mais tarde alugaron uns pendellos en Venta de Banos nos que almacenaban forraxe; alí facía unha parada o cameón para que o gando poidera alimentarse e descansar, continuando logo reposto. Deste xeito, rendía moito mais. lanse así, pouco a pouco, mellorando os canles de comercialización. Polo demais, as tarifas ferroviarias eran bastante elevadas, experimentando alzas notorias. Así, por exemplo, en 1935 aumentaron as tarifas en caseque 100 pts. por vagón (248).      Coadxuvaba ademais a empiorar as posibilidades dunha venda remuneradora do gando galego, o contrabando deste xénero que tiña lugar pola fronteira portuguesa, e nunha cuantía nada desdeñable. Este feito é repetidamente denunciado por Suarez Picallo no Parlamento (249). Tal tráfico clandestino tiña lugar polas provincias de Ourense e Zamora. Concreta que soamente en seis meses se tiñan introducido en España pola fronteira de Portugal setecentos vagóns de gando en pé, por un valor aproximado de dez millóns de pesetas. Cando por segunda vegada alude ó tema, o diputado galeguista recoñece que a instancias da sua denuncia o Ministro da Facenda fixera xestións e adoptou medidas tendentes ó esclarecimento da cuestión, sendo trasladados ou renovados funcionarios do Corpo de Carabineiros, pero con elo o contrabando non cesara, pois seguía entrando gando pola fronteira portuguesa e mesmo tamén, nalgunha medida, pola francesa. En Galicia concretamente entraba polo lugar denominado Ravaseca da Figueira, e por outros lugares da provincia de Ourense. Picallo manifesta que todo isto sucedía porque o contrabando, nalgunhas partes da fronteira, se tiña convertido nunha verdadeira industria, na que estaban complicadas influintes personalidades capaces de condicionar o veredicto dos Tribunais, e cita probas demostrativas de canto dí.      Había ademais o problema da obturación dos canles de comercialización, e non só polas deficiencias no transporte ás que xa nos temos referido, senón tamén pola actuación perturbadora dos intermediarios. «A Nosa Terra» denuncia (250) que ó non haber matadeiros cooperativos e meirande parte dos beneficios ia parar as máns dos intermediarios. Sobor desta custión Barreiro Fernández ten escrito (251) uns interesantes párrafos nos que se nos informa de que dende os últimos anos do XIX actuaba un pequeno sector de mediadores, que son os verdadeiros beneficiarios do comercio da carne, e que medra ó compás do incremento poboacional das grandes cidades españolas. A xénese destes negociantes semella estar en relación coa conversión que un sector do campesinado realiza no XIX, da sua agricultura familiar nunha empresa de tipo capitalista, o cal é unha manifestación do proceso de diferenciación social do campesinado. Xa en 1873 destácase un reducido núcleo de labregos-propietarios que dispoñen de capital para redimiren as terras. Vivindo ainda nas aldeas logran capitalizar a partir duns custes de producción mais baixos, encetando a producción orientada a cobrir a demanda de carne por parte de Inglaterra e Portugal, primeiramente, e ó mercado español, nun segundo momento. Tras disto, deixaron de seren directamente labregos para transformárense en chaláns de feira de certa importancia. Cando se abriu o comercio por ferrocarril, sendo xa intermediarios, pasaron a vivir nas cidades, diversificando a súa inversión.      Segundo Pousa Antelo (252) existia un oligopolio de tratantes galegos que se repartían o territorio para evitar interferencias e diversidade na demanda. Alguns eran pequenos tratantes que mercaban reses —puchos primordialmente— para a súa carnicería, e había tamén outros de maior envergadura que se adicaban a exportación; familias, que como os Antos de Marcos ou os Páramos, na zona de Lugo, tiñan os seus axentes compradores. O labrego-gandeiro que nunha feira non se quixera plegar ó precio ofertado polos tratantes —ós que tiña xenreira e frente ós que estaba bastante inerme— víase sometido a un procedimento de extorsión consistente en que un axente do tratante colocábase ó caron das suas reses de xeito que, segundo un arraigado costume, non se acercaba ningún comprador. Vender ó precio que se lle estipulaba ou tornar a casa co gando que precisaba vender: eis o dilema que tiña diante si o gandeiro.      A exportación de vacuno galego cara as principais urbes españolas topou con considerables atrancos. Xa en 1931 a «Asociación de ganaderos de Lugo», protestaba pola decisión do Concello de Barcelona de limitar a matanza de terneiras, que menoscababa os intereses da gandería galega» (253). Ademais, na cidade condal existía un monopolio establecido polo Consorcio da carne de dita cidade, que perxudicaba grandemente ós exportadores galegos (254).      Pero nada foi tan grave como a competencia das carnes conxeladas e embutidos (255) que se importaban dos paises riopratenses. Xa en abril de 1932 «A Nosa Terra» da a alarma (256) sobre a competencia que supoñería para a gandeiría galega a aprobación dos tratados comerciais co Uruguai e Arxentina. O ano seguinte Suarez Picallo leva a cuestión ó Parlamento (257) revelando que o Goberno permitía a introdución en España de carne conxelada presionado por enormes intereses relacionados coa economía nacional. A carne conxelada estrara xa antes de que se aprobase o tratado co Uruguai (258). Segundo as estimacións feitas polo P.G., que cecais resulten exaxeradas, o Tratado co Uruguai significaría a anulación do 40 por cen da industria gandeira galega, que é a cifra que arroxa a suma da importación de carne conxelada, xunto coa en pé e seca. Picallo da datos concretos verbo dos kilos de carne que, con anterioridade a aprobación do mencionado tratado, entraran por Barcelona, so pretexto de servir para uso da chacinería: no ano 1930, 1.500 kilos de carne conxelada; en 1931, 19.300 kilos; en 1932, 984.700 kilos; nos tres primeiros meses de 1933, 1.000.000 de kilos de carne igoalmente conxelada (259).      Adentrados xa no ano 1935 temos que «A Nosa Terra» recolle unha nota (260) suscrita polos exportadores de gando de Galicia, perteñecentes á «Federación Católica Agraria de Sindicatos», «Asociación General de Ganaderos» e a «Unión de Tratantes Gallegos de Ganado Vacuno» , dirixida ó alcalde de Barcelona, expoñendo que endexamais a carne galega se cotizara a tan baixo precio, de maneira que de seguir así a irrentabilidade, non poderían continuar surtindo o mercado barcelonés (261).      Aprobado xa o Tratado co Uruguai, aproximadamente nos meses de abril e maio de 1936 o precio do gando en Galicia descendeu nun 30 por cen. Picallo, en interpelación parlamentaria preguntaba cal fora o continxente de carne de importación situado no mercado en virtude do Tratado co Uruguai, e pidía que se lle precisara se era adicado a chacinería ou, como sospeitaba, ó consumo en fresco, nalgúns mercados (262).      Dicíamos que ó tempo que a gandeiría se vía afectada por serios problemas de comercialización, non a aqueixaban en menor medida as dificultades para proveer a súa nutrición; o problema dos forraxes, e do millo moi principalmente. A cuestión estaba centrada arredor do arancel restrictivo para a importación deste cereal panificable, que suplía a sua insuficiente producción en Galicia. Xa nos temos referido a esta cuestión, que foi tratada innumerables veces polo P.G. na prensa, en mitins e conferencias, e sacada a colación no Parlamento polos seus diputados. Engadamos que en xaneiro de 1932, Suarez Picallo, solicitaba (263) a libre importación do millo, que escaseaba a tal punto que estabase a vender no mercado galego ó elevado precio de 32 reais o ferrado, cando unha familia media composta de cinco persoas, que dispuxera dunha xunta de bois para o traballo e unha vaca leiteira, consumía semanalmente cinco ferrados de millo. O voltar a referirse a mesma cuestión ó ano seguinte, protesta (264) de que o aumento do arancel ata 9 pts. ouro por cada saca de mainzo, chegaba caseque a duplicar o custe de producción de carne (265), carne que, polo demais, depreciabase progresivamente nos mercados consumidores. E, citando os estudos de Rodrigo Sanz, sostiña que Galicia podería renunciar a protección da súa carne nos mercados españois con só que se permitira a libre introducción do millo. Pero o problema —a xuicio do P.G.— non eran só os atrancos arancelarios á importación deste cereal, era tamén o cupo que do continxente importado se lle asignaba a Galicia. Concretamente en 1934 de 75.000 toneladas de millo importadas, a Galicia lle corresponderon 1.100 toneladas, ou sexa, unha setenta e cincoava parte que non estaba en proporción co seu porcentaxe de poboación (2,5 millóns de habitantes, sobor do total español de 25 millóns), máxime considerando que era Galicia a zona mais gandeira do Estado (266).      Para rematar, convén que teñamos en conta, que non se utilizaba só na alimentación humana e do gando vacuno, senón tamén no porcino —eido este no que, como xa dixemos, a Misión Biolóxica realizou un importante labor introducindo a raza inglesa Large White, mais productiva que a galega— que chegou a ter un importante auxe, superándose a anterior situación en que houbera que suplir o déficit a nivel español, importando un considerable continxente (267), para chegar no período da República a exportarse por valor de mais de 1 millón de pts.      Tamén, en relación con estes temas, compre mencionar ó galeguista Anxel Fernandez Posada (que escrebe na prensa co pseudónimo de «Anxel de Cambeses») autor dun libro sobor de cunicultura e avicultura, no que daba consellos técnicos ós labregos (268). NOTAS

 

(1)	Declaración de Principios do P.G. A.N.T., 1-I-1932.
