BVG     Atrás    Índice de Páxinas

[p. 5] O' Ilustrísimo Siñor Don Rafael Alvarez Sereix INXENIEIRO DE MONTES, C. D' A REAL ACADEMIA ESPAÑOLA, XEODESTA D' O ESTITUTO XEODÉSECO Y ESTADÍSTECO, ETC., ETC.

 

Como endebre proba d' o respeto e cariñosa arnistade que lle garda.                                                                            XESÚS RODRIGUEZ

 

[p.7] O LEUTOR

 

O pubricar este libriño non me leva outra idea que facer que non fosen compretamente perdidas algunhas horas de bagar qu' empreguei en facer versos, n-a lengoa que me deprendeu á falar miña may.      O que teñ' a pacencea de lêl-o, rógolle qu' o xuzgue como obra d' un simpr' aficeonado y sin pretensiós de ningunha crase. Recoller algunhas impresiós d' a miña vida, pintar algús sentementos d' a miña alma e contar algunhas costumes d' as aldeas en Galicia, foi tod' o meu propóseto, e si por casualidá tivera á sorte de contribuir, anque fose moy pouquiño, o adianto literáreo d' a miña terra, sería unha grorea qu' atoparía sin pensal-o.      Non acabaría agusto estos ringuilós si dend' aquí deixase de saudar cariñosa e respetosamente á prensa gallega y-a todos cantos s' intresan pol-o adianto d' este bocadiño de terra donde todo convida á rir, anque nos cubra as veces unha nube de tristura, vend' a nugalla de moitos que podian traguela n' a palma d' as maus, sin facer mais qu' axudar á grandeza y-a hermosura conque Dios á dotou. Xesús Rodriguez

 

[p.9] I ANOITECENDO

 

Foi n-o mes de Samartiño. Facia un frio que rabiaba. Era unha tarde de vento e estaba toda anubrada c' unhas nubes tan espesas que casqu' â terra chegaban. Viñ' o aire d' o Picato, aire que sempre trai auga, e n-o curuto d' o monte estaba a nebra apousada, coma mirando pr' a terra dond' ha de dar a batalla. N-habia pizca de sol, facia media hora larga e un que outro paxariño [p.10] carón d' o terreu voaba buscando abrigo pr' a noite entr' os toxos e as carpazas, porqu' âs pólas d' os carballos e mais álbores de rama, caéralles tod' a folla, ou si a tiñan xa secara queimada d' o frio d' o inverno qu' é frio que non deixa nada. As campanas d' a parroquea âs oraciós repicaban e aló lonxe aquí e alí, sintíanse outras campanas que recordaban ôs homes qu' á Dios lle debian gracias pol-o ben que lles fixera n-o dia que s' acababa. Mais por eso os d' o lugar salian de cada casa á buscar ganado e bestas ô monte ou á donde andaban, qu' atapados c' o mandil, xa non tiñan medo â auga, nin ô frio