BVG     Atrás    Índice de Páxinas

     

Comezaremos por analizarmos o papel que as modernas redes de comunicación entre computadoras están a ter xa na difusión de cultura e, concretamente, de literatura, analizando a aparición do multimedia e de Internet, que, como todos vostedes saben, incorpora o multimedia, mundializándoo e facéndoo inabarcable pola súa extraordinaria magnitude.      Creo que a mellor maneira de situar o asunto é explicar brevemente cales son as potencialidades da Rede de Redes e nada mellor para facelo que citarlles un debate recollido do servidor de Internet de Le Monde Diplomatique (3) e que mostra claramente os prexuízos existentes nunha boa parte dos homes de letras, herdeiros historicamente dunha actitude contraria, ou cando menos reticente, como xa temos comentado, ás innovacións tecnoloxicas.      Di o primeiro dos debatentes, un internauta que escribe desde o Magreb:                ¿A televisión?: un medio de potencialidades enormes: acceso á cultura, pedagóxico, etc. ¿En que se converteu?           Un recurso comercial sen outra ambición que o proveito, xerador dunha pauperización intelectual e cultural, mesmo           un instrumento de propaganda ao servicio dos poderes, aínda que sexan democráticos. ¿Internet? Inicialmente, un           medio de comunicación do mundo científico e da educación, hoxe fagocitado polo mundo dos negocios que terá baixo           a súa man todo canto teña que ver coa información no mundo. ¿Ou pensan vostedes que Internet é algo máis que           televisión do Século XXI?      Contestación dun internauta francés:                Hai unha diferencia maior entre os dous medios. O usuario de Internet é máis activo que o espectador de           televisión diante da súa pantalla. As persoas escollen elas mesmas o que queren ver. Este fenómeno é cada           vez máis real para a televisión que, a través do cable e do satélite, aporta unha grande capacidade de escolla           de emisións. Pero Internet, sen embargo, aporta algo especialmente característico: cada membro da comunidade           internáutica pode ser o seu propio realizador e contribuír á extraordinaria riqueza de galerías da rede. Pode, por           exemplo, facernos compartir as súas ideas e a súa cultura sobre tal ou cal dominio, cousa que dificilmente           podería facer a través da televisión. Neste sentido, Internet parécese máis ao teléfono que á televisión. Eu           pódolle escribir unha carta a un amigo ou, mellor, pódolle enviar unha mensaxe electrónica pero en ningún caso,           agás en circunstancias excepcionais, podo saír pola televisión para saudalo. Internet é un super teléfono.           Pódese falar con varias persoas ao mesmo tempo, intercambiar textos entre grupos, recuperar libros, coller           calquera idea ao voo... E moito máis...      Recentemente, unha serie de compañías productoras de aparellos de televisión anunciaron o inminenete lanzamento ao mercado dun novo modelo de receptor que permitirá a recepción de Internet.      Supoño que moitos de vostedes, se é que non son xa usuarios da Internet, estarán sobradamente informados das características deste fabuloso enxeño de comunicación, así que omito facerlles máis comentarios ao respecto, toda vez que os xornais publican habitualmente artigos, non só de noticias senón tamén de reflexión, sobre o tema. Permítanme, sen embargo, trasladarlles unhas poucas apreciacións      Unha das grandes características de Internet, e velaí están as tentativas da administración americana para controlar as informacións vertidas na rede, é, sen dúbida, algunha a liberdade. Podemos dicir, sen temor a equivocarnos, que contén todo tipo de información e que a censura, en realidade, non existe. Certamente que algúns dos seus contidos poden atentar contra a moral ou a ideoloxía de moitos dos seus usuarios pero estes dispoñen dun grande medio para evitalos: simplemente non cargar esas páxinas. O mundo virtual nace sendo libre e, sinceramente, creo que vai ser moi difícil evitar que siga sendo así. As informacións que poidan estar penadas nun estado ubícanse en calquera outro, de xeito que é moi frecuente encontrar servidores que se encontran moi lonxe da que debería ser a súa ubicación natural. Por exemplo, toda a información que se pode encontrar sobre o Kurdistán está, desde logo, fóra de Irak, de Turquía, de Siria, de Irán. Outra cousa é, desde logo, o número ben reducido de usuarios da rede que existen neses países e o escasísimo número deles que poida eventualmente acceder ás páxinas onde se relatan os avatares e as incidencias do etnocidio que todos eses estados están a cometer contra o pobo kurdo. Pero isto non evita que a mensaxe estea aí e que moitos miles de persoas de todo o planeta poidan consultar cales son as posicións ideolóxicas e políticas dos distintos partidos, así como a historia, a xeografía, os costumes destas peculiares xentes das montañas.      