(2)	A.N.T., 18-V-1935.
(3)	Sobor desta cuestión vide Pi i Margall, Las Nacionalidades, Producciones Editoriales, Barcelona, 1979. E xa un clásico a obra de Jutglar, Antoni, Pi i Margall y el federalismo español, Taurus, Madrid 1975. Tamén interesantes aportacións conteñen os libros de J. Trías, A. Elorza, Federalismo y reforma social en España, Seminarios y Ediciones, S.A., Madrid 1975, e a recente aportación de González Casanova, José Antonio, Federalismo y autonomía. Cataluña y el Estado Español 1868-1939, Crítica, Barcelona 1979.
(4)	Por outro camiño, Vilas Nogueira ven coincidir nisto con nós: «Ainda que o republicanismo español nacera en boa medida ó amparo da obra e das ideas federalistas de Pi i Margall, apenas ficaba rastro delas ó advenimento da II República. A consideración do federalismo como algo máis ca unha mera fórmula de organización estatal, como unha filosofía fundamental da convivencia social, por medio do "pacto sinalagmático", propio dos clásicos do pensamento federal no século XIX, estivo enteiramente ausente». Vilas Nogueira, X; O Estatuto Galego, Rueiro, A Cruña 1975, páx. 216.
(5)	A Constitución española proclamaba no seu artículo 1.° que «La República constituye un Estado integral, compatible con Ia autonomía de los Municipios y de Ias Regiones» . Vide ó respecto interesantes comentarios en Hernández Lafuente, Adolfo, Autonomía e integración en la Segunda República, Encuentros, Madrid 1980, pp. 221 e segts.
(6)	«As conferencias da Irmandade», A.N.T., 1-I-1932.
(7)	«Monforte al día», E.P.G.; 13-II-1932, páx. 5.
(8)	A.N.T., 25-VII-1933.
(9)	A.N.T., 3-II-1934.
(10)	«Proposta de declaración da Asamblea do afiliado R. S. Picallo»; A.N.T., 11-I-1934.
(11)	A.V. Ponte. «A autonomía camiño de redención», A.N.T.,  25-VII-1935.
(12)	Castelao, «Verbas do Chumbo», A.N.T., 13-VII-1935.
(13)	Amadeo Varela, «Cara a fase dinámica do nacionalismo galego», A.N.T., 393.
(14)	A.N.T., 15-V-1936.
(15)	Alfonso Bozzo, Los partidos políticos y la autonomía en Galicia 1931-1936, Madrid 1976, pp. 172-173.
(16)	A.N.T., 18-IX-1933.
(17)	Víctor Casas, «Do Momento», A.N.T., 25-VII-1931.
(18)	Texto manuscrito con notas para unha conferencia, que Bóveda tiña previsto pronunciar o 15-XII-1932 en Vigo. Arquivo do P.G.
(19)	A.N.T., 24-VI-1933.
(20)	«A conducta indisculpable das dereitas galegas», A.N.T., 391.
(21)	Manuel Lugrís Freire, «O porvir dos partidos republicanos en Galicia», A.N.T., 1-XII-1931.
(22)	A.N.T., 27-XI-1933.
(23)	A. Villar Ponte, «A autonomía camiño de redención», A. N. T., 25-VII-1935.
(24)	«Somentes en Cataluña a revolución sigue o seu desenrolo, mentras no resto do país quedou detida, con tendencia a desfacer o feito. ¿Porqué? Porque Cataluña deulle a revolución os orgaos propios, a man executora, o recipiente adecuado pro contido ideal: Un novo Estado.» A.N.T., 10-II-1934.
(25)	«Nin o Estado unitario e centralista pode atender a problemas minoritarios, tan alonxados do centro; e se algunha vez o lexislador compasivo se preocupa deles entón a lei queda sin cumplir, porque hai outras de preferente atención», e cita un exemplo tirado da s'a propia experiencia parlamentaria: «Lémbrome de que votei, como diputado, o articulo 46 da Constitución, coidando que os nosos labregos quedarían libres de todo tributo; pero agora pagan máis que nunca. Lémbrome de que nos opuxemos a unha lei agraria única, pensando que a exclusión explícita de Galicia crearía unha necesidade de lexislar para ela; pero os nosos labregos quedaron implicitamente arredados dos beneficios dese lei porque na Galiza xa non esisten grandes propietarios.» Castelao «Verbas do Chumbo» (IV); A.N.T., XI-5-1935.
(26)	«A concencia estricta da vida en comunanza, rexida por gobernantes nosos, cinguidos a unha responsabilidade case que familiar e palpabel, criaría a forza un senso político, un ar cibdadan, até nos máis serodios coterráneos. Os partidos políticos galegos por iso collerían barudeza e densidade popular. E somentes de tal xeito a nosa pequena poboación urbana e a nosa grande poboación rural —campesiña e mariñeira— vencellaríanse n'un anceio común. Asín adequirada a conceición de unidade xeográfica, histórica, económica, cultural, política e adeministrativa, sin que a que Galicia nunca deixará de ser unha triste colonia [...]»; A. Villar Ponte, «A autonomía, camiño de redención»; A.N.T., 25-VII-1935.
(27)	«Manifesto da II.ª Asambreia do P.G., 1932»; folleto editado pola Imprenta NOS, Santiago, 1932.
(28)	«Unicamente unha Galicia autónoma será capaz de conquerir solución aos seus problemas [...] porque a autonomía dará a Galicia unha unidade da que agora carece. Por carecer d-ela pódese repetir un e outro día a rivalidade localista tan perniciosa e tan explotada pol-os que moito intrés teñen en que subsista para dar satisfación aos seus egoismos particulares ou políticos. Unha Galicia autónoma será un poderoso nemigo do Poder Central»; «Os camiños de ferro galegos», A.N.T. 21-IX-1935.
(29)	Vicente Risco, «A ideoloxía do nacionalismo exposta en esquema»; A.N.T., 1-III-1931.
(30)	A.N.T., 25-V-1935.
(31)	«[...] a nosa Terra será unha comunidade cooperativista. Os labregos poseerán unha cultura técnica e agraria capaz de incrementar os rendimentos actuales da terra e do gando, os montes estarán izados de albres para fabricar pasta de papel. ¡Tantas cousas se poden facer o día que Galiza sexa autónoma!». A.N.T., 1-VI-1935.
(32)	A.N.T., 15-IV-1932.
(33)	«Picallo defende a autonomía destruindo o tópico de que será cara demostrando que ainda costará menos que o sistema aitual que ten que soster catro diputacións, catro presidentes de diputación, catro gobernadores, etc.». Mitin pronunciado en Ponte Mera (Ortigueira), glosado en A.N.T. n.° 387.
(34)	Esquema manuscrito contendo a conferencia pronunciada por Alexandre Boveda o 11-I-1933. Arquivo do P.G.
(35)	«[...] hoxe loitan no mundo fascismo e comunismo. Esta loita crudenta repercutirá, xa repercute, e as duas queren aproveitar o momento autual de desexo de reconstrución hespañola para trunfar. Vai ser dificil que a Hespaña total poida vencer estas dúas dificultades e conquira establecer o réxime de democracia que a Repúbrica preconiza [...]. Nunca tan necesario como agora resultou para Galicia unha independencia política ou pol-o menos unha ampra autonomía. Sería o remedio para salvarmos do que poida vir a Hespaña». Víctor Casas,  A.N.T., 1-II-1932.
(36)	A.N.T., 18-XII-1933.
(37)	A.N.T., 5-X-1935.
(38)	A.N.T., 5-X-1935.
(39)	Artigo firmado por «C.» (seguramente a inicial de Castelao). «Critica do ideario político que se discutirá na Asambreia de Constitución do Partido de "Izquierda Republicana"»; A.N.T., 24-III-1934, páx. 4.
(40)	A.N.T., 18-V-1935.
(41)	«O discurso de Castelao no mitin da Cruña»; A.N.T., 4-VII-1936, páx. 2.
(42)	Conferencia pronunciada por Bóveda o 3-I-1932; A.N.T., 1-II-1932.
(43)	Plácido R. Castro, «As conferencias da Irmandade», A.N.T., 1-I-1932.
(44)	Ante o que consideraban inminente aprobación do tal tratado dicía Castelao: «Niste caso de non tratarse dunha torpeza política, senón dunha necesidade nacional, fundada en vivos problemas hespañoles [...] si Galicia ha de seguir sendo inxuriada pol-a violencia asimilista do centro i estrullada pol-a inxusticia distributiva non poderá seguir nunca sendo hespañola». Palabras pronunciadas por Castelao nun mitin en Vigo, reproducidas en A.N.T., 25-VII-1933.
(45)	Víctor Casas, «Do Momento»; A.N.T., 13-VIII-1933. E é que ante unha situación de discriminación tal había que: «Resucitar o sentimento arredista que no ano 20 encetcuse a que agora os homes da República nos obrigan co seu trato a intensificar [...]». Ibídem.      Roberto Blanco Torres móstrase moi radical: «Autonomía ou nada; é decir, o mesmo que antes, o statu quo. Ou ben, si non se quere dar o pouco, o que é debido, exigir o moito; é decir, a independencia. E logo que os separadores non nos chamen separatistas»; «Na República». A.N.T., 25-VII-1931.