qu' atería, nin ô vento que zuaba. Tamen d' a casa d' Airexa salíu á catal-as vacas, Farruco, o hirmau meirande e herdeiro d' aquela casa; rubio, bon mozo e valente segun dicen as rapazas [p.11] que se relamen por él anque él por ninguen se mata. Sin med' ô frio saiu en corpo; e arrimado á unh' aguillada vai camiño d' o Boedo mais alegre q' unhas páscuas, qu' anque vai solo, por veces tira unha que outra risada cal si fora medio tolo, pero anque rí non dí nada. ¿Qué lle pasará á Farruco pra ter alegria tanta? Chegou por fin â cancela d' a chousa en que ten as vacas e iba á abrir cando oiu d' unha persoa as pisadas; esperou pra ver quén era, pois c' o escuro non via nada. Logo viu que viña andando triste, co-a cabeza baixa, Xan de Xuana, o amigo que mais queria e apreciaba, qué c' o seu cavilamento nin siquera reparara en Farruco, que Ile dixo vendo qu' adiante pasaba: —Ay Xan, qu' orgulloso vas que c' os amigos non falas.  —E logo eres tí, Farruco. —0 mesmo que viste e calza,  que te vexo andar pra diante [p.12] triste cal si cha mazaran. ¿Qué diaño anda contigo fai un tempo pra cá? Fala.  Tesm' agora que contar  esas cousas que che pasan. —¿Qué che importa a tí saber  d' as miñas coitas a causa,  e que ch' as diga todiñas si non podes remediarmas?  Si eu votar de min non podo as soedás d' a miña alma, ¿cómo m' as has d' arrancar do peito ond' estan cravadas?  —Estráñame moito, Xan,  oirte hoxe como falas;  ¿tiveches algunha queixa nunca da nosa confianza?  Ou dime, ¿por qué motivo non che merezo hoxe tanta? Xa hay tempo que non te vexo, que Dios sabe por dond' andas, mais por fertuna apilleite  e d' aquí non te me escapas sin contarme qué feitizo  asi c' o teu corpo acaba. ¿Roubáronch' algo, ou de contra pegouch' o lume n' a casa,  morreuch' algunha presona ou tés de saude falta,  ou qué meigallo en tí entrou fai pra cá unha tempada? [p.13] —Todo eso en revolta loita rebúleme n' as entrañas: roubáronm' o corazon,  un lum' o peito m' abrasa,  morréum' a voluntá propea e enfermiña teño a' y-alma,  des que vin os ollos negros d' un deño d' unha rapaza. —¡¡Ah!! Xa pareceu aquelo. ¿E logo son as refaixas as qu' así te traen tolo? —Non t' adiantes, oye e cala,  que dempois de que m' escoites hasme dar razón sobrada,  de toda-Ias miñas penas e toda-Ias miñas ánseas. —Vou logo á votar ó gando pra que vaya andando. Agarda.                    —      Anda logo y-escomenza esa hestória tan extrana,  que debe de ser muy triste pois qu' alegría che saca.