Outras das obxeccións que se lle fan ao fenómeno das redes de comunicación vén dada pola perspectiva ideolóxica e sustentanda na suposta crenza de que contribuirá a incrementar a desigualdade entre o primeiro e o terceiro mundo. Pero, curiosamente, á luz dos datos que nos ofrece a propia Internet, a maior evolución no número de servidores da Rede de Redes, está a ter lugar en África. E, segundo algúns analistas, desde logo nada sospeitosos de serviren intereses espúreos, a introducción da Internet en África pode ser unha das bases do seu posible enlevamento tecnolóxico e económico.      A sociedade industrial estaba caracterizada pola centralización dos medios de producción, distribución masiva dos obxectos estandarizados, a especialización das tarefas e o seu control xerárquico. O seu modelo, botando man da xeometría e da mecánica, é a pirámide e a engranaxe. Mentres que os tres piares que fundamentan o contrato de traballo son as unidades de lugar, de tempo e de función.      Coa chegada do tratamento electrónico de informacións, da dixitalización dos datos e do desenvolvemento masivo dos recursos interactivos de comunicación, as referencias clásicas voan en pedazos. Ás tres unidades (de lugar, de tempo, de función) opóñenselle a descentralización das tarefas, a desincronización das actividades e a desmaterialización do intercambio. A sociedade nacente organízase en recursos máis ca en pirámides de poder, en células interdependentes máis ca en engranaxes xerárquicas, á maneira dun ecosistema informativo máis ca en ringleiras industriais lineais.      Estas novas ferramentas son á sociedade cibernética o que as máquinas á sociedade industrial. O utensilio básico é o ordenador persoal, multimedia e comunicante. Portátil ou fixo, de oficina ou doméstico, NC (network computer) terminal reducida ao mínimo ou PC (personal computer) posto autónomo, a súa influencia sobre o mundo económico e o seu emprego non fai máis que se intensificar.      Desde logo, un dos efectos máis curiosos que se poidan derivar de todo este complexo proceso de dixitalización da información é o que poderíamos denominar democracia directa, algo tan simple como permitir que os cidadáns dun determinado estado emitan constantemente a súa opinión sobre os máis diversos temas, algo así como a celebración de innúmeros referendos sobre as decisións que deba adoptar un goberno. Dubido moito que exista algún político disposto a pór en marcha este procedemento. Pero a porta aberta está xa aí. Os parlamentos deixarían de ter sentido e os cidadáns exercerían o seu poder de decisión en cada momento. Algo así como un canal de televisión destinado perpetuamente ao debate político e no que poderíamos votar a través do mando a distancia. Os resultados coñeceríanse no momento e o executivo tería unicamente a función de cumprir a vontade popular.      O sistema podería levarnos, desde logo, a un mundo no que o auténtico poder estivese no control da información. ¿Imaxinan o fácil que sería manipular a amplas masas de poboación, o terrible de moitas das decisións adoptadas 'democraticamente'? Supoño que a mellor resposta é a de que a democracia é o goberno do pobo, non do populacho, mais quen se atreve a tirar do fío de tal premisa sen caír, obrigadamente, no despotismo. A Asemblea Popular Electrónica podería converterse nunha vindicación. En calquera caso, o dato indúcenos a facer unha fonda reflexión sobre os sistemas políticos e a incidencia crecente que neles están a ter os novos medios. A democracia audio-visual, a través da saturación de datos, da elitización dos discursos, do emprego renovado de novos eufemismos, a través dos cales se evita que o cidadán adquira realmente conciencia dos obxectivos dun determinado goberno, fican fóra do noso ámbito de reflexión neste momento, pero, sen dúbida, serían merecedores dunha exaustiva análise que nos aportaría, sen dúbida, moita luz. Basta coller calquera das declaracións que os nosos homes públicos realizan diariamente para advertir un emprego perverso da función poética da linguaxe. Metáfora sobre metáfora, a realidade adquire un carácter perversamente literario.      