(46)	«Galicia precisa ser ceibe [...]. Si a nosa convivencia, en calquer forma, con Hespaña, sirve só para sermos explotados, nós non queremos nada con Hespaña. Nós pedimos xustamente o noso arredamento [...]. Si só coa separación absoluta podemos por a salvo a nosa terra do asoballamento central, nós pedimos a separación absoluta. Pra explotarnos non precisamos a ninguén»;  A.N.T.; 11-IX-1933.      Esta ou parecida argumentación reitérase unha vegada e outra; como proba da exasperación do seu estado de ánimo citemos a renglón seguido uns párrafos que a recolle moi ben: «Contra a violencia dos que nos queren matar de fame, nos temol-a violencia dos que non se resinan a morrer, si téndoa non a empregamos, é que somos un fato de cobardes». Ibídem.      A. Vilar Ponte pola súa banda dicía: «Separatistas do aitual Estado centralista que a República herdou da monarquía, coido que terán de o seren todolos galegos de dignidade cívica e de senso propio, perteszan ao partido político que queiran.      Máis istes separatistas que hoxe aparecen como os millores galegos, manán serán os millores hespañoles se Hespaña transformárase n-unha República federal na que cada país de persoalidade definida se gobernará de seu, coa responsabilidade do seu propio ben e do seu propio mal». Antonio Villar Ponte, «Resposta aos desleigados. De que somos separatistas e por qué o somos»; A.N.T., 6-X-1934.      Tamén Alvarez Gallego manifesta o seu pensamento sobor do particular: «E si nos cerrasen os camiños legales para chegar a ela —(refírese á autonomia)— teríamos de tomar, tomaríamos sin vacilazón, pra facer valer os nosos lexítimos dereitos, o do separatismo. Porque de nada lle serviría a Galicia unha autonomía sin contido»; mitin pronunciado por Alvarez Gallego en Ourense, glosado en A.N.T., 14-VII-1934.
(47)	Vide «Programa do Partido Galeguista. — (II) Política»; A.N.T., 1-I-1932.
(48)	Programa do P.G. e tamén en A.N.T., 11-I-1934.
(49)	A.N.T., 1-VI-1931.
(50)	A proclamación da República foi seguida dunha importante, pero non radical, modificación da lei de 1907, polo Decreto do Goberno Provisional dado o 8 de maio de 1931. Rebaixouse a idade para o exercicio do dereito ó voto a 23 anos, podían ser elexibles mulleres e eclesiásticos, que saían así do tradicional ostracismo político, quedou suprimido o denostado artículo 29 (consistente na proclamación do diputado que non atopase concurrencia no distrito). Un pouco despois, a muller adequiriu o dereito á sufraxio, recoñecido no artigo 36 da Constitución. A reforma perfilouse acabadamente na lei electoral do 27 de Xullo de 1933. Configurábase así un sistema de escrutinio maioritario, a duas voltas (ainda que na práctica esta posibilidade electoral verificouse en moi contadas ocasións) que tendía a crear un sistema pluripartidista, con partidos interdependentes e dispostos ás alianzas, e no que as minorias tiñan representación (consistía en que os partidos que non podían cobrir tódolos postos atribuidos á maioría, presentasen os seus candidatos soltos «por minorias», para que o elector os incorporase á lista que ía votar). Vide sobor desta cuestión Artola Miguel, Partidos y Programas Políticos, 1808-1936. Aguilar, T.I., Madrid 1977, pp. 55/57; tamén Linz, J.J. El sistema de partidos en España. Narcea ed., Madrid 1974, e Solé Turá, Eliseo Aja, Constituciones y periodos constituyentes en España (1808-1936). Siglo XXI, Madrid 1977, páx. 39.
(51)	A.N.T., 3-II-1934.
(52)	A.N.T., 1-V-1936.
(53)	V. Casas, «Unha opinión...»; A.N.T., 17-I-1936, páx. 1.
(54)	«Terra!», 23-IV-1933, páx. 4.
(55)	Vide para unha visión xeral da cuestión Nadal, Jordi, La población española (siglos XVI a XX), Ariel, 4.ª Ed., Madrid 1976. Un enfoque do caso particular de Galicia en López Taboada, X.A., Economía e población en Galicia, Rueiro, A. Coruña, 1979; Beiras, X.M., O atraso económico de Galicia, Galaxia, Vigo 1972; Sánchez López, Francisco, Movimientos migratorios de Galicia, Ed. Compostelana, Vigo, 1967.
(56)	Vide por exemplo, «Retorno», Heraldo de Galicia, 23-V-1934, páx. 2. Non só son os galeguistas quen combaten a xeneralizada idea entre os españois consistente en pensar que os galegos emigraban pola sua idiosincrasia e espírito de aventurerismo conxénito. A título de mostra M. Diaz Echeverría, refuga o devandito tópico e opina que o galego emigra por que non ten máis remedio e por conseguinte maniféstase partidario de que remate a emigración; Alma galega, 1-XI-1931, páx. 109.
(57)	Declaracións de Avelino Pousa Antelo, Santiago 30-VIII-1980.
(58)	Información tomada de Galicia, revista ilustrada editada en Madrid pola colonia galega, VIII-1932, páx. 1.
(59)	El Faro de Vigo, 24-I-1930.
(60)	Blanco Amor dí tamén que isto non era debido exclusivamente á xenofobia, senón tamén á falta de instrución e ó moitas vegadas censurable comportamento dos galegos; «Carta de América; sobre Ia inmigración rural», E.P.G., 3-I-1931, páx. 1.
(61)	Declaración de Ramón Valenzuela; Madrid VIII-1979.
(62)	Galicia, Madrid 11-1933, páx. 4; tamén relata esta revista que co gallo da guerra de Marrocos a corrente migratoria medrou (presumiblemente para fuxir dos perigos que implicaba o enrolamento no exército) e as Compañias aproveitaronse cobrando cantidades fabulosas polo pasaxe. Ademais os emigrantes despois das penurias da viaxe, mal alimentados e hacinados nas bodegas, tiñan que dormir nos portais e atopábanse en situación de precariedade e desamparo.
(63)	Galicia, Madrid, VIII-1932, páx. 1.
(64)	A falta de datos estadísticos fiables, temos o testimuño de Pousa Antelo, residente na zona de Negreira. Neste lugar de cada 10 que marchaban tornaban 4, aproximadamente; eran os chamados «habaneros» ou «indianos». Os que tornaban con cartos eran os menos; invertíanos mercando leiras ou facendo unha casa e tamén redimindo foros. Habíaos que viñan pasar tempadas, facendo ostentación de cartos, despilfarrando e gastando sen tasa en cuchipandas e romaxes. Declaracións de Avelino Pousa Antelo, Santiago 30-VIII-1980.
(65)	«Opiniones», E.P.G., 27-I-1931, páx. 1.
(66)	«Retorno», Heraldo de Galicia, 23-V-1934, páx. 2.
(67)	A.N.T., 29-IX-1934, páx. 3.
(68)	Intervención parlamentaria realizada o 24-V-1933; García, X.L., Op. cit., páx. 333.
(69)	O decreto do 28 de abril de 1931, coñecido comunmente como de «términos municipales» supuña compartimenta-lo mercado laboral do Estado en milleiros de micromercados, tantos como municipios tiña España. Antes de contratar fora do termo, os propietarios agrícolas terían de utilizar a forza de trabaIlo local. Esta medida estaba pensada por Largo Caballero para restrinxir as facultades de contratación dos grandes propietarios, especialmente nas conxunturas conflictivas nas que se facilitaba a entrada de esquiroles procedentes de fora das zonas afectadas. Vide Tamames, Ramón, La República. La Era de Franco. Alianza Universidad, Madrid 1975, pp. 69-70.
(70)	De feito por mor desta lei houbo conflictos que rexistra A.N.T.; en Salamanca traballadores de Galicia e doutras partes que percuraban traballo foron «desbandados a culatazos» (sic.) pola Guardia civil, opoñendoselles tamén o sindicato salmantino. Outro tanto aconteceu na zona de Madrid, onde tamén os botaron; A.N.T., 24-VI-1933.
(71)	«Programa de Acción...», A.N.T., 8-VI-1935.
(72)	«Programa do P.G.», apartado II, punto 4.°; A.N.T., 1-I-1932, páx. 4.
(73)	Sabemos que por exemplo as asociacións «Hijos de Silleda» e «Hijos de Bandeira», constituidas polos emigrantes americanos retornados, actuaron como propagandistas do galeguismo (a primeira delas ademais tamén do socialismo); Lois X. Carballo Arceo, «O advento e caída da República nunha bisbarra galega», A.N.T., 12, 18-XII-1980, páx. 9.
(74)	Declaración de principios do P.G., A.N.T., 1-I-1932.
(75)	«Programa de acción pra os Grupos Galeguistas...», A.N.T., 1-I-1932.
(76)	Ibídem.
(77)	Ibídem.
(78)	Lois Rivaya Riaño, "Da revoluzón que a vir»; A.N.T., 11-I-1934.
(79)	«E necesario manter viva a fé, nai da espranza, en que virán tempos máis venturosos que ollarán a substitución do sistema capitalista, pol-o sistema cooperativo, abrindo así longo regueiro a unha civilización nova na que a Terra toda constituia unha sola patria, multiplemente vaciada, e a humanidade sexa, porén, unha sola». A renglón seguido apresurase a matizar: «[...] as ventaxens do cooperativismo [...] na Galiza [...] prescindindo de toda tendencia marxista»; Marino Dónega, «Encol da cooperación»; A.N.T., 1-IX-1934.