 

[p.15] II FARRUCO E XAN

 

Recorda que che dixen certo día que me gustaba Rosa d' a Labrada,  mais non che dixen nada da paseón que por ela xa sentía n' a y-alma namorada. Medrou este cariño n' o meu peito como medran agor' os meus doores, e un dia busquei xeito de contarll' a Rosiña os meus amores.  Unha tarde qu' estaba n' a lamela dando pedr' a gadaña, en dous brincos chegueim' a xunto d' ela, e anque con pouca maña e medio aturrullado, confeseille, cuasque tartamudeando, o meu amor, que hasta saliu queimando cando por sempre serlle fiel xureille.  EIa seguiu segando;  roxa, com' a cereixa ben madura, [p.16] parecíam' a reina d' a hermosura. Poñia ô meu palique muy boa cara, e eu, mais animado, quixen que decontado ela dixes' algunha cousa crara acerca d' o falado.  Pero non pode ser que seña crara nunca unha muller; porque seica Dios quixo que nunca teña un pensamento fixo. Pois con certas dianas en qu' estan muy sabidas as mulleres e aquelo de si queres ou non queres a herdeira de Cabanas, que diz que me donara duas camisas e que debía de cumprir con ela, sin decirme sí ou non, mais que con risas,  fois' arteira escurrindo da lamela.  Porque a muller ten tanta e tanta treta que non a entende naide si lle peta.      Como eu era tan bruto n' estar n-ela cavila que cavila,  decatouse meu pai e muy astuto levoum' un dia a vila. Pasei, dia por dia, n-ela un ano e de tanto pensar en tal Rosiña podo decir que nunca estiven sano,  pois lexos d'ela eu salú non tiña;  mais por fin veu o vrau e vin a aldea e sabes canto aquí me levantaron mentras faltei, pois pon medo á cadea [p.17] d' argalladas que sobre min contaran.  Pero eu volvin contento  por ver â Rosa miña traguendo de ilusiós, ó pensamento mais cheo que un folete de fariña;  de ledo toleaba ô pensar qué contenta se pôría porque á vela volvía con mais cariño que ô marchar levaba. ¡Logo á vin, logo! Mais n-o meu cariño ¡qué pesar eu sentin e qué cogoxa cando ô querer falarlle n' un camiño pasou torcend' a cara toda toxa!! Dende aquela así estou. Ela n-us tempos faime mais caso que outros co a mirada, e co-estes veleidosos contratempos vólveme tolo, e xa non penso en nada,  pois con tal que ela me queira fago pr' a miña alma a millor feira. Dixéronme que estaba namorada d' o xuez municipal d' o Auntamento, qu' é un cabeza de vento e ningunha co-él s' ha ver casada,  porque lle gustan todas e co-aquel pico que as namora tanto é d' as nenas o encanto; mais com' o deño d' a cruz, fux' el d' as bodas.      Eu desque soupen qu' ô xuez queria ardin en celos, como un can doente,  sin paz vivin nin calma, e algun dia tiña vergonza que me vise a xente. [p.18] Mais hoxe ô encontrarme desairado calo, sufro e fago por non vela,  porque quero olvidarme d' o pasado xa que a outro dá tela, e xa que ingrata ô meu amor, porque á ben quero, mata; mais ha de ver ô cabo  como trocou os ollos pol-o rabo. Por eso tanto fuxo do barullo,  por eso nunca teño paz nin calma, por eso o lume que me queima a alma deixoume seco com' un garabullo. —Non te mates, Xaniño, non te mates, que en amores mais perde quen mais pon.  Si por ela conoce que te abates ainda ch' ha pôr mais garbo e mais teson;  que a muller si conoce que é querida e que ten o galan asegurado, traino sempre n-un puño, disgustado e non fai nunca cousa que Ile pida, pois sabe qu' anque muy pequena sea,  canto mais cara a fai mais a desea. Que a muller ten mais vento n-a cabeza,  vive mais de ilusiós que vive o home, e si antes de que moitos fumes tome se lle cortan con calma e con destreza,  entonces faise d' ela o que se quer,  pois reconoce estonces que é muller.  Estonces é cando queren elas e conocen de veras o que valen, e vólvense marelas [p.19] si co-a sua n-un amor non salen.      Anque sean mais duras qu' esta lousa tratâs sempr' o reves, no hay millor cousa,  que anque muller non seña si non meiga hal-a volver mais branda qu' a manteiga. ¿Pero tí en qué cabilas? ¿Escoitache o que ch' acabo de falar agora? —Sí, on, sí; escoitei o que falache.  Esa filosefía non millora a miña situación pouco nin moito nin escorrenta d' a miña alma o loito.  Pr' unha muller tod' eso non val nada si é tan larga cal Rosa d' a Labrada, que c' os seus negros ollos mira e queima e sin pensalo vólvete chiquillo, e en volvelos á ver tés sempre teima e faiche dar mais voltas q' un sarillo. E con toda a tua grau filosefía, cando tí te namores, has facer com' os mais, porqu' é mania que non se entende nunca, a d' os amores.

 

[p.21] III LENDA

 