Isto, desde logo, suscita un debate e unha reflexión sobre os medios de comunicación, o seu control por determinados grupos de poder, a súa capacidade para inteferir na conciencia dos cidadáns de xeito interesado, a análise da evidente contraposición entre información e conciencia política, o emprego de determinados formatos televisivos e radiofónicos como ferramentas de alienación, apelando ao máis instintivo e irracional do home. Esixe, en definitiva, unha capacidade e unhas ferramentas de interpretación, unha actitude hermenéutica, un afán descodificador en todos e cada un dos momentos da vida.      Ora ben, a maneira en que está planteada a comunicación en Internet, dentro dese ámbito de liberdade que reina no mundo virtual, faría, tal e como está a acontecer hoxe en día, certamente difícil a censura. Toda información pode ser intercambiada no espacio cibernético; toda opinión, emitida.      Mais voltemos ao temo que nos ocupa, despois destas breves divagacións sobre un tema colateral e acaso non menos interesante.      Como todos vostedes saben, en Febreiro deste mesmo ano, 1996, desenvolveuse unha partida de xadrez entre Gary Kasparov e Deep Blue, unha computadora deseñada por I.B.M. e considerada a máis poderosa de todas cantas foron deseñadas ata hoxe no dominio deste xogo, capaz de considerar 50 billóns de xogadas posibles en tres minutos, ou sexa, facendo a conta, máis de 250 miles de millóns de xogadas posibles por segundo. O resultado final da partida foi de catro a dous a favor de Kasparov. Segundo algúns xornalistas, ese día a humanidade respirou aliviada. ¿Aliviada?, pregunto eu.      ¿Que acontecería se a máquina en vez de ter amoreados os datos de miles de partidas de xadrez cos algoritmos precisos para extraer sempre as mellores xogadas en cada situación tivese as estructuras, deseño e descripción de personaxes, acontecementos e alternativas posibles de evolución do argumento da mesma cantidade de novelas, relatos, obras de teatro, biografías, etc? Pois simplemente que, nun só día, a máquina sería quen de deseñar os argumentos de miles de billóns de historias posibles. Precisaríamos un exército mastodóntico, composto por millóns e millóns de disciplinados lectores, para podermos seguir o fío desta extraordinaria máquina de narrar. Afortunadamente esa máquina aínda non existe. Pero o actual desenvolvemento da técnica podería facela posible.      Pero non, non se alarmen. Por sorte para todos nós, a cibernética ten uns límites moi precisos no ámbito da linguaxe. As máquinas poden desenvolverse diabolicamente ben no nivel fonético, e no nivel morfo-sintáctico, mesmo no nivel narratolóxico, pero é absolutamente imposible que sexan quen de dar o salto ao nivel léxico-semántico, mesmo que dispoñan dunha enorme base de datos, composta por palabras e o seu significado.      Para explicarme voulles contar unha pequena anécdota. Hai algúns anos, propúxenme crear un programa que fose quen de construír todas as palabras posibles do meu idioma. Despois de levar a cabo un pormenorizado estudio da sílaba e traducilo a linguaxe de programación, ordeneille á máquina que construíse todas as sílabas posibles. En pouco tempo tiven un arquivo con máis de setenta mil formas disponibles. Fixen despois o cálculo das combinacións desas setenta mil formas en palabras de unha, dúas, tres, catro, cinco, seis, sete, oito, nove, dez sílabas. O resultado era sinxelamente astronómico. Miles de millóns de palabras. Isto quería, e quere, dicir, que falamos cunha reducidísima porcentaxe das nosas capacidades expresivas. De feito, unha experiencia como esta revélanos a existencia en potencia de millóns de palabras fermosísimas que a lingua deixou de acuñar, palabras que nos fan ensoñar os seus significados imposibles mentres nos regodeamos na beleza acústica, na fermosura das súas combinacións fónicas. Estamos, pois, perante a parte da lingua que subxace latente pero carente de vida, a lingua do nada.      