(80)	«Máis a concepción do Socialismo constructivo non é a mesma nestes dous sectores do socialismo inglés. Os cooperativistas animados pol-o mesmo esprito e aspiracións que moven ao partido laborista, non coinciden con él en aceitar como única e millor solución a incautación pol-o Estado de todal-as fontes de riqueza económica. Defenden a nacionalización dos monopolios de moitos servicios e industrias, máis opóñense a que seña eliminada a cooperación libre e certo marxe de iniciativa privada que é indispensabel para que a cooperación poida existir. Frente ao Socialismo de Estado sosteñen [...] a extensión i-evolución do coleitivismo cooperativo que xurde d-un pobo educado, antes que da imposición do Estado». Todo o cal «é algo que para os galeguistas ten unha excepcional importancia. Porque nos mostra que propugnando o ideal de «Galicia, comunidade cooperativa», ao mesmo tempo que nos identificamos compretamente coas realidades da nosa Terra, estamos en armonia ideolóxica con grandes correntes de opinión das nacións máis importantes do mundo; e que lonxe de defender un programa de xeito "pequeno burgués" e de posibilidades limitadas de evolución. Temos un ideario capaz da maisima extensión cara aos que nos acusan d-un exceso de moderación ou de estar arredados da opinión mundial [...]»; Plácido R. Castro, «Socialismo e cooperativismo en Inglaterra»; A.N.T., 1-VI-1935.
(81)	«Rexurdimento cultural», A.N.T., 2-VI-1934, páx. 4.
(82)	«Grupo Galleguista. Una interesante conferencia de Alvarez Gallego», El País (Diario republicano de Ia tarde), 4-VI-1934, páx. 4.
(83)	Indalecio Tizón, «Cooperativismo". E.P.G., 13-XI-1931, páx. 1.
(84)	«Opiniones», E.P.G., 27-XI-1931, páx. 1.
(85)	Folleto do P.G., «A interpelación dos diputados galeguistas», maio, 1933, páx. 3.
(86)	A.N.T., 11-V-1935.
(87)	Indalecio Tizón, «Cooperativismo», E.P.G., 25-XII-1931, páx. 1.
(88)	Indalecio Tizón, «Cooperativismo», E.P.G., 13-XI-1931, páx. 1.
(89)	Ben-Cho-Shey, «Unha arbitrariedade»; A.N.T., 17-IV-1936, páx. 4.
(90)	A cuestión da importación do millo fixo correr moita tinta e foi repetidamente sacada a colación nos discursos parlamentarios. Así, Picallo aducía que era este un vello pleito entre dous millóns e medio de habitantes de Galicia e os terrateñentes do centro de España, «que intentan colocar en nuestro mercado unos productos que nos son absolutamente inutiles y además muy caros. En el fondo de esta cuestión se intenta combatir Ia introducción del maíz, para colocar en Galicia el salvado y subproductos del trigo, para alimentar con ellos nuestros ganados». Seguía a dicir que o millo se utilizaba tamén para o consumo da poboación en forma da broa ou de almorzo a base de «papas de millo» («que es algo así como Ia polenta italiana, que Marx señalaba como Ia alimentación de los pueblos más depauperados»), plantexando o problema con gran patetismo: «Hambre o no hambre. He aquí lo que es para nosotros el problema del maíz».      En xeral os galeguistas sostiñan que o alto arancel do millo favorecía os latifundistas casteláns do trigo, que, en detrimento de Galicia, podían subir o precio deste cereal competindo co millo de importación artificialmente encarecido polo arancel. O problema agravábase ademais pola existencia de acaparadores de millo que disparaban máis o precio. Discurso parlamentario pronunciado por Picallo o 12-I-1932; García, Xosé Lois, Op. cit., páx. 189/191.
(91)	«Programa do P.G.»; A.N.T., 1-I-1932, páx. 4.
(92)	Fernandez del Riego, «Nacionalismo e democracia», A.N.T., 25-VIII-1935.
(93)	Dicía Picallo nun discurso parlamentario que as conservas de peixe atopabanse nunha crise tremenda polo proteccionismo imperante no mercado internacional.      A existencia de stocks na industria conserveira, pola perda de mercados mundiais, repercutía nos pescadores de sardiña, suministradores da principal materia prima, empobrecéndoos.      O librecambismo solicitado polo P.G. a este repsecto era por partida doble, pois ademais do devandito, pedía tamén a abolición do arancel proteccionista de duas materias primas da industria conserveira que se importaban, o aceite e a folla de lata. Vide discurso pronunciado o 7-I-1932; García, X.L., Op. cit., pp. 169 e segts., e Folleto editado pola «Sociedade Nazonalista Pondal», na parte introductoria ó proxecto de Estatuto do S.E.G.; arquivo do P.G.
(94)	Materia prima da industria chocolateira que tiña en Galicia unha certa importancia.
(95)	Interpelación parlamentaria de Antón Vilar Ponte feita o 18-V-1932; García, Xosé Lois, Op. cit., páx. 384.
(96)	Informe de V. Risco presentado polo P.G. en Berna a prol do recoñecemento do feito nacional galego, e publicado en A.N.T., co título: «Galiza recoñecida como Nazón en Berna», 29-IX-1934, páx. 3. Tamén Suarez Picallo no curso dunha intervención nas Cortes do primeiro bienio deixou dito: «Pero además de esto que abonamos sin compensación, también sin Ia menor compensación pagamos otro gravamen de proteccionismo arancelario a los productos de las demás regiones protegidas, a parte del precio real de las mercancías, que puede calcularse en otros cien millones de pesetas»; García, X.L., Op. cit., páx. 397.
(97)	Vide discurso de Picallo, en García, X.L., Op. cit. pp. 339 e segts.
(98)	Discurso parlamentario de Picallo, García, Xosé Lois, Op. cit., páx. 345. 99.
(99)	Ibídem, páx. 325.
(100)	Ibídem, pp. 341/343.
(101)	Portela Valladares Ante el Estatuto, Barcelona 1932, páx. 98.
(102)	García. X.L., Op. cit., páx. 189.
(103)	Vicente Risco, «Leria Nova», Heraldo de Galicia, 3-VII-1933, páx.1.
(104)	A.N.T., 28-IX-1935.
(105)	A.N.T., 15-IV-1932.
(106)	Victoriano Vázquez, «Defendamos a nosa economía», A.N.T., 17-II-1934, páx. 4.
(107)	«Defendamos a nosa economía», A.N.T., 26-V-1934, páx. 3.
(108)	Producto elaborado a imitación dunha patente francesa. Información tirada dunha papeleta solta atopada no arquivo do P.G.
(109)	O mesmo P.G. pradicaba co exemplo e efectuaba as suas operacións bancarias por medio do Banco Pastor, onde tina aberta a sua conta oficial. Concluímos isto sobor da base dos recibos, facturas, etc., atopados no Arquivo do P.G.
(110)	«O nacionalismo galego (... quere) construir unha patria. E unha patria pra esistir necesita contar cunha economía. ¿Tena Galicia? Tena ainda que moitos galegos non o seipan. E ainda que economías alleas Ile fagan a guerra coa complicidade dos propios galegos. Quen en Galicia toma aperitivos alleos, auga pintada con nomes pomposos en vez do noso insuperable blanco Ribeiro, é un enemigo da Patria. Quen, na mesa, bebe detestables viños extraños (e o comerciante que os ofrece denantes cos do país) en vez dos nosos Ribeiros, Valdeorras ou espandeiro, ademais de non ter bon gusto, forxa a esclavitude de Galicia. Os que aceptan como "entremeses" e "tapas" xamón andaluz, chourizo extremeño, pimentos de Calahorra ou queixo de fora, en vez dos nosos mariscos, das nosas anchoas, dos nosos queixos, quítanlle un anaco de pan aos nosos irmáns mariñeiros, aos nosos campesiños, e aos nosos obreiros e obreiras das fábricas de conserva, e favorecen a os que, despois de enriquecerse a nosa conta, despréciannos e combátennos. Veleiquí o que debe ter en conta un verdadeiro nazonalista de hoxe, con sólida posición patriótica e doutrinal». A.N.T., 3-II-1934.      Os atrancos de diversa índole que atopaban os productos galegos para o seu consumo no propio marco galego, por mor da competencia dos productos foráneos, alporizaba ós galeguistas: «Insoportable inxuria a Galicia. Nos trés que corren por Galicia non hai viño galego, nin conservas galegas, nin queixo galego, nin froitas galegas, nin ningún producto do noso país. O viaxeiro que pida algo de eso esponse a unha mala contestación.      As empresas ferroviarias enemigas xuradas de Galicia e da súa economía, que nos eisplotan canallescamente, que maltratan aos nosos traballadores, obligan aos viaxeiros galegos que os enriquecen a consumir productos alleos, máis malos e máis caros que os nosos, saboteando eisí a nosa economía e o noso traballo».
(111)	A.N.T., 25-VII-1934.
(112)	A.N.T., 25-VIII-1934.
(113)	Ibídem.
(114)	A.N.T., 25-VII-1935.
