Sen
deixar de agradecerlles a todos vostedes a súa
presencia, queremos en primeiro lugar expresar a nosa
gratitude aos organizadores deste Congreso, e moi
nomeadamente á Asociación de Escritores en Lingua
Galega, por convidarnos a estar hoxe aquí na espera de
que estas nosas palabras sirvan cando menos como punto de
partida para unha reflexión, esperamos que fructífera,
sobre o papel e a incidencia que as novas tecnoloxías
derivadas da dixitalización e transmisión electrónica
de textos están a ter no panorama da comunicación
literaria, así como das novas perspectivas que se abren
no camiño dun mundo novo e, cremos que, fascinante.
Queremos, en primeiro
lugar, trasladarlles unha apreciación, se cadra
compartida por moitos analistas e estudiosos do fenómeno
da comunicación: o que está a acontecer é unha
revolución de tal calibre que se nos tivesemos que
remontar na historia a un período de semellantes
dimensións, no que atinxe á transformación das
condicións de vida da humanidade, encontraríamonos coa
falta absoluta de antecedentes. Nin sequera un periodo de
tantas mutacións como o neolítico, desde logo
moitísimo máis delongado no tempo, podería ofrecernos
elementos equiparables.
Non se trata, desde logo,
de deitar as campás ao voo, proclamando a boa nova, como
se dunha América descuberta se tratase, aínda que o que
hoxe mesmo poden ver os nosos ollos tería sido
considerado, hai só uns poucos anos, como unha febril
ensoñación futurista. Pero, en definitiva, cábelle ao
escritor, en tanto que home de comunicación, afrontar a
análise das novas perspectivas e, xa que logo,
prepararse para os novos tempos que han ser, que son xa,
con toda certeza, tan distintos en canto á producción e
transmisión da literatura e os seus discursos adxacentes
que mesmo algúns dos seus vehículos tradicionais poden
dalgún xeito verse afectados.
Déixennos, sen embargo,
comunicarlles que non vimos aquí a proclamar a morte do
escritor nin a do libro nin moito menos a do lector, tal
e como algunhas voces, acaso algo enfebrecidas, parecen
estar a insinuar desde distintas perspectivas,
vaticinando un futuro de usuarios de computadoras
conectadas a redes, voraces navegantes por un mar de
información infinita, desorientados polos cantos de
miles de sereas, descubridores, finalmente, dunhas poucas
reportaxes inconexas, como de feito lle acontece, hoxe
mesmo, aínda que non sempre, aos varios millóns de
usuarios da Internet que existen no mundo. Acaso hoxe
máis que nunca o ámbito que rodea a creación,
producción e distribución de libros debería facerse
eco das palabras de Camoens cando advertía:
Mudam-se
os tempos, mudam-se as vontades,
Muda-se
o ser, muda-se a confiança;
Todo
o mundo é composto de mudança
Tomando
sempre novas qualidades.
Mais cabe argumentar
igualmente que o libro, e con el o escritor, gañará en
consideración, mesmo recuperando moitos dos significados
que lle conferiron ao longo dos tempos un estatus de
obxecto máxico, tecido el mesmo de materiais reais e
urdime doutras materias abstractas, resultado dun longo
proceso que vén desde a noite dos tempos, desde as
táboas e os tixolos da escrita cuneiforme, pasando polos
copistas medievais e por Guttemberg, ata chegarmos aos
modernos sistemas de autoedición que, a través tamén
da cibernética, permiten que calquera poida editar as
súas propias obras, sempre, claro está, dentro da
modestia dunha artesanía caseira mellor ou peor feita.
Mais non é o noso papel,
creo, oficiarmos de profetas e aventurarnos a deitar
propostas e argumentos que o veloz avance das técnicas
poida pór en entredito no breve espacio duns poucos
anos. Limitarémonos, por tanto, a presentar o estado
actual da cuestión, facendo especial fincapé nas
previsibles consecuencias socio-culturais que se poidan
ir derivando, partindo, iso si, da firme convicción, que
esperamos sermos quen de contaxiar aos que nos escoiten,
de que o futuro nos obriga a ser basicamente optimistas.
Antes de máis, e como
queira que o noso auditorio está composto,
fundamentalmente, por homes e mulleres de letras,
quixeramos falar dun feito, ao noso ver, de importancia
capital para afrontarmos o problema e podermos sinalar
finalmente a necesidade dunha mudanza de actitude. Desde
a mesma irrupción do romantismo, a finais do século
XVIII, o mundo do coñecemento escindiuse en dúas
parcelas perfectamente delimitadas: letras e ciencias.