Un amigo meu, músico e poeta, compuxo, aplicando este método, o seguinte poema:                          Iaserís, Iaserís, ¿me culas lás?                          Vilal tu sons me ilibas llantero                          i en gosvigo tus artes manerás.                          Sinfóns malals, ai, ai, maleroero.                          Persie ventún cualguiá menisenta                          anlla menostro eidolín sinsero.                          Trestudando resmores tinosenta                          Sinfóns malals, ai, ai, maleroero.      Experiencia semellante, ainda que, desde logo, máis complexa de levar a cabo, sería a de saltar ao nivel morfo-sintáctico. Evidentemente a máquina pode escoller lexemas e combinalos con sufixos, prefixos, desinencias, dando igualmente lugar a un sen número de variantes insólitas. Logo pode facer que todas estas formas, combinadas entre si, seguindo unhas determinadas regras sintácticas dean a lugar a frases gramaticalmente correctas, mesmo chegar a xerar textos posuídos todos eles por un inmenso grao de absurdo. Un programiña feito por nós, e que procesa aleatoriamente unha certa cantidade de sustantivos poéticos, tomados previamente da obra de poetas galegos contemporáneos, deu como resultado, obrigado a construír versos que fosen combinacións de tres sustantivos unidos pola preposición de, a seguinte pérola:                          chegada de outono de frautas,                          experiencia de vento de harpa,                          auxilio de sangue de ribeira,                          discurso de cumio de podremia.      Por un instante tiven a impresión de que a máquina era consciente da inutilidade do seu cometido, da súa imposibilidade para ser humana, e quería amostrar a súa electrónica tristeza por este feito. A enumeración é, desde logo, impecable e máis de un crítico podería encontrar nela argumentos convincentes para artellar un discurso coherente. A glosa do texto daría, desde logo, lugar a un magnífico argumento de ciencia-ficción, unha especie de doutor Frankestein da creación literaria. Imaxinen vostedes a este extravagante sabio, perdido entre as sombras dun castelo centenario, procesando complexas computadoras ata conseguir arrincar delas un discurso creativo. A maxestuosidade do momento en que as máquinas comezasen a emitir o seu discurso sublime, perfecto, irreprochable, cargado dunha sustancia inatinxible para os humanos. O pracer deste inventor, novo Hermes redivivo, ao escoitar esa balada musical e excelsa.      A sombra de Frankestein planea sobre o mundo da computación orientada á lingua e á literatura.      Todo isto non está, desde logo, moi lonxe da máquina de narrar que describiu George Orwell na súa obra 1984, unha máquina, non tan sofisticada como as que se poderían crear hoxe, que facía sub-literatura para as clases populares, noveletas e historias de intriga, amor e desamor, para o proletariado do que el entrevía como futuro.      Ora ben, como imos demostrar a continuación, o proxecto desta máquina ou, mellor dito, dos programas que farían realidade esa máquina, está en marcha hai xa bastante tempo. As compañías de software americanas fixéronse eco, recentemente, do sustancioso mercado que poderían encontrar no mundo dos guionistas de cinema e de radio e televisión do seu país, así como dos writings labs ou talleres de literatura que se desenvolven en moitas das súas universidades, de tal maneira que idearon unha serie de aplicacións, que hoxe en día constitúen unha parte importante da oferta de novos productos aplicados á literatura, que axudasen a todos estes creadores na súa tarefa diaria. E aínda que ningunha destas aplicacións é, polo de agora, quen de resolver un texto literario ata as súas últimas consecuencias, confeccionando o tecido da expresión lingüística e estilística dun discurso literario, o interesante destes programas é que constitúen un paso adiante no camiño desa portentosa máquina de narrar á que antes nos referíamos. ¿É posible crear esa máquina? ¿Significaría esa máquina o final da literatura?      Resulta sumamente interesante analizar todos estes productos para comprender de que maneira a cibernética está a variar a concepción tradicional da literatura e, sobre todo, para saber de que ferramentas teóricas se valen, no camiño de dilucidar en que medida os achados da teoría e crítica literaria poden ser aproveitados desde o mundo da computación. Para ofrecerlles unha mostra ben gráfica de todo isto voulles describir unha aplicación que chegou recentemente as miñas mans e que se sitúa claramente no ámbito do que poderíamos denominar narratoloxía cibernética.      