(115)	«A industria conserveira é hoxe unha industria nacional galega que non conta ainda coa merescida atención do noso pobo. E preciso ver que todos e cada un dos galegos teñen alí incorporado un anaco da súa persoalidade. Non ten esta industria a proteición patriótica que todos Ile debemos [...] se ten de popularizar máis o consumo das conservas de o peixe, porque están preparadas en Galicia, porque traballa n-ela unha importante población proletaria de terra e do mar; porque os cartos invertidos no consumo da conserva de peixe son cartos que non saen pra fora de Galicia.      E preciso que o P.G. orgaice o "Día da Conserva do peixe" como primeiro ensaio chegando co tempo a orgaizar a "semán»" pra que o seu consumo en Galiza se popularice antre as xentes acomodadas e modestas.» A.N.T., 1-IX-1934.
(116)	«Tendo os viños tostados e augardentes máis deliciosas do mundo, constituie para nós a maor vergoña que en terras do Ribeiro bébase nin unha botella de viño castelán, nin un vaso de vermut, nin unha copa de coñac. Consumide sempre o noso viño, o noso tostado e o noso augardente e elo ademais de supoñer para todos nós utilidade e proveito e unha maor garantía de saude siñificará sempre elegancía, economía e bon gusto» . E seguía a dicir: «Por onde vaiades convertídevos en propagandistas incansables e fervorosos dos nosos viños [...] gabádeos [...] e recramadeos [...] e si pretenden enganarvos probade o voso orgulo de bons catadores e afeade a sua conducta, vituperade a sua deslealtade e non reparedes en desacretalos que eles non repararon en desacretarnos a nós. Pensade ao defender os productos da nosa terra, que estades defendendo o pan dos nosos veciños os intereses dos nosos amigos e a groria do noso país». «U.C.R.A.», A.N.T., 7-II-1936, páx. 3.
(117)	L.R., «Ao pasar», A.N.T., 28-IX-1935.
(118)	A.N.T., 10-II-1934.
(119)	A.N.T., 25-VII-1934.
(120)	A.N.T., 8-V-1935.
(121)	A.N.T., 28-IX-1935.
(122)	A.N.T., 1-V-1936.
(123)	Discurso de Otero Pedrayo pronunciado o 29-VI-1932; García, X.L., Op. cit., páx. 127. Estas mesmas ideas foron con anterioridade expostas por Suarez Picallo no curso dunha intervención parlamentaria. Ibídem, pp. 224 e segts.
(124)	«¿Quiere esto decir que los Diputados gallegos no queramos [...] una reforma agraria para Galicia? De ninguna manera; pero es que no juzgamos competente al Poder central para realizarla [...]. Nosotros queremos reforma agraria realizada por nosotros, articulada de acuerdo con principios generales y haciendo desaparecer de nuestras antiguas costumbres, de nuestra manera de ser agraria aquellas corruptelas como el foro tiránico y completamente anticuado, desenvolviendo paulatinamente y adaptando a Ias necesidades de nuestra tierra aquellas instituciones, aquellas costumbres, aquellos usos, aquella cosa vital, en fin, que durante tanto tiempo, al margen del Estado, ha creado Ia verdadera riqueza de Galicia [...] en Galicia existe una posibilidad casi inmediata de un Estatuto, y, dentro de Ia Constitución, una gran parte de estas reformas agrarias pueden quedar encargadas al Poder estatutario» . Ibídem, páx. 128, 129. Na argumentación desplegada por Otero Pedrayo podemos ollar, de paso, o afán de armoniza-la tradición coa innovación; a renovación —endexamais a ruptura— debía establecerse sempre sobor da base dos hábitos e usanzas tradicionais en Galicia.
(125)	Para esta cuestión vide Tamames, Ramón, La República. La Era de Franco, Alianza Universidad, Madrid 1975, páx. 75. Carrión, Pascual, Los latifundios en España, su importancia. Origen y solución, Ariel. Barcelona 1975 e La reforma agraria de la Segunda República y Ia situación actual de la agricultura española. Ariel, Barcelona 1973.
(126)	A.N.T., 11-VIII-1934.
(127)	Castelao, «Verbas do Chumbo», A.N.T., 11-V-1935.
(128)	Declaracións de Manoel Meixide, Xaime Isla e Ramiro Isla; Vigo, 9-IX-1980.
(129)	Discurso de Otero Pedrayo; García, X.L., Op. cit., páx. 117.
(130)	Discurso de Suarez Picallo. Ibídem, páx. 316.
(131)	A.N.T., 1-I-1932.
(132)	Servirémonos primordialmente da obra de Ramón Tamames, xa citada, e de Benavides, Leandro, La Política Económica en la II.ª República, Guadiana de Publicaciones, Madrid, 1972. E tamén o xa clásico Malefakis, Edward, Reforma agraria y revolución campesina en la España del siglo XX. Ariel, Barcelona, 1970.
(133)	«Forxando o futuro», A.N.T., 10-I-1936, páx. 3.
(134)	Discurso de Otero Pedrayo pronunciado o 18-V-1932; García, X.L., pp. 116/117.
(135)	Intervención parlamentaria de Suarez Picallo realizada o 4-IV-1933; García, X.L., Op. cit. pp. 311, 312.
(136)	Sobor desta cuestión vide no apartado correspondente á práctica política do P.G., a polémica suscitada na II Asamblea.
(137)	Vide Memoria de Licenciatura presentada por Gonzalez Probados, xa cit.
(138)	Discurso pronunciado por Otero Pedrayo o 18-V-1932; García, X.L., Op. cit., páx. 117.
(139)	Suarez Picallo abunda máis nesta importante cuestión polo que consideramos de interés traer aquí a colación un texto que reproduce a sua polémica co diputado socialista Lorenzo: «Y a propósito de arriendos, tan no se puede adoptar allí el mismo criterio que en Andalucia, Extremadura y Castilla, que en esas comarcas Ias tierras arrendadas rinden generalmente un porcentaje que va muchas veces del 5 al 10 por 100 de su valor en venta, y yo afirmo, sin temor a que nadie pueda desmentirme, que en Galicia el tipo medio, no hablo de excepciones, de nuestros arrendamentos oscila entre el 1, el 1 ½ y el 2 por 100 a lo sumo en relación con el valor en venta de Ia tierra arrendada (el Sr. Lorenzo: exacto; pero permítame unas palabras el Sr. Picallo. Eso viene de lo que decía S.S.: del valor artificial de Ia tierra por el ansia de los emigrantes que regresan a Galicia de comprar aquel pedazo dándole un valor excesivo). Vamos a eso. No hay ningún valor artificial en Ia tierra de Galicia en Ia actualidad (El Sr. Lorenzo: completamente artificial). No hay ningún valor artificial allí, lo afirmo. Pudo haber durante Ia guerra y pudo haber durante Ia época floreciente de América, donde iban nuestros emigrados, un cierto supervalor de Ia tierra en determinadas comarcas; pero este valor ha bajado de una manera extraordinaria, y S.S. puede hacer en cualquier notaria de Galicia Ia comprobación del movimiento de nuestra propiedad rural como valor, y verá como ha decrecido de una manera vertiginosa, verdaderamente vertiginosa, puesto que las operaciones de venta han quedado reducidas al mínimo, y es en esas operaciones donde se pulsa el descenso de su valor. (El Sr. Lorenzo: en toda España). En toda España, sí, en todo el resto de España ha bajado Ia propiedad rural. (El Sr. Lorenzo: afortunadamente). Afortunadamente cuando Ia tierra es un instrumento de renta y de riqueza, pero no cuando ocurre como en Galicia (... en Ia que) Ia propiedad rural, que es un medio de producción y un instrumento de trabajo, en vez de estar concretada entre una décima parte de Ia población, está dividida entre Ias nueve décimas partes». Discurso parlamentario de Suarez Picallo pronunciado o 4-IV-1933. Ibídem, pp. 312, 313.
(140)	A exposición de Otero Pedrayo, de inequívoco cuño populista, é moi enxundiosa: «[...] una gran parte de los habitantes de Galicia está emigrada en distintas tierras, allí trabajan sin Ia intención de desenraizarse de su país, sino constantemente pensando en él y mandando dinero a sus familiares. Al marchar, dejan al frente de sus casas a Ias mujeres, a menores o a personas que no pueden dedicar a Ia tierra aquella actividad constante que requiere el cultivo [...] motivo por el cual estas tierras son dadas en arrendamiento a otros vecinos [...] en muchos casos [...] la situación del arrendatario —y nunca existe uno de éstos que no sea también algo propietario— es superior a la del mismo propietario, las mejora y, en cambio, no paga contribución; por ello no está expuesto a quedarse en la calle, ya que no es víctima de embargos judiciales, ni es víctima tampoco de lo que tendría que pagar por la mala cabeza de un hijo; por un pleito o por cualquiera de las incidencias que ocurren en Ia vida. Discurso de Otero Pedrayo, xa cit. Ibídem, páx. 118.
(141)	Discurso pronunciado por Suarez Picallo o 18-V-1932; García, X.L., páx. 232.
(142)	X.A.S.; «Comentario. Resultados da Lei de Arrendamentos Rústicos»; A.N.T., 29-VI-1935.
(143)	Alvarez Gallego, «A ola frenética»; A.N.T., 17-I-1936, páx. 4.
(144)	«Conformes», A.N.T., 17-I-1936, páx. 1.