Esta ruptura, sen dúbida máis real que tópica, na que
se acostuma a citar a Goethe como o último dos homes
ilustrados capaz de conxeniar adecuadamente coñecementos
profundos en ambas as dúas esferas, trouxo consigo
varios síntomas: fundamentalmente a reticencia das
xentes de letras frente aos avances tecnolóxicos. Non
foi esta, desde logo, unha actitude homoxénea, e
poderíamos sinalar, tanto no pasado como no presente,
autores de grande relevancia que se viron contaxiados
pola febre das novas técnicas. Desde Marinetti, co seu
manifesto futurista, proclamando a apertura dunha nova
arte, traspasada pola técnica, seguindo cos ulteriores
vangardistas de toda índole, o proceso de creación
literaria foi entrevisto como un rito en continua
mudanza, unha cerimonia que encontrou sempre un molde
novidoso nas sucesivas propostas: o cadáver exquisito, a
escrita automática, a xeración de textos aleatorios, a
errata como intervención directa do azar que sempre
melloraba os textos. Frente a esta actitude moderna,
modernista, permaneceu unha disposición esquiva, reacia
a deixarse sorprender polo que algúns consideraron
inxenuos xogos. Unha vez máis, racionalismo e
irracionalismo, inspiración e técnica, deixaron sentir
a súa influencia sobre as artes establecendo unha
complexa madeixa de interferencias. Así, automóbil,
máquinas, inventos de todo tipo, televisión, radio,
computadoras, recentemente Internet, foron contemplados
por unha grande maioría dos nosos colegas como enxeños
diabólicos que viñan quebrar unha harmonía en grande
medida edénica na que o papel do escritor, en concreto,
e do home de letras, en xeral, dispuña dun deseño
social e de actividades perfectamente delimitado. O
espírito lánguido e preguiceiro do soñador puro víase
alterado pola presencia de innovacions tecnolóxicas que
case nunca comprendía e que, inicialmente, provocaban a
súa reticencia, aínda sendo capaces, logo, nalgúns
casos, de congregar todo o seu entusiasmo. E a semente do
rexeitamento xerou a flor da queixa. Acaso unha das
lamentacións mais estendidas ao longo deste século, e
que vai camiño de incrementarse no vindeiro, sexa, sen
dúbida, a de que xa non se le. Primeiro, a culpa de que
xa non se lese tíñaa o cinema; tamén a radio; despois
a television; agora comezan a tela as computadoras. Pero,
sobre todos nós parece pairar, tal espada de Damocles, a
sospeita de que cada vez se le menos e, en consecuencia,
publicarase menos e, finalmente, será preciso escribir
menos.
Sobre o fondo paira unha
contraposición, que poderíamos seguir ao longo da
historia da filosofía, entre o que chamaríamos
positivismo e irracionalismo ou, mellor, romantismo, por
ser este un concepto que acaso se adapte mellor ao que
queremos salientar, tendo o seu centro de debate na
oposición entre Ars e Ingenium, da que logo falaremos,
ou, se se prefire, entre Inspiración e Traballo.
O problema da natureza do
xenio e da xenialidade ten sido tratado en filosofía
especialmente dentro da estética e da filosofía da
arte. O interese pola cuestion do xenio despertouse no
Século XVIII. Foi frecuente nos autores deste século
referirse ao respecto a Platón e a Aristóteles. A
teoría platónica do xenio exprésase na doutrina da
inspiración como loucura divina (en Fedro). A teoría
aristotélica exprésase na doutrina da capacidade
inventiva, pero non necesariamente irracional ou louca,
do creador artístico. Cremos que esta é a orixe dun
debate que hoxe pasa pola maneira en que as máquinas son
capaces, cada vez con maior habelencia, de intervir no
proceso creativo.
Os autores referidos
apoiáronse ás veces en Platón e ás veces en
Aristóteles, pero isto non significa que as súas ideas
sobre a noción do xenio fosen simple continuación das
doutrinas antigas sobre a inspiración poética.
Importante na evolución das ideas sobre o problema foi o
escrito de Alexander Gerard, An Essay on Genius de
1774. Gerard estimaba que o xenio é equivalente a
orixinalidade; non é, pois, a imitación, por talentosa
que sexa, dun modelo, senón a producción dun modelo,
idea esta que retomaremos no remate das nosas palabras,
toda vez que dela poida derivarse unhas das posibles
solucións ao problema de definición que, en breve, vai
ter que afrontar a literatura. Na Crítica do Xuízo,
Kant desenvolveu unha idea semellante: o xenio é a
disposición mental innata (ingenium) mediante a cal a
Natureza dá a regra da arte. O xenio non é, pois,
simplemente o talento ou o enxeño, por grandes que sexan
estes; posúe unha cualidade propia que ningún talento
ou enxeño posúe: a de producir regras. O xenio non
precisa, así, someterse a regras, xa que as produce,
mais non debe confundirse esta liberdade do xenio coa
mera arbitrariedade; as regras producidas polo xenio non
son derivables de outros modelos, pero son regras.