Trátase do programa StoryCraft, subtitulado nin máis nin menos que The Ultimate Story Generating Software. O programa traballa segundo o que os seus creadores denominan o Método Jarvis. O tal método consiste na aplicación dunha serie de principios establecidos polo seu creador despois da análise de moitas obras clásicas da literatura. Para iso botan man do que denomina os catro elementos básicos da técnica de narrar (Concepto, Tipo, Categoría, e Componentes (Entorno, Personaxes Principais, e Axudantes).      O Concepto sería o que os nosos textos escolares de comentario literario denominan tema central. Así, por exemplo, o Concepto de Romeo e Xulieta, sería o Amor ou, se se quere, o Amor como potencialidade que pode ultrapasar á mesma morte.      No Tipo recoñece catorce tipos básicos de historia. A saber: Puzzle, Aventura de Personaxe, Aventura Local, Persecución, Captura e Fuga, Víctima Triunfante, Vinganza, Secuestro e Rescate, Transformación Sobrenatural, Transformación Interna, Amor, Amor Intenso, Chegada da Vellez, e Exceso e Caída.      Igualmente, estes catro elementos básicos van acompañados do que se denominan os doce pasos da creación da historia:      1. Dúas introducións: Heroe (baixo sospeita); Antagonista (a víctima).      2. O heroe comeza a axuda (O Antagonista, ao principio inseguro, decide colaborar).      3. O Antagonista é advertido sobre o Heroe.      4. O Antagonista vai ao encontro do Heroe.      5. O Antagonista ve o Heroe baixo sospeita por primeira vez.      6. Tentativas do Heroe para liberarse da súa maldición.      7. As tentativas do Heroe para liberarse da súa maldición continúan.      8. O Heroe trata de matar o Antagonista.      9. O Heroe deixa vivir ao Antagonista (a maldición desaparece). Transformación.      10. O Antagonista e o Heroe tratan de integrarse na sociedade pero son rexeitados.      11. Fracaso do Heroe na súa loita por ser aceptado.      12. Antagonista e Heroe abandonan a sociedade civilizada.      A través dunha serie de pantallas nas que o usuario vai escollendo as distintas opcións da historia que quere crear (nome e características dos personaxes, tipo de conflicto entre eles, solucións posibles ao conflicto, etc.) esta singular aplicación, que, como dixen, non é máis que unha das moitas que xa existen no mercado, elabora, previo suministro do número de páxinas aproximado que queremos que teña a historia, e aplicando a estructura clásica de presentación, nó e desenlace, mais o que denomina pre-nó e pos-nó, isto é momentos de climax, anteriores e posteriores ao momento central da historia, unha especie de guión, un crucigrama literario que autor-usuario só ten que reencher.      En realidade, como ben poden ver, trátase dunha variante do método establecido a principios deste século polo formalista ruso Vladimir Propp para a análise dos contos fantásticos e populares rusos e que tanto éxito acadara entre os vellos guionistas de Hollywood. Pero o curioso é que, seguindo todos e cada un dos pasos que nos facilita o programa, somos quen de construír, unha tras outra, marabillosas historias, eu diría que historietas, que non están demasiado lonxe, en canto á súa calidade, das que nos ofrecen semanalmente, as últimas novidades da carteleira americana ou, diariamente, os folletíns e series que se emiten por televisión. Un esquema repetitivo en canto á súa estructura pero novidoso en canto ás peculiaridades da historia que podería estar emitindo sen cesar argumentos de todo tipo e afrontando os máis diversos temas.      Como resultado de todo este proceso, realizado de xeito electrónico co apoio da máquina, encontrámonos con que a redacción final dun texto narrativo chega a converterse, para quen queira empregar estas novas técnicas, nun simple reencher de formularios. Un método que debe facilitar, e moito, o traballo dos guionistas e demais creadores de ficción, independentemente, desde logo, do valor que poida acadar o resultado final do seu traballo.      