(145)	—«O aceso do renteiro a propiedade é un mito. —Destruie o noso crédito agrícola e inmobiliario. —Escraviza ao levador adscribíndoo a terra pol-o prazo contractual ou da prórroga. —Mata tudo estímulo pra introdución de milloras útiles, o que é una rémora pra o progreso da agricultura. —Expón as terras a tributar ainda máis, e pol-a contra inmoviliza a propiedade co conseguinte dano pra Facenda. —Destruie noso sistema tradicional nas aparceirías.  —Imposibilítanos para lexislar nós. —O excesivo formulismo fai que se non pode cumprir. —E unha lei feita por e pra curiales, non pra labregos.»  A.N.T. 24-VIII-1935.
(146)	Na bibliografía xeral o tema é esguellado en cantos estudios sobor deste particular poidemos consultar. A título de mostra, Edward Malefakis na sua exhaustiva obra, xa citada, sobor da reforma agraria non fai máis que sumarísimas alusións ó problema dos foros (pouco máis se atopará que as, por demais, breves mencións nas pp. 236, 274, 291 e 292). Tampouco a obra de Maurice, Jacques, La Reforma Agraria en España en el Siglo XX (1900-1936). Siglo XXI, Madrid 1975, aporta sequera fose algunha nova referencia. Existen fundamentalmente dous traballos que abordan monográficamente a cuestión do foro galego, sendo moi útiles e valiosos para enxergar a historia deste problema, pero para nada se refiren ó período ó que se cingue o noso estudio. Son estes da autoría de Villares Paz, Ramón, «No cincuentenario da Lei de Redención de foros (1926-1976). Aproximación ao problema». Grial, 1976, pp. 476 e segts.; e a voz «Foros», na G.A.G., T.13, pp. 225-246.
(147)	E.P.G., 21-VI-1931, páx. 3.
(148)	A.N.T., 1-I-1932, páx. 5.
(149)	«Federación Provincial Agraria», E.P.G., 13-III-1935, páx. 3.
(150)	García, X.L., Op. cit., pp. 299 e segts.
(151)	Segundo fai notar o propio Picallo noutra intervención parlamentaria, a maioría dos cobradores de foros en Galicia tiñan só unha chamada «lista cobratoria», e cando moito, unha alusión na escritura de compra de que a finca tributa determinada renda foral a D. Fulano de Tal. Ibídem, páx. 317.
(152)	Tivo lugar o 18-V-1932. Ibídem, pp. 106 e segts.
(153)	Ibídem, especialmente, pp. 115, 116.
(154)	Ibídem, pp. 365, 366.
(155)	Malefakis, Edward, Op. cit., páx. 292.
(156)	A.N.T., o alcumou de reaccionario en base á argumentación seguinte: «Repite, na parte adxetiva o famoso intento da dictadura de redimir os foros a costa de inxentes sacrificios dos pequenos propietarios e na parte sustantiva ou de fondo Vazquez Gundín agrava o problema, pois os tipos de redención que señala, foron rebaixados en toda Galicia ante as novas correntes sociales que van dereitamente a estinción da renta foral sen que os pequenos propietarios paguen nada. Nesto non quixo informarse nas Constituintes onde foi presentado un proiecto no senso novo, no que se outiña a revisión das rendas forales pra declarar nulas todas aquelas de orixen inxusto ou cuio orixen é imposibel probar; e aquelas que deben ser redimidas a súa redención correría por conta do Estado. Frente a este criterio, único posibel nos tempos que corren, o señor Gundín dá por boas todas as rendas forales, redimibels a costa dos labregos probes. E decir, ponse contra os pagadores e a legalizar rentas forales que deben ser estinguidas sin que os labregos probes teñan nada que pagar [...] o proiecto do Sr. Gundín [...] está en contradición coa Base 22 da Reforma Agraria, que declara «revisables» todas as rentas forales, e nulas todas as de orixen señorial». A.N.T., 3-III-1934.
(157)	A.N.T., 27-XII-1935.
(158)	«Por bo camiño», A.N.T., 7-III-1936, páx. 4.
(159)	A.N.T., 1-V-1936.
(160)	Apartado IV, puntos 9 e 10 do Programa; A.N.T., 1-I-1932, páx. 5.
(161)	«Los agricultores comprendidos en nuestra proposición no viven a costa de Ia tierra; viven a costa de su trabajo, con el que logran un mísero jornal, y resulta un sarcasmo considerarles como propietarios cuando Ia tierra, para ellos, no es más que que un instrumento de trabajo, como puede serlo el pico para un cantero o el Alcubilla para un abogado. Por consiguiente, embargar Ia propiedad de estos campesinos, es privarles de su único medio de subsistencia y obligarles a tributar sobre las utilidades de su trabajo personal resulta una gran injusticia. [... En] Galicia [...] Ia existencia de los pequenos fundos gallegos [...] si se cree que esta estructura económica puede ser conveniente para dar consistencia a una democracia republicana —y para creerlo basta ver el pavoroso problema de Andalucía—, es necesario protegerla con bonificaciones fiscales que Ia permitan subsistir. Liberar Ia propiedad de los labriegos asentados desde hace siglos sobre pequeñísimas parcelas, es amparar su libertad individual contra Ia combinación del caciquismo y Ia usura.» Discurso pronunciado o 26-II-1932; García, X.L. Op. cit. pp. 32, 33.
(162)	Reproduzamos uns párrafos do discurso de Picallo: «Una hectárea en Galicia cuesta: por laboreos, siembras y escardas, 240 pesetas; por abonos de cuadra, 720 pesetas; por acarreos, 140 pesetas; por recolección, 120 pesetas; total, cuesta 1.220 pesetas. Ahora bien; esta hectárea produce, dedicada al cultivo del maíz, que es el cereal productivo de Pontevedra y La Coruña, lo siguiente: 144 ferrados de maíz, o sea 2.304 kilos, con un valor total de 864 pesetas. Tiene, pues, el trabajador rural gallego una pérdida de 356 pesetas por hectárea. Y sobre esta pérdida, Sre. Diputados, cobra el Estado, en concepto de Fisco, 71 pesetas, y por Utilidades —¡Ustedes dirán que utilidades!—, el Municipio, un término medio de 40 pesetas.      ¿Y saben los Sres. Diputados qué cálculo se le hizo al jornal de cada trabajador para llegar a este resultado? Pues el jornal mínimo, absurdo, misérrimo, de 3 pesetas diarias. ¿Y saben cuántas horas trabaja un pequeno propietario sobre su tierra? Pues todas las horas que dura el sol, y muchas horas durante las estrellas; trabaja él, trabaja Ia mujer, trabajan ias criaturas, trabaja todo el mundo para cobrar un jornal de tres pesetas diarias y obtener una pérdida, por cada hectárea de cultivo de 356 pesetas. Considérenlo señores diputados si esto puede calificarse en realidad como riqueza.      Y tengo aquí otros cálculos relacionados con Ia tributación total de Ia rústica española, de cuyos resultados se deduce que el resto de Espana, si se divide la tributación por hectárea, sale gravado en cinco pesetas por hectárea. Galicia [...], en cambio con 71 pesetas por hectárea, aparte de Ia tributación municipal [...] Ia mayoría de los propietarios rurales gallegos poseen menos de una hectárea. [...] De ahí [...] Ia emigración [...] de estos propietarios de menos de una hectárea [...ya que] a ninguno de ellos les alcanza ninguna de Ias exenciones de Ia legislación general establecida, excepto Ia exención de las aves de corral.      Intervención deste diputado no debate parlamentario sobor da elevación das contribucións, feita o 25-II-1932; García, X.L., Op. cit., páx. 204.
(163)	H. de G., 15-VIII-1932, páx. 2. Compre precisar que o termo de comparación non foi escollido ó azar. As provincias vascas tiñan un réxime de tributación especial, que o mesmo P.G. consideraba como discriminatorio no seu favor, de maneira que parangonando a tributación por rústica de Galicia, coa vasca o «agravio comparativo» resultaba sensiblemente maior, que si tomase outra rexión como punto de referencia analóxico. Velaí a causa de que reiteradas vegadas tome ó País Vasco como eixo de coordenadas verbo do cal sinalar e salientar, en distintos temas, a inxusticia á que sometía a Galicia o Estado central.
(164)	Vide o discurso de Picallo devandito. Ibídem.
(165)	Insistía outra vegada máis Suarez Picallo, a modo de conclusión, en que non se podía facer unha lexislación uniforme para unha realidade tan heteroxénea como era España, dado que: «Mientras en otras partes de España Ia propiedad de Ia tierra significa riqueza, en algunos sítios, como en Galicia, Ia propiedad de Ia tierra significa esclavitud y miseria. Y henos aqui a todos, ricos y pobres, medidos por el mismo rasero de una lei nacional.» Ibídem.
(166)	Discurso pronunciado por Rodríguez Castelao o 23-V-1933; reproducido no folleto do P.G. titulado: «A interpelación dos diputados galeguistas»; maio 1933, páx. 8.
(167)	Discurso parlamentario de Ramón Otero Pedrayo, pronunciado o 18-V-1932; García, XX., Op. cit., pp. 123, 124.
(168)	Apartado IV, punto 7.°, A.N.T., 1-I-1932, páx. 4.
(169)	Cruz Gallástegui Unamuno. Folleto que recolle a conferencia pronunciada no Circulo Mercantil e Industrial de Vigo, o 3 de nadal de 1930, formando parte do ciclo organizado polo «Grupo Autonomista Galego», de Vigo; Imp. Celestino Peón Villar, 1931. Recollido na Revista Galega de Estudios Agrarios, n.° 1, páx. 229-246.