A maior parte dos autores
despois de Kant baseáronse dalgún xeito neste; así
acontece, por exemplo, con Schopenhauer. Pero
Schopenhauer especificou a noción de xenio en relación
coa súa propia metafísica; o xenio é para este autor o
que é capaz de ver a idea no fenómeno. Non poucos
autores idealistas extremaron a concepción do xenio como
orixinalidade e, á vez, paradoxicamente, fixeron do
xenio o capaz da revelación do Absoluto, o que, por así
dicilo, está xa dado. Esta é a chamada concepción
romántica do xenio, que é, á súa vez, o que crea a
obra de arte e posúe a intuición do Absoluto; en rigor,
o xenio é presentado como a encarnación do Absoluto.
Por isto afirmábase a soidade, a infelicidade, a
melancolía do xenio, así como a súa
inconmensurabilidade (tanto social como ética) respecto
aos demais seres humanos.
Dirá Eduardo Pondal:
o
xenio é ser estraño e vagabundo
e
do alto obtén as súa soberbas galas
trae
saudades dun ignoto mundo
agarimadas
nas xigantes alas
Nunha tese resoante, Cesare
Lombroso, sostivo a íntima relación do xenio coa
loucura (Genio e Follia, 1864): a chamada
teoría patolóxica do xenio. Pero o xenio parece posuír
tamén, segundo Lombroso, caracteres de dexeneración (Genio
e Degenerazione, 1897).
Cando as máquinas e as
industrias aparezan e os traballos de manufactura dean
paso aos complexos procesos fabrís, sobre todo a partir
da mudanza de centuria, no escritor, vinculado
secularmente a esta concepción do xenio, aparecerá a
ameaza do desarraigo.
Acaso o filósofo que máis
reaccione contra ese desarraigo sexa Martín Heidegger,
sobre quen voltaremos no remate desta nosa intervención,
cando produza algúns dos signos claves da súa
filosofía. A saber: o camiño forestal, a ollada clara
do paisano, a devastación da Terra, o arraigo no lugar
natural, a eclosión da rosa.
Nin que dicir ten que esta
atmosfera de crecente desarraigo ten como contrapartida a
nostalxia. Unha nostalxia que, como todas as saudades,
resulta certamente reaccionaria. Está claro que a figura
social moderna do intelectual e das xentes de letras é
unha creación da Revolución Francesa. En realidade, o
prototipo inconsciente que a maior parte de nós temos do
escritor, non deixa de estar en moi grande medida
vinculado coa imaxe que se forma arredor desa época e
que pervive, sen alteracións, durante todo o século XIX
e o que levamos do XX. Neste sentido cabe dicir que un
dos maiores atrancos do escritor moderno brota do arcaico
da imaxe que quere para si. Unha néboa de vago idealismo
romántico segue a embriagarnos e aínda falamos de
inspiración, de sentimento, de xenio, dunha forma que en
todo se equipara á que podemos encontrar nos textos de
hai máis de cen anos. Curiosamente, as innovacións
tecnolóxicas aínda non conseguiron desfacer ese mito,
esa sombra cultural que nos persegue e que encontraría
un dos seus mellores espellos na figura do noso bardo
Eduardo Pondal: o heroe titánico da experiencia interior
sumido nos bosques embravecidos das costas salvaxes á
procura do contacto directo coa natureza. Arqueoloxismo
absoluto, regreso á pre-historia, repudio frontal da
industria e das máquinas. A Idade de Pedra como tempo
idílico, como harmonioso estadio inicial. Edípica
procura, no fondo, dunha terra sentida como maternal,
como uterina, e o poeta cantando e regodeándose na
suposta incapacidade para ser quen de afastar esa
nostalxia.
Ese sería o pólo
contrario, o que establece a actual dialéctica entre
tradición e progreso. E é que, xustamente, tal e como
podemos rastrexar na obra de Rosalía de Castro, por
citar un primeiro exemplo, os avances da modernidade
crean os síntomas da erradicación, da extracción e
separación do camiño natural e os síntomas culturais
derivados desa experiencia.
Luz
e progreso en todas partes
pero
as dudas nos corazóns
e
bágoas que un non sabe por que existen
e
dores que un non sabe por que son.
A luz e o progreso non dan
ocultado unhas bágoas, unhas dores, unhas dúbidas que
asaltan os corazóns e que se opoñen a eles.
Outro dos nosos grandes
poetas do dezanove, Manuel Curros Enríquez, fascínase,
sen embargo, ante a potencia da creación humana e saúda
triunfalmente a chegada do primeiro tren a Ourense e
chámalle, con toda a irreverencia do seu
anticlericalismo, Nosa Señora de ferro e o Cristo dos
modernos tempos:
Velaí
vén, velaí vén, tan hopada,
tan
milagrosiña, con paso tan meigo
que
parece unha Nosa Señora,
unha
Nosa Señora de ferro.