Estámoslles unicamente a describir o funcionamento dun deses programas pero debo advertirlles que o actual desenvolvemento das técnicas de computación pode chegar desde longo moito máis lonxe. Se o programa tivese arquivadas e diseccionadas a suficiente cantidade de obras da literatura universal, cousa por outra banda perfectamente posible, calquera narrador-usuario podería ir confeccionando o tecido do seu texto ao xeito dun puzzle, tal e como fixera Eliot na súa The Waste Land. Que o personaxe se encontra paseando unha tarde de chuvia por unha rúa céntrica, pois entón podo escoller entre un fragmento de Proust, outro de Henry James, etc. Que o narrador precisa unha cita erudita para explicar o conflicto do personaxe, non hai problema. Desde Heráclito a Lukacs acoden inmediatamente á miña cita. Que teño que mover ao protagonista polo interior da súa casa. Tranquilo. ¿Que prefires? ¿Kafka ou Valle Inclán? E así sucesivamente.      Nos comentarios sobre o Quixote que Foucault insertou en As palabras e as cousas sobranceaba un (cito de memoria) no que se definía a novela cervantina como un dos primeiros síntomas da modernidade en tanto que na segunda parte do Quixote os personaxes que ía encontrando o moi ilustre cabaleiro eran case sempre personaxes que leran previamente a primeira parte da novela. Se nas Meninas de Velázquez o pintor está dentro do cadro e o espectador convértese no obxecto da pintura, no Quixote a literatura facíase tema da literatura. Cervantes sería, pois, o primeiro en comezar a construcción do puzzle empregando as súas propias pezas.      Pois ben, a computadora culmina esta literatura de puzzle, desde logo sen o talento de Cervantes nin o de Eliot, mais deixándolle ao usuario ese último toque persoal, como en tantos programas que permiten a quen os emprega personalizalos, deseñando o entorno visual de traballo, reconvertendo os signos e os códigos da nosa tradición cultural, reciclando o lixo da cultura herdada, da cultura consumida.      Chegamos ao momento de retomar un cabo que deixáramos solto páxinas atrás, un cabo que, acaso, tal o fío de Ariadna, poda axudarnos a nós, Teseos do inicio da era cibernética, a saír do labirinto..      Creo que hoxe máis ca nunca cabe recuperar algúns dos temas clásicos da tradición da teoría literaria que resultan, á luz das novas tecnoloxías, de necesario replanteamento, toda vez que a través deles podemos encontrar novas vías para resolver algunhas das perplexidades, se as houber, en que nos poden sumir as máquinas. A primeira de todas elas é, sen dúbida, a oposicion que se dá desde as Poéticas clásicas entre o que, empregando termos latinos, denominaremos Ars e Ingenium ou, se se prefire, entre Traballo e Inspiración.      Un campo que queda, desde logo, fóra do dominio das máquinas, é, sen dúbida, a psicoloxía. Creo que é esta perspectiva a que nos ofrece o mellor antídoto contra o poderíamos denominar tentación cibernética, toda vez que nos revela as complexidades dos procesos creativos, ao tempo que nos ensina a valorar as innovacións introducidas polos autores no dominio dos signos culturais e dos seus complexos sistemas de códigos, elementos nutricios básicos, como se sabe, da literatura. Pois ben, desde esta perspectiva, encontramos cando menos tres autores que nos poden dar certas pautas á hora de afrontarmos esoutra literatura que vai ficar fóra do dominio das computadoras. Refírome a Carl Gustav Jung, a Ernst Kris e a Didier Anzieu (4).      En Psicoloxía e Poesía, distingue Jung entre dous tipos de creación: as que el denomina a Psicolóxica e a Visionaria, ou sexa, a derivada da Ars, do traballo, e a derivada do Ingenium, da inspiración. As obras concretas da literatura, segundo Jung, pertencen ben a un tipo, ben a outro. O tipo psicolóxico ten como materia os ricos contidos da conciencia humana, a experiencia da vida, as emocións, as paixóns, o destino do home, etc. En definitiva, o que a conciencia humana coñece e sinte. A literatura de tipo psicolóxico esta elaborada con materiais conscientes e, por medio da observación (interna ou externa) por parte do escritor. Este remóntase desde os materiais cotiáns ata as alturas da súa vivencia e plásmaa de xeito que a súa expresión conduza claramente á conciencia do lector ou do auditorio, con grande forza de convicción, algo que é de por si corrente, sentido de xeito confuso ou penoso, e que, polo mesmo, é esquivado ou pasa inadvertido.      