(170)	Ibídem, pp, 239, 240.
(171)	La Voz de Galicia, 27-VIII-1930.
(172)	E.P.G., 3-X-1931, páx. 7.
(173)	Discurso pronunciado por Suarez Picallo, que, como podemos ver polo número de veces que o estamos citando, foi o diputado do P.G. que en máis ocasión sobiu a tribuna de oradores. Esta intervención tivo lugar o 12-I-1932; García, X.L., Op. cit., páx. 191.
(174)	«Nosotros podemos probar con cifras a Ia vista que solamente con concedérsenos Ia introducción libre del maíz podríamos prescindir de otras protecciones, que no pediríamos, en cuanto a Ia ganadería (El Sr. Mareque: ,Quién consumiría ese ganado que podríamos criar en Galicia?) Señor Diputado, yo no soy hombre viejo, y recuerdo cuando a nuestras ferias de Betanzos, Cambre y otros lugares, venían de Inglaterra y Francia a comprar nuestro ganado.      »Efectivamente, Sres Diputados, si hoy no tenemos este mercado es porque España levantó unos aranceles tremendos para proteger industrias extrañas a Ias nuestras, que son, de todas Ias de España, Ias más desprotegidas.» Ibídem, pp. 193, 194.
(175)	Antón Villar Ponte, «¿En qué quedamos?», E.P.G., 26-I-1932, páx. 6.
(176)	A.N.T., 1-II-1932.
(177)	Artículo 27. Abundan os exemplares deste Estatuto nas bibliotecas galegas. Aparece tamén reproducido en A.N.T., IX-1932, páx. 3.
(178)	Portela non denunciou somentes este perxuicio arancelario. Sinalou ademais, que nas diversas importacións que Galicia facía á producción nacional podía supoñerse que cada habitante da rexión invertía ó ano a cifra de 100 pts., que multiplicada polos dous e medio millóns de habitantes de Galicia, elevaban a 250 millóns de pts. as compras galegas. Desta cantidade só cen millóns correspondían ó valor real das mercancías de Galicia; os outros 150 eran tributo de protección, pagábanse polo recargo arancelario, o promedio do cal excedía do 150 por cento: «Con 150 millones de sobreprecio favorece Galicia a Ia industria nacional, y 150 millones se extraen anualmente de Galicia por los aranceles.» Portela Valladares, Op. cit., pp. 100, 101.
(179)	Pronunciados concretamente o 4-IV-1933 e o 24, 25-V-1933. No primeiro deles cita a Rodrigo Sanz, «uno de los hombres mejor especializados de Ia vieja generación en estos problemas económicos, concreta en una conferencia y en un libro por sobreprecio —el precio del pan aparte—, por el derecho a comer pan de borona, pan de maíz, paga Galicia anualmente 70 millones de pesetas. García, X.L., Op. cit., pp. 323, 338, 397.
(180)	A.N.T., 13-VIII-1933.
(181)	A.N.T., 8-IX-1934.
(182)	Ramón Viliar Ponte, «Galegos contra Galiza», A.N.T., 22-IX-1934, páx. 4.
(183)	A.N.T., 10-VIII-1935.
(184)	A.N.T., 17-VII-1936.
(185)	García Fernández, Jesús, Organización del espacio y economía rural en la España atlántica, Siglo XXI, Madrid 1975, pp. 213-214.
(186)	A laboura da sacha da pataca, ademais de ser moi penosa, requería gran cantidade de mán de obra, polo que soían axudar nela os vellos e os nenos, que quedaban así sen posibilidade de acudir a escola; A.N.T., 8-VI-1935.
(187)	Intervención de Suarez Picallo o 25-V-1933; García X.L., Op. cit., pp. 359, 360.
(188)	«Villagarcía»; E.P.G., 21-II-1932, páx. 12.
(189)	García Fernández, Jesús, Op. cit., pp. 295, 296.
(190)	A.N.T., 16-VII-1932.
(191)	Este rogo tivo lugar o 2-XI-1932; García, X.L., Op. cit., pp. 131, 132.
(192)	Non está en concordancia con esta valoración de Otero Pedrayo, un artigo de Alvarez Gallego publicado posteriormente, no que afirma que o tal Estatuto era perxudicial para Galicia, por esixir que os viños tivesen nove grados de forza alcohólica, e como os viños galegos non os alcanzaban, o día en que se aplicara con rigor, moitos cultivadores veríanse obrigados a facer vinagre, calculando que a perda sería de 53 millóns de pesetas; A.N.T., 14-VIII-1934.
(193)	Intervención citada de Otero Pedrayo, Ibídem, pp. 131-132.
(194)	A.N.T., 28-IX-1935.
(195)	A.N.T., 19-X-1935.
(196)	«U.C.R.A.», A.N.T., 7-II-1936, páx. 3.
(197)	García Fernández, Jesús, Op. cit., pp. 139 e segts.
(198)	Apartado IV, punto 9, c) Do Programa do P.G., A.N.T., 1-I-1932, páx. 5.
(199)	Tivo lugar esta intervención o 18-V-1932; García, Xosé Lois, pp. 112-113.
(200)	Ibídem, páx. 113.
(201)	Así dí Otero Pedrayo que: «Un poder en Galicia regularía —no para toda Galicia, sino para cada uno de esos tres tipos de agro en general, de montaña y semimontaña, valle y ribera— el procedimiento, a fin de que, por lo menos hubiera un mínimo que no pudiera ser dividido. Pera eso, existen precedentes en muchas legislaciones extranjeras. Desde luego, se puede hacer una cosa semejante a lo que ocurre en Alemania, donde una especie de decisión administrativa interviene Ias particiones en Ias herencias.» Ibídem.
(202)	«Al discutirse Ias bases de Ia ley de Reforma agraria, el diputado que habla tuvo el honor de presentar una enmienda, que recogió Ia correspondiente Comisión en Ia actual base 23; esta enmienda resumía lo que Galicia esperaba de Ia Reforma agraria: no era, ya se ha dicho muchas veces, Ia redistribución de su propiedad demasiado distribuída; era por el contrario, al concentración de Ias parcelas atomizadas y pulverizadas, en fincas tipo con Ia dirección técnica del Instituto de Reforma Agraria.» Intervención parlamentaria realizada o 25-V-1933. Ibídem, pp. 357, 358.
(203)	A.N.T., 3-II-1934.
(204)	A.N.T., 1-I-1932, páx. 4.
(205)	Punto 9.°, apartado d) do Programa agrario; A.N.T., 1-I-1932, páx. 5.
(206)	Discurso pronunciado o 25-V-1933; García, Xosé Lois, Op. cit., páx. 398-399.
(207)	«La cuestión del crédito agrícola. Hasta hoy, de todo el dinero que en España se votó y se dio para crédito agrícola (30 millones de pesetas anuales, si no me equivoco), Galicia no ha percibido ni un solo céntimo, debido, naturalmente, a que ahora, como antes y como después, cuando Ias regiones están bajo Ia férula del Poder central, se hace al crédito agrícola para Ia visión legendaria e histórica que se tiene de España: Castilla, Andalucía, etc., y el crédito agrícola era para Ia siembra y para Ia cosecha. En Galicia no tenemos ningún problema enorme que necesite del crédito agrícola para los efectos de sembrar y cosechar. La cosecha y Ia siembra son operaciones que se hacen por vía familiar; algunas veces por vía de jornales completamente insignificantes; pero, en cambio, tenemos un problema de crédito agrícola que nos hace mucha falta, que estamos necesitando de manera inmediata, y es el crédito para la transformación de nuestros cultivos; [...] y otro problema más: nosotros necesitamos crédito agrícola para crear organizaciones cooperativas capaces de industrializar nuestros productos agropecuarios.» (Suliñado de X.C.P.). Discurso de Suárez Picallo pronunciado o 18-V-1932. Ibídem, pp. 229, 230.
(208)	A.N.T., 1-I-1932, páx. 4.
(209)	Discurso pronunciado o 18-V-1932; García, Xosé Lois, Op. cit., páx. 123.
(210)	Sobor da obra de Gallástegui vide Xaime Barreiro, «D. Cruz Gallástegui Unamuno (1891-1960). O seu labor en prol da agricultura de Galicia»; Revista Galega de Estudios Agrarios, n.° 2, pp. 269 e segts.
(211)	Declaracións de Antonio Odriozola, bibliotecario da Misión Biolóxica, a La Voz de Galicia, 3-VIII-1980, páx. 44.
(212)	Portela Valladares, Op. cit., pp. 95.
(213)	Datos tirados da revista Lérez, do Centro Pontevedrés, Bos Aires, 1969, pp. 44-45.
(214)	«Nuestra Misión Biológica que es un organismo creado por Ia Junta de Ampliación de Estudios, [...] tampoco cuenta con Ia debida subvención por parte del Estado, y eso que esa Misión Biológica no tiene ya un carácter de experimento, sino el de toda una realidad. La Misión Biológica en Galicia ha logrado un tipo de semilla de maíz por el cual esperamos triplicar nuestra producción; Ia Misión Biológica en Galicia ha seleccionado una simiente de patata que permitirá triplicar, y en algunas partes cuadruplicar, Ia producción de este importante tubérculo. La Misión Biológica en Galicia está dedicada al estudio de piensos racionalizados, con los cuales se podrá obtener carne mejor y más barata; y a pesar de toda esta labor tan grande [...] el Estado no Ia ha subvencionado como era debido.» Discurso parlamentario de Suárez Picallo pronunciado o 25-V-1933; García Xosé Lois, Op. cit., páx. 359.