Tras
dela non veñen
abades
nin cregos:
mais
vén a fartura
a
luz e o progreso.(...)
Bon
samaritano,
dalle
auga ao sedento;
que
a máquina é o Cristo
dos
tempos modernos.
Agora a luz e o progreso
opóñense aos abades e aos cregos, o tren convértese no
símbolo do liberalismo, no inimigo do Antigo Réxime, do
caciquismo, e traen consigo, por suposto, a fartura, a
solución aos males endémicos da economía de Galicia.
Pois ben, cremos que, hoxe
máis ca nunca, son perceptibles estas dúas actitudes.
Por unha banda, a perplexidade producto da complexidade
da técnica, inasequible para moitos de nós, e que trae
consigo, senón o rexeitamente explícito, si, cando
menos, un sentimento de vaga desaprobación, de negativa
a modernizármonos. Por outra, a fascinación, as máis
das veces igualmente inxenua, producto se cadra do mito
cibernético, un mito que mesmo se traslada como tema á
literatura e ao cinema producindo enxendros de dubidosa
credibilidade científica.
A reacción dos literatos
ante os avances da técnica, ante as modificacións da
forma que a cultura emprega para espallarse, ten como
resultado a xeracion dun mito ou, se se prefire, dun
tema: o que poderíamos chamar A Morte De.
Desde a morte da arte, á morte da novela, a morte do
lector, a morte do cine, a morte da música, a morte do
libro. Parece como se, de súpeto, todo aquilo que
consideramos máis amable, os baluartes da nosa
concepción da cultura, os soportes a través dos cales
chega a nós, fosen ameazados, desafiados e postos en
perigo por mor dunha complexa tecnoloxía que, ademais,
chega desde Norte-América, revestida cos pecaminosos
atavíos do imperialismo e o liberalismo económico. Pero
a verdade é que, pola contra, se podería argumentar que
nunca antes se produciu nin se reflexionou tanto sobre a
arte. En ningún outro momento a humanidade tivo máis
lectores dos que hai hoxe. Nunca se escribiron tantas
novelas, nunca se filmaron tantas películas, nunca houbo
un acceso tan maioritario á cultura. Somos, en moi
grande medida, herdeiros dunha tradición nostálxica e,
mesmo, reaccionaria e rexeitamos, dun xeito reflexo,
calquera modificación que nos afaste dese modelo
anticuado, obsoleto e, mal que nos pese, irrepetible dos
nosos avós na escrita.
No epílogo a Farenheit
451 de Ray Bradbury relátase a seguinte
anécdota:
Hai
uns corenta e dous anos, ano máis, ano menos, un
escritor amigo meu e mais eu, íamos paseando
e
charlando por Whilshire, Los Ángeles, cando un
automóbil da policía se detivo e un axente saiu a
preguntarnos
que
estábamos a facer:
-
Poñendo un pé diante do outro - contesteille.
Esa
non era a resposta adecuada. O policía repetiu a
pregunta.
Engreído,
respostei: - Respirando, falando, conversando, paseando.
O
oficial puxo cara airada. Expliqueime.
-
Non ten sentido que nos deteña. Se quixésemos asaltar a
alguén ou roubar nunha tenda, viríamos en coche ata
aquí,
asaltaríamos ou roubaríamos, e marcharíamos en coche.
Como vostede pode ver, non temos coche. Só os
nosos
pés.
-¿Paseando,
eh? - dixo o oficial-. ¿Só paseando?
Asentín
e esperei a que a evidente verdade lle coubese finalmente
na cabeza.
-
Ben - dixo o oficial-. ¡Pero que non se repita!
Pois ben. Cando un fala cun
literato sobre cuestións vinculadas coas modernas
técnicas ten a miúdo a impresión de se encontrar
perante o oficial de policía do relato de Bradbury.
- ¿Que andas a facer? -
pregunta o literato.
- Pois a verdade é que
pouca cousa. Navegar pola Internet e un programa que
serve para xerar poemas aleatorios.
- ¡Ben! - parece respostar
o interlocutor, con ollada incrédula e mesmo desconfiada
-. ¡Pero que non se repita!
E, sen embargo, repítese.
Eppur si muove.