O escritor de tipo psicolóxico revela o mundo diario aos seus lectores, eleva a cotidianeidade, confusa, penosa, inadvertida, ata as súas conciencias. A materia prima desta literatura procede da esfera do home, da cadea eterna das súas dores e alegrías, é un contido da conciencia humana que a creación poética se encarga de aclarar e transfigurar. Pertencen a este tipo de literatura de tipo psicolóxico moitos subxéneros: a novela de amor, de ambiente, de familia, a novela policíaca e a traxedia e a comedia. . Os seus contidos xorden do vasto campo da experiencia humana, do psicoloxicamente captable e comprensible.      Pola contra, no tipo visionario de literatura: a materia ou a vivencia que serve de contido á plasmación non é nada coñecido, é unha entidade estraña, de natureza recóndita, como surxida dos abismos de tempos prehumanos ou de mundos sobrehumanos de luz ou de sombra, unha protovivencia perante a que a natureza humana sucumbe por debilidade e perplexidade. O valor e a puxanza residen, aquí, no carácter mostruoso da vivencia, que brota como algo estraño e frío de simas situadas fora do tempo, unha vivencia que da saltos, de tipo demoníaco-grotesco, que rompe os moldes dos valores humanos e das formas belas, o novelo espantosamente risible do eterno caos, un crimen lesae majestatis humanae, para dicilo con palabras de Nietzsche (5).      Pois ben, de seguirmos a apreciación de Jung, está claro que a cibernética comeza a ocupar determinados territorios do literario, os territorios que pertencen á categoría do codificable, do repetido, do estereotipado, do non orixinal. Das grandes nacións literarias definidas por Jung, as que el donomina a psicolóxica e a visionaria, é a primeira a que xa se enfrenta a esta ocupación. Por dicilo doutra maneira, as máquinas poden repetir, reiterar ata a saciedade un esquema de creación previo, suministrado a priori á computadora, e realizar sobre el todas as variacións que se poidan concebir. O que non é quen de facer a máquina é de crear un novo prototipo, un novo modelo.      Ora ben, todo isto debería facernos reflexionar sobre o significado da literatura. Humildemente, penso que a cibernética deita por terra algunhas das ilusións do formalismo e do estructuralismo, toda vez que se vale deles para desenvolver os seus novos productos. Cando Roman Jakobson definiu o seu concepto literaturnost, isto é, literariedade, afirmando que 'o obxecto da ciencia da literatura non é a literatura, senón a literariedade, ou sexa, o que fai de unha determinada obra unha obra de arte', non podía imaxinar o lonxe que estaba de dar coa esencia desta nosa arte. Certamente que a literatura é forma e estructura, aspectos estes perfectamente asequibles para unha máquina, pero sobre todo é significado. Dada a estructura dun determinado poema, eu podo facer que unha computadora execute infinitas variacións, a base de procurar e combinar todos os sinónimos das palabras orixinais, dando lugar, mesmo, a textos de beleza superior ou equiparable. Podo mesmo esixirlle que manteña o ritmo do texto, que procure formas de igual tonicidade e número de sílabas cás orixinais, etc. As experiencias de literatura cibernética realizadas ata hoxe, algunhas delas publicadas, demóstrano contundemente. Como queira que todo texto procede doutro e todos realizamos consciente ou inconscientemente este proceso cando escribimos, barallando un número incalculable de cartas que constitúen o noso fondo cultural, as máquinas poden perfectamente chegar a imitar ese proceso. Sen embargo, o que nunca vai estar en mans da máquina vai ser a decisión final sobre o texto, ese dictame derradeiro que vai sempre acompañado pola satisfacción da obra lograda e que é o selo indiscutible do que chamamos arte.      Tzvetan Todorov afirmaba que non era lexítima unha noción estructural de literatura e contestaba a existencia dun discurso literario homoxéneo, visto que ocorren características literarias fora da literatura e visto que se tornou igualmente obvio que non existe ningún denominador común para todas as produccións literarias, a non ser o uso da linguaxe. Certamente, a suposta arte literaria das computadoras parte da negación rotunda da afirmación de Todorov pero, acaso, sexa desta definición da que teñamos que partir se queremos realmente unha literatura que fique fóra do dominio das máquinas. Ora ben, ¿sería posible que esta nova literatura correse ao encontro do lector e puidese equipararse no combate pola audiencia coa literatura pautada e obedecente a regras prefixadas que, cada vez máis, define o horizonte de expectativas do receptor na comunicación literaria?      