(215)	Ibídem, páx. 122.
(216)	A.N.T., 9-XI-1935.
(217)	«Orense al día»; E.P.G., 5-II-1932.
(218)	E.P.G., 9-II-1932, páx. 11.
(219)	Apartado IV, punto 8.° do Programa; A.N.T., 1-I-1932, páx. 4.
(220)	Discurso de Suárez Picallo pronunciado o 4-IV-1933; García, Xosé Lois, Op. cit., pp. 314-315.
(221)	A.N.T., 5-X-1935.
(222)	A.N.T., 12-X-1935.
(223)	Cruz Gallástegui Unamuno, El campo gallego, Citania, Buenos Aires 1958, páx. 22.
(224)	Gallástegui ó estudar esta cuestión escrebía: «Para evitar en lo que cabe el esfuerzo humano y para abreviar Ias labores del campo, más que pensando en reducir los precios del costo, se ha hablado también en Galicia de mecanización y se han traído algunas docenas de tractores. Pero Ia labor de éstos encuentra los siguientes inconvenientes: 1.°) La pequenez de Ia unidad de labranza de cada familia campesina que no Ilega a Ias 2 hectáreas; 2.°) El desmembramiento de esa propiedad, casi siempre rota en 6, 8 o más pedazos de 2 a 20 hectáreas cada una y distanciadas entre si a veces por más de 1 Km. con malos caminos o sin ellos: 3.°) La inclinación del terreno, más que por el tractor mismo, por Ia segadora o sembradora que tiene que arrastrar; 4.°) Los tractores se hicieron para realizar un trabajo rápido, necesario en terrenos que pocas veces están en tempero, momento que hay que aprovechar para abarcar dilatadas extensiones que de otro modo, con yuntas, no podrían efectuar. Pero Ia contextura arenosa de nuestro suelo permite labrar Ia tierra en cualquier momento, y 2 Has. Ias ara una simple pareja de vacuno en menos de seis días, pareja que además Ia necesita el agricultor para mover su carro y para darle leche, crías y estiércol. El tractor resulta excesivamente caro y es de esperar que no se utilicen siquiera los que algunas cooperativas adquirieron para sus asociados y que, después de algunas pruebas, continúan encerrados en sus garages.» Cruz Gallástegui Unamuno, El campo gallego, Citania, Buenos Aires, 1958, páx. 22.
(225)	A.N.T., 9-VI-1934, páx. 1.
(226)	A.N.T., 7-VII-1934, páx. 1.
(227)	Respectivamente puntos 5.° e 6.° do apartado IV do Programa do P.G.; A.N.T., 1-I-1932, páx. 4.
(228)	Pérez Iglesias, María Luisa, La reserva ganadera de Galicia, I.G.A., C.S.I.C., páx. 67.
(229)	Datos tomados do Anuario Estadístico español.
(230)	Tomado dun discurso de Basilio Alvarez, glosado en E.P.G., 8-XI-1931, páx. 6.
(231)	Heraldo de Galicia, 10-VI-1935, páx. 1.
(232)	«Federación Provincial Agraria», E.P.G., 13-III-1935, páx. 3.
(233)	O elevado monto destas cifras ven dado pola envergadura da Federación que non tiña dende logo menos de 191 sindicatos asociados que dispuñan de propiedades e capital por valor de 492.641 pts.
(234)	Apartado IV, puntos 1.°, 2.° e 3.°; A.N.T., 1-I-1932, páx. 4.
(235)	A.N.T., 8-IX-1934.
(236)	Discurso pronunciado o 25-V-1933; García, Xosé Lois, Op. cit., páx. 358-359.
(237)	Intervención parlamentaria de Ramón Suárez Picallo o 4-IV-1933; García, Xosé Lois, Op. cit., pp. 320-321.
(238)	«A nosa propaganda»; A.N.T., 17-I-1936, páx. 2.
(239)	«La razón de Ia escasez de ganado», E.P.G., 1-III-1931, páx. 1.
(240)	Villares Paz, Ramón, «Historia Contemporánea», en Historia de Galicia, Planeta, Vol. II, páx. 164.
(241)	O autor ó que seguimos nesta descripción desliza un pequeno trabucamento cando dí que o tratado comercial co Uruguai foi suscrito por aprobación das Cortes en 1933 cando en realidade foi no segundo bienio.
(242)	«Un nuevo daño a Ia ganadería gallega», E.P.G., 4-I-1931, páx. 1.
(243)	Intervención parlamentaria acontecida o 24-V-1933; García, Xosé Lois, Op. cit., páx. 337.
(244)	Dicía Risco sobor deste particular que había cousa de medio século Galicia exportaba boa parte do seu gando a Gran Bretaña, pagado en ouro, en excelentes condicións; máis por mor do abastecemento de España e polas dificultades postas á importación de productos ingleses —que a sua vez perxudicaban a Galicia— o mercado de Inglaterra ficou perdido; «Galicia recoñecida como Nazón en Berna»; A.N.T., 29-IX-1934, páx. 3.
(245)	Ibídem, páx. 323.
(246)	E.P.G., 26-VIII-1931, páx. 10.
(247)	Declaracións de Avelino Pousa Antelo. Santiago 30-VIII-1980.
(248)	A.N.T., 3-VIII-1935.
(249)	Discursos pronunciados o 4-IV-1933 e o 25-V-1933. Ibídem, pp. 326, 355, 356.
(250)	A.N.T., 25-VII-1933.
(251)	Barreiro Fernández, X.R., «A Edade Contemporánea ate 1936», en Historia de Galicia, de varios autores, Puentedeume 1979, páx. 155.
(252)	Declaración de Avelino Pousa Antelo, Santiago 30-VIII-1980.
(253)	E.P.G., 2-I-1931, páx. 5.
(254)	Para conqueri-la libre venta de reses vacunas de Galicia, o deputado por Lugo, Vázquez Campos, levou a cabo xestións ante Companys, á sazón Ministro de Economía da Generalitat, Alma Gallega, 15-XI-1931, páx. 170.
(255)	Vide Portela Valladares, Ante el Estatuto, Barcelona 1932, que aborda esta cuestión especialmente nas pp. 98-99.
(256)	A.N.T., 15-IV-1932.
(257)	Intervención tivo lugar o 4-IV-1933; García, Xosé Lois, Op. cit., pp. 338 e segts.
(258)	«A Nosa Terra», alude tamén a isto mesmo, precisando que dende nadal de 1933 entraba carne conxelada por Barcelona, A.N.T., 11-I-1934.
(259)	Aporta tamén o mencionado diputado dous cadros estimativos da depreciación que sufrira a carne galega nos mercados de Madrid e Barcelona:  Madrid   Maio 1931   Maio 1932   Maio 1933  Cebones   3' 50 - 3' 48   3' 15 - 3' 17   2' 91 - 2' 96  Vacas gordas   3' 35 - 3' 45   3' 17 - 3' 24   2' 98 - 3' 00  Touros Cebados   3' 51 - 3' 63   3' 28 - 3' 39   3' 00 - 3' 04  Terneiras   3' 39 - 3' 61   3' 26 - 3' 48   3' 24 - 3' 39  Cordeiros   3' 25 - 3' 35   2' 87             2' 76              Barcelona  Terneiras       3' 60             3' 20
(260)	A.N.T., 3-VIII-1935.
(261)	Aportan un cadro da evolución dos precios no mercado de Barcelona tomando como base o terceiro trimestre (Xullo, Agosto, Setembro) dos últimos cinco anos, que polo interés que ten consideramos oportunos reproducir:                                                                                 Precio Kg. en Canal (pts.)   1930  Terceiro Trimestre 4,—  1931       "            " 4,—  1932       "            " 3' 60  1933       "            " 3' 40  1934       "            " 3' 70  1935  mes de xullo 3' 40      Tamén os coiros pasaron de cotizarse a 1' 90 en 1933, a 1' 60 en 1935; igoalmente acontecía cos despoxos que valían máis antes. O problema era especialmente grave en Barcelona, de aí a protesta (a mediados de 1935 cada terneira valía 50 pts. menos do precio normal que tivera nos anos anteriores). Nas restantes plazas o precio era sensiblemente superior: en Madrid a 4 pts., en Zaragoza a 3' 60, e en San Sebastián a 3' 80. O problema era tanto máis agudo canto que sobiran os custes do transporte ferroviario e dos forraxes; A.N.T., 3-VIII-1935.
(262)	A.N.T., 17-VII-1936.
(263)	Discurso pronunciado o 12-I-1932; García, Xosé Lois, Op. cit., páx. 190-191.
(264)	Ibídem, pp. 320, 323.
(265)	Sobor do escasamente rentable que era a industria gandeira en Galicia resulta proveitosa a lectura dos escritos de Gallástegui, realizados un pouco despois do período estudiado, pero perfectamente aplicabeis. Vide El campo gallego, xa citado, páx. 29.
(266)	A.N.T., 25-VII-1934.
(267)	Con anterioridade a xaneiro de 1931, importáronse productos de porcino por valor de 3.825.504 pts., García, Xosé Lois, Op. cit., páx. 196.
(268)	«Follas Novas», A.N.T., 3-IV-1936, páx. 2.

© 2006 Biblioteca Virtual Galega