Recordo agora que nunha
ocasión un amigo esoterista fíxome unha longa
disertación sobre as capacidades mediúmnicas que tiña
adquirido co emprego do tarot. Despois de analizarmos
pormenorizadamente os significados dos arcanos maiores e
menores pasamos ás distintas maneiras en que se poden
deitar as cartas sobre o tapete e o valor que as figuras
reciben en cada posición. De aí seguimos á maneira en
que se deben barallar as cartas e concluímos,
finalmente, falando sobre a función do azar que sería,
en definitiva, o elemento fundamentador de toda a
predicción. No remate da conversa eu mencionei que
posuía un tarot para ordenador e que con só presionar
un botón as miñas consultas eran sistematicamente
avaliadas e respostadas. Tamén mencionei o feito de que,
no breve prazo de un minuto, eu podía recibir entre
vinte e trinta respostas, dependendo da miña celeridade
no manexo do rato, completamente distintas para unha
mesma consulta. O azar, filtrado agora a través do
reloxo da unidade central da miña computadora, variaba,
e varía, en cada milésima de segundo. Finalmente, eu
optaba por facerme cargo da mellor das previsións
ofrecidas. E, no caso de que non quedase convenientemente
satisfeito, voltaba a realizar a operación ata
cerciorarme de que o meu futuro era, sen dúbida,
refulxente, luminoso e espléndido. Tiña resolto o
problema da superstición, tan endémica nos nosos días
tanto en Galicia como no resto do mundo. Non hai día en
que teña que quedar na casa por medo a que me caia unha
maceta; non sufro por antecipado as posibles desgracias
dos meus achegados e, desde logo, nunca chego á
conclusión de que mañá non vai ser un marabilloso día
de sol.
Como queira que o meu amigo
ficou un tanto abraiado, comenteille a posibilidade de
montar un negocio consistente en atender chamadas
telefónicas e recitar os vaticinios que fosen aparecendo
na pantalla. Creo que aínda hoxe o está a pensar.
En calquera caso,
explicoume, os manuais de tarot cóidanse moito de
recomendar que o xogo de cartas sexa moi persoal e
tratado con verdadeira reverencia polo vaticinador. Ao
que eu opuxen que, desde logo, o meu xogo de cartas
electrónico leva moitos anos comigo e eu encárgome
periodicamente de escanealo e de certificar que non foi
víctima de ningún virus. Así que, francamente, non
vexo a diferencia.
Esta breve anécdota
serviría para ilustrar de que maneira os procesos
azarosos que conducen á creación dun texto, desde logo
nunha clave moito máis persoal cá que nos poida ofrecer
o tarot, sitúan ao escritor na posición do vaticinante
(e non esquezamos tampouco a palabra vate, de uso tan
extendido entre os poetas). O vínculo fisioloxico entre
a saúde, o pulmón, a palabra, o rego cerebral, a
axilidade e cantidade das neuronas e o resto de
condicionantes que se queiran engadir e a creación
literaria non pode, evidentemente, ser obviado. Pero o
misticismo anti-cibernético de moitos escritores non
deixa, por outra banda, de producirme un certo sarcasmo.
A renuncia á supermáquina de escribir e de comunicar en
que se pode converter calquera ordenador, coa simple
engádega das ferramentas precisas, é, desde logo, unha
opción lexítima pero non deixa de ser, ben pensado,
unha muralla máis do baluarte de defensa dunha
concepción do escritor herdada de tempos ben distintos
dos actuais; unha negativa a reflexionar sobre o rumbo
dos tempos; un ancorarse irreflexivamente nunha
concepción da literatura que, se a analizarmos
historicamente, resultaría ser de antes de onte, toda
vez que iso tan sagrado que chamamos Literatura (con
maiúsculas) non deixa de ser un producto epocal máis
que se desenvolve a partir de finais do XVII.
Algo semellante debeulles
ocorrer aos primeiros escritores que deixaron de empregar
ao papiro para usaren páxinas de papel; aos que
abandonaron a pruma e o tinteiro e se fixeron cargo dos
primeiros bolígrafos; aos que deixaron os bolígrafos e
empregaron as primeiras máquinas de escribir.
¿Que dixeron os últimos
copistas cando apareceu a imprensa? A mudanza que se
está a producir, agora mesmo, é, sen embargo, moito
máis radical. Tan radical que nin sequera o paso desde a
táboa ou o tixolo á máquina de escribir podería
servir para establecer unha comparación. E éo porque
agora a mudanza xa non se axusta unicamente ás pautas de
creación e confección dun texto, senón tamén ás da
súa publicación e transmisión.
Supoño que, a estas
alturas, moitos de vostedes estarán a pensar que o
seguinte paso da miña intervención será venderlles
algunha computadora. Pero non. Asegúrolles que non cobro
comisión e, desde logo, prométolles que non vou
repartir propaganda de ningunha marca comercial.
¿Que marca de computadora
tiña Tolstoi? ¿Que sistema operativo usaba Flaubert?