O nivel pragmático da linguaxe, ese que fai variar o significado dunha palabra cada vez que a pronunciamos, en función do contexto en que foi dita, sería, mesmo poñéndonos a facer ciencia ficción, inatinxible para unha máquina. A máquina manexa signos e todos sabemos, cando menos desde Saussure, que o signo é arbitrario. A intelixencia, a sensibilidade, a paixón, o humor que facemos recaer en cada unha das palabras que pronunciamos ou escribimos é, desde logo, a nosa salvaguarda. Creo, sinceramente, que esa é a verdadeira materia de que está composta a literatura. Perdamos, pois, o medo ás máquinas e deixemos que sigan sendo as escravas do noso verdadeiro poder: a creación. Ora ben, recoñezamos, con humildade, que moito do que facemos, e nisto as máquinas poden sernos dunha axuda inestimable, é barallar e deitar, sobre o tapete da páxina en branco, as cartas marcadas dos signos culturais adquiridos. Velaí as tabernas e os palacios, as miserias e os triunfos desta nosa condición de escritores.      Xa para rematar, e despois de agradecerlles a todos vostedes a súa atención e a súa amabilidade, non queremos pór punto final a estas nosas palabras sen manifestarlles a nosa certeza de que os avances tecnolóxicos, lonxe de ser un impedimento para o noso desenvolvemento humano e creador, serán, sen dúbida, unha ferramente inestimable que nos axudará a comprender moito mellor a natureza da nosa actividade. Voltando a oposición que establecíamos páxinas atrás entre Traballo e Inspiración, debemos salientar que as máquinas se sitúan claramente dentro da esfera do Traballo. Son, por así dicilo, complexos aparellos que nos facilitarán grandemente o esforzo creativo, que nos resolverán dúbidas e que nos fornecerán de datos, unha especie de máquina de escribir e biblioteca reunida nun só elemento que, ademais, pode ter outras moitas funcionalidades, como as da comunicación e a publicación.      Quero finalmente trasladarlles unha última provocación, se cadra como maneira de incitar un posterior debate. O texto pertence ao Manifesto pola Filosofía de Alain Badiou e reza así:                Non admitimos que a palabra técnica, mesmo que se faga resoar nela o grego techné, sexa apta para           designar a esencia do noso tempo nin que nela haxa calquera vínculo, útil ao pensamento, entre 'reino           planetario da técnica' e 'nihilismo'. As meditacións e diatribas sobre a técnica, por máis que sexan admitidas,           non deixan de resultar ridículas. Fai falta dicir ben alto iso que moitos heideggerianos pensan polo baixo: os           textos de Heidegger sobre este punto non escapan a esta énfase. O camiño forestal, a ollada clara do paisano,           a devastación da Terra, o arraigo no lugar natural, a eclosión da rosa, todo este pathos, desde Vigny ('sobre           este toro de ferro que fumega e que brama o home subiu demasiado tarde') ata os nosos publicistas, pasando           por Georges Duhamel e Giono non está tecido máis que de nostalxia reaccionaria. O carácter estereotipado           deste rumiar, que revelan o que Marx chamaba o socialismo feudal, é polo demais a mellor proba do seu           escaso sentido.                Se teño que dicir algo sobre a técnica, cuxo vínculo coas esixencias contemporáneas da filosofía é           demasiado débil, sería sen dúbida o reproche de que é aínda demasiado mediocre, demasiado tímida.           ¡Tantos instrumentos útiles fan falta onde non existen máis ca versións burdas e incómodas! [...] Si, cómpre           dicir: señores enxeñeiros, aínda un esforzo máis, se realmente queredes o reino planetario da técnica.      Moitas gracias.      (1) Letra Internacional, Outubro de 1996.      (2) Tomado do libro ¿Que va a ser de la literatura? de Lothar Baier, publicado pola Editorial Debate.      (3) Este e outros moitos textos referidos ao asunto poden ser encontrados no enderezo de Internet      http://www.ina.fr/CP/MondeDiplo/.     (4) Seguimos neste punto a magnífica obra de Isabel Paraíso, Psicoanálisis de la experiencia literaria, Cátedra, Madrid,      1994.      (5) ERMANTINGER, E. E AA. VV. Filosofía de la ciencia literaria, México, Fondo de Cultura Económica, 1984, páxs.      335-352.

 

© 2006 Biblioteca Virtual Galega