¿Con que procesador de textos foi escrito o Ulysses de
Joyce? Son preguntas todas elas que non deixan de
causarnos hilaridade pero que, sen embargo, serán
totalmente pertinentes dentro de moi poucos anos, cando
os filólogos do futuro, dentro dunha nova variante da
ecdótica, analicen calquera das obras que agora mesmo se
están a crear. Pois, hoxe por hoxe, aínda que non sexan
ferramentas comúns na maioría dos escritores, a
cibernética ofrécenos trebellos dunha enorme
sofisticación: indexadores, diccionarios de sinónimos,
xeradores aleatorios de frases e de versos, constructores
de concordancias, buscadores múltiples, comparadores de
textos, correctores ortográficos e estilísticos,
conxugadores de verbos, constructores de metáforas e
figuras retóricas, e un longo etcétera, por falarmos
unicamente dos programas destinados á manipulación de
textos, e aos que poderíamos engadir os programas
interactivos de creación de novelas que xa existen
nestes momentos e aos que logo dedicaremos un pequeno
espacio dentro da nosa disertación.
Por poñerlles uns poucos
exemplos, pódolles testumuñar que un Pentium 100 é
quen de facer o índice de palabras da Biblia en menos de
catro minutos. O mesmo procesador de textos co que eu
escribín esta conferencia ofréceme cunha soa pulsación
de tecla cento vinteseis sinónimos para a palabra texto.
Sen necesidade de abrir ningún libro, de erguerme do
asento e ir procurar o volume á estantería. Igualmente
advírteme, no mesmo momento de escribila, que tal
palabra non é correcta e que debe levar ou non levar
acento. O diccionario en CD-ROM da Lingua Portuguesa de
Porto Editora recolle máis de medio millón de palabras
pesquisables, dúas centas vinte unha mil tres centas
corenta e tres difinicións e oitenta e catro mil catro
centas trinta e oito etimoloxías. Eu mesmo paso tardes
enteiras encontrando relacións insólitas entre as
palabras, facendo descubertas que precisarían de toda
unha vida dedicada á lexicografía ou da lectura
reiterada miles de veces dun mesmo diccionario. A
Enciclopedia Británica en CD-ROM, sobre todo na súa
segunda versión, ofrécenos no espacio mínimo dun
único disco óptico a información amoreada en numerosos
volumes de papel. Coa vantaxe engadida de que o o seu
sistema de buscas é moitísimo máis sofisticado de
xeito que, na versión electrónica, eu podo encontrar
datos que dificilmente encontraría buscando na versión
en papel. A información desbórbanos por completo.
Durante o ano pasado a
compañía IBM distribuiu unha foto na que as siglas da
multinacional da informática aparecían trazadas,
segundo rezaba no pé de foto, por medio da ordenación
de átomos de helio. As tres letras aparecían
construídas mercé a alineación dunha serie de esferas
perfectas que, meticulosamente situadas, producían a
ilusión de estaren deseñadas por un debuxante non moi
imaxinativo. O singular do caso era que, curiosamente, as
esferas eran en realidade dun tamaño infinitesimal e a
imaxe unha superampliación dun universo minúsculo. Isto
quere dicir que, en breve, enormes bibliotecas caberán,
amoreadas dese xeito, na cabeza dun alfinete.
E, igualmente, calquera das
múltiplas memorias de doutoramento que se fixeron
durante anos nas nosas facultades, do estilo de O
léxico de resultan hoxe risibles para calquera
que estea minimamente introducido no mundo da
informática. Pois de feito, un estudio lexicográfico
exhaustivo dunha determinada obra pode facerse, dispondo
das ferramentas adecuadas, en cuestión de escasos
minutos. O ímprobo traballo do filólogo que
coleccionaba palabras durante meses, elaborando unha tras
outra pequenas fichas cos datos encontrados, non voltará
a realizarse nunca máis.
Claro está que todos estes
avances non deben facernos sentir medo ante o futuro do
escritor. Antes ben, debemos ser conscientes de que con
eles se abre unha nova época, unha era na que o oficio
de escribir lonxe de ficar obsoleto, como por veces
parecen suxerir determinadas voces pesimistas, acaso non
coñecedoras como deberían do tema do que están a
falar, encontrará unha nova vitalidade quedando máis ca
nunca ao abeiro, ese si imposible de manipular
electrónicamente, da personalidade, a sensibilidade, a
imaxinación e o talento.
E é que canto máis nos
adentramos nos pormenores e facilidades que nos ofrecen
os novos medios, e xa falaremos máis adiante de
Internet, máis tendemos a convencernos, aínda que
conservemos unha prudente prevención, de que os
tristísimos cantos de cisne que a miúdo se nos ofrecen
desde determinados medios de comunicación non só non
son certos senón que atentan, consciente ou
inconscientemente, contra a máis mínima seriedade.
Deste xeito, creo que non
cabe falar da morte do libro nin de ningún dos xéneros
literarios que neste instante existen como formas de
expresión das nosas colectividades. Ben certo é, e
acabo de poñer varios exemplos, que acaso determinados
formatos de grande empaque, como poidan ser os
diccionarios, as enciclopedias, en xeral as obras de
consulta, poden encontrar na súa versión electrónica
maneiras moito máis eficaces de servir ao seu propósito
como é o de fornecer de información ao comprador.
Mais, desde logo, a mudanza
dos novos tempos non fica restrinxida unicamente ao
ámbito da cibernética e do desenvolvemento da
computación e da intelixencia artifical, toda vez que
todo isto acontece nunha sociedade que, igualmente,
apresente outros moitos síntomas de cambio.
Nunha recente entrevista, o
celebrado crítico xudeu George Steiner afirmaba:
Nas
librarías de Inglaterra, o lapso que permanece calquera
primeira novela nos expositores non vai máis alá
dos
dezasete días. ¿Que libro difícil e orixinal ten en
tales condicións unha mínima oportunidade de chamar a
atención?
Neste supermercado de valores culturais, con esa
brevidade de tempo de exposición, coas modas e as
subrepticias
técnicas de márketing, ¿teñen algunha posibilidade de
sobrevivir os libros máis difíciles? ¿Poden
ademais
sobrevivir á transformación do soporte magnético, do
CD-ROM, do novo mundo dos diversos accesos ao
texto?
Supoño que calquera texto de autoaxuda, de deporte ou de
actualidade si pode sobrevivir sen problemas. As
guías
turísticas, as guías de museos téñeno mellor ca
nunca. En troques, non estou moi convencido de que un
Proust,
un Musil, un Broch ou un Faulkner teñan demasiadas
opcións para pervivir. E isto preocúpame. ¡É a
abolición
do tempo indispensable! ¿A que se debe que vostede, nin
eu, nin ninguén teña xa tempo para ler, a pesar
dos
teléfonos, os faxes e o correo electrónico? Estamos
escasísimos de tempo real, pero o que máis nos falta é
ese
espacio interior que a xente sen complicacións si tiña
hai algún tempo (1).
É evidente que Steiner
introduce un tema paralelo ao que estamos a tratar pero
que, sen dúbida, non pode separarse do proceso de
mundialización da información á que nos conducen
inexorablemente as computadoras. Trátase da saturación
de información.
Na mesma liña, aínda que
introducindo novas variantes, parece ubicarse Lothar
Baier cando afirma:
En
Estados Unidos, onde o desenvolvemento deste hemisferio
se presenta habitualmente no seu aspecto máis
avanzado,
é onde máis parece progresar o proceso civilizatorio
que ameaza con transformar a literatura nunha
mercaduría
cada vez máis marxinal, ou mesmo con privala
completamente da súa capacidade de ser mercaduría.
O
negocio estadounidense do best-seller, que baixo a
presión de moitos millóns de dólares investidos cuspe
os
productos
que con forma estandarizada respostan ao capital
investido, pon de manifesto que todo o demais que se
escriba
xa non ten valor cotizable. [...] A literatura
estadounidense actual procede na súa maioría de
institucións
similares
a reservas nas que se suspenden as leis do mercado: os
departamentos de literatura e as editoriais non
comerciais
dunha serie de universidades ricas.
François
Ricard chama a atención sobre o feito de que a
literatura producida no campus non só está ameazada
pola
uniformidade, senón que tamén padece a influencia
deformante das disciplinas universitarias veciñas. A
literatura
aspira
a converterse nunha especie de disciplina teorizable para
gañarse o recoñecemento das ciencias humanas,
moito
mellor lexitimadas. Deste xeito, prodúcese un efecto de
retroalimentación entre escrita e teoría que deixa como
un
coador á literatura e a discursión sobre ela co tiroteo
de todos os deconstructivismos, postestructuralismos,
neohistoricismos
e outras terminoloxías académicas postas e mantidas en
circulación nos Estados Unidos. Nesta
descripción
non me importan os efectos cómicos que poida producir o
choque dun único poema con enormes
montañas
de teoría; o que si me importa é a relevancia social de
tal retroalimentación no sistema fechada dunha
universidade.
A literatura prodúcese, coméntase e consome no mesmo
lugar. Sen embargo, xa non se produce
un
metabolismo coa sociedade (2).
Neste sentido, as recentes
manifestacións de Mario Vargas Llosa, no discurso de
entrega do Premio da Paz dos Editores e Libreiros
Alemáns, alegando que 'case ninguén cre xa que a
literatura sirva de grande cousa, agás para non
aburrirse no autobús ou no metro, e para que, adaptadas
ao cinema ou á televisión, as ficcións literarias,
sobre todo se son de marcianos, horror, vampirismo ou
crimes sadomasoquistas, mellor, se volten televisivas e
cinematográficas', ao tempo que facía un
chamamento aos dramaturgos, novelistas e poetas dos
países cultos e libres que se desencantan do seu oficio
pola frivolización á que lles parece estar a sucumbir
ou por cren estar xa derrotados pola cultura audiovisual,
recomendándolles dirixir a ollada a esa vastísima zona
do mundo que aínda non é culta nin libre para
levantarlles a moral. 'Alí a literatura non debe de
estar morta, nin ser totalmente inútil, nin a poesía e
a novela e o teatro inocuos, cando os déspotas, os
tiranos e fanáticos lles teñen tanto medo e lles renden
a homenaxe de censuralos, e de amordazar e aniquilar aos
seus autores'.
Supoño que as palabras do
admirado novelista peruano están enchidas da
esaxeración que requiren os manifestos e as chamadas de
atención perante un inimigo, sen dúbida potencial, que
está aí presente, disposto a roubarnos o tempo, a
través da seducción inmediata e fácil do audio-visual,
nunha cultura da comodidade intelectual e da pasividade
do receptor, frente ao lector activo e recreador das
obras de ficción. Por iso reflexiona sobre o feito de
que 'as ficcións da literatura non poden competir
coas que suministran as pantallas, grandes ou pequenas.
As ilusións forxadas coa palabra esixen unha activa
participación do lector, un esforzo de imaxinación e,
ás veces, tratándose de literatura moderna, complicadas
operacións de memoria, asociación e creación, algo do
que as imaxes do cinema e a televisión dispensan aos
espectadores'. Sen embargo, 'as ficcións das
pantallas son intensas pola súa inmediatez e efémeras
polos seus resultados. Apréixannos e excarcérannnos
case de inmediato. Das literarias somos prisioneiros toda
a vida'.
Nunha resposta a un
inquérito suscitado pola revista Lateral, a raíz da
publicación do libro de Baier, Manuel Vázquez
Montalbán subliñaba que:
A
literatura tal como a coñecemos, ou o patrimonio que
herdamos máis inmediato, é unha creación burguesa.
No
momento en que hai un planteamento antagónico a
literatura dedícase a converter ao burgués no referente
negativo,
pero tamén segue a depender en boa parte do burgués
como o referente para construír literatura; ou
ben
descompoñendo o seu mundo ou converténdoo no
antagonista, inventando un referente positivo novo que
será
o que sustituirá esa orde.
Eu
recordo que a etapa da cal viu o telquelismo, nace da
seguinte formulación: a novela morreu porque morreu
a
burguesía. E xa que a novela era a análise privilexiada
da burguesía para comprender o mundo, agora debemos
quebrar
os límites do xénero.
Co
tempo ¿que descubrimos? Pois que a novela e a burguesía
son dous cadáveres que gozan de excelente
saúde.
Pero ¿que aconteceu? Que a nitidez dese suxeito chamado
burguesía desapareceu e agora temos que
recorrer
a chamarlle clases emerxentes; pódese facer novela da
burguesía pero da clase emerxente. E iso é moito
máis
complexo. Do que se trata é de que non foi substituído
un coñecemento social feito á medida das contradicións
sociais
forxadas no XIX e que chegan ata a guerra fría, por un
novo coñecemento social real. E que iso é un
instrumento
que, en grande medida, impide que a literatura poida
meterse neste terreo con certa seguridade.
Porque
era bastante fácil ese territorio, ben para describir un
mundo, analizar un mundo, ou ben para destruílo ou
combatelo.
O referente estaba moi claro.
Nestes
momentos a estratexia real de comunicación baséase en
que os referentes non están claros, non son
nítidos
e non teñen uns lindes precisos.
Dificultade da grande
literatura para desenvolverse nun mercado sobresaturado;
a aparición dunha literatura de mercado que contravén
os a priori da literatura de calidade; reclusión no
ghetto universitario ou escolar da producción, análise
e recepción da literatura; competencia desleal e
invencible do mundo audio-visual e multimedia... serían
algúns dos temas dispostos sobre a mesa. Pero, desde
logo, creo que o maior perigo para literatura, cando
menos para a concepción de Literatura que herdamos dese
período de transición que preside a Revolución
Francesa, vén derivado do emprego das máquinas, e moi
concretamente das computadoras, nunha nova función, hoxe
por hoxe aínda pouco coñecida, non só como difusores
de textos literarios, feito este que dalgún xeito
podería minguar o poder comunicador do libro, senón, e
como veremos, como supersónicos vehículos de axuda ao
escritor (Vargas Llosa chamaríalle escribidor),
condicionando a calidade e a orixinalidade dos seus
resultados.
|
BVG
Atrás
Índice de Páxinas
Páxina Seguinte
Ir ao índice de Páxinas