En esta conversación viñan pol-a corredoira,  cando sintiron detrás pasos de zocos ou zocas, e estonces ambos á dous calaron co-a sua parola, e arrimárons' á un recanto en que facia mais sombra,  pra qu' os que viñan pasasen e poder quedars' á solas.  Logo viron que chegaban preto d' eles duas presonas, e anqu' era moy pecha a nebra e a escuridá era moita, en por eso conoceron,  ó pasar, ôs Casanovas,  que seguiron sin facer, dos dous que quedaban, nota.  Pero Xan, dende qu' os viu, [p.22] nin dá fala nin acouga,  porque lle deu volt' a sangue o velos vir d' aquela hora; e dixo baixo á Farruco:  —¿Conocíchelos?                           —¡Vai boa! E o tio Berto e mais Roque... —Que van á casa de Rosa;  pois Roque n' as romarías  ándalle facendo a rosca,  y-anqu' ela non Ile dá creto,  comigo n' as teño todas, qu' ô fin e â postr' él é rico,  porqu' os bés de Casanova  son hox' os mellores bés  en duas leguas â redonda, e por esa consecuencia por él debécens' as mozas.  E paréceme, Farruco,  que si van pedir á Rosa,  tanto ela com' os pais ven â sorte pol-a porta.  Pero, en fin, aló veremos o que sale d' esta cousa,  anque xa sinto n-a alma as tristuras que m' agoiran.  Sigámol-os, qu' esta vida écheme moy sospeitosa. —Hom' eu teño que quedarme.  Ven se vê que non t' acordas de que vai diant' a facenda [p.23] e non ten quen ll' abr' a porta;  pero tí sígueos e agárdame baix' o pendello d' a escola, qu' así qu' arrecad' o gando, e canto mais antes poida,  irei xuntarme contigo;  anque coido que ch' importa mais ir direito pra casa.  E Xan, por toda resposta,  díxolle:           —Adios, que van lonxe e poida que non-os colla. E votous' andar tras d' eles a bon paso, que n' adoita o amor â ser cachazudo cando con celos s' atopa.      D' unhas cantas alancadas deixou atrás a parroquea, e logo colleu ôs outros ôs comenzos d' unha costa qu' hay que subir, pra chegar  â cas' en que vive Rosa,  qu' é a pirmeira d' o lugar dond' acontec' esta hestoria,  conocido por Labrada;  lugar, segun din as crónecas,  dond' un rey mouro algun dia tivo a córte, n-unha cova  qu' hay n-o coruto do castro,  donde deixou a coroa cando fuxiu d' os cristianos; [p.24] mais, pol-o visto, enterrouna tan ben, que ninguen' atopa.  Com' era d' ouro macizo,  con moitas pedras prezosas,  moitos foron á cavar por ver si daban co-a xoya,  pero dicen qu' un encanto sacáballes logo a forza, e o pouco tempo, cansados todos, tiñan que dar volta.  Tamen din qu' o ser morenas as nenas qu' alí s' acordan,  é unha fada que botou,  ô marchar, a reina moura;  porque, cand' iban prendel-a,  encubriuna e amparouna unha rapaza d' aldea, por quen din que non foi morta; o din que dempois Ile dixo: —En lembranza d' esta obra,  premiaráte Dios casándote,  e como señas boa esposa,  serán todal-as tuas fillas, e as da descendencia toda,  as morenas mais bonitas,  mais xentîs e mais graciosas que nazan en canta terra  dend' aquí co-a vista corras.  Por es' o hay quen dí n' aldea qu' o ser tan bonita Rosa e o ser pol-os seus encantos [p.25] envexa d' as demais mozas,  é porque ten descendencia d' a que libertou â moura.      Pero volvamos ô conto,  porque si non non se conta.  Aqueles recén chegados  colleron dreitos a porta  donde Rosiña vivia,  dando tres petos con forza.  A poucos istantes, drento,  perguntou unha voz rouca:  —¿Quén vai?                    —E xente de paz. Responderon os d' afora.  Tardaron un pouco tempo en abrirlles, mais dempoixas,  c' un gran fachuzo de pallas,  qu' alumiab' a corte toda,  viñeron á dar entrada ós homes de Casanova.

 

[p.27] IV A CASA DE ROSA

 

Está a casa de Rosa n-a Labrada, n-o fondo d' o lugar, medio escondida entr' os albres, de que está rodeada.  Un pouco d' as mais casas soparada,  e por eso a catr' augas repartida. Ten por diante d' entrada un gran pendello donde n-o inverno se poñía escola;  pero agor' o maestro xa vai vello e dí que pr' ensinar xa non ten chola.  A casa, qu' algun dia foi ben branca,  hox' está pol-o tempo escurecida,  mais ô pé d' ela un alto pino arranca qu' a fai ser de moy lonxe distinguida,  Unhos catro palleiros ten n-a eira: dous de herba, á meda vella e o da palla, que fan ver que n' é a xente priguiceira e que é gobernadora e que traballa. Hay tamen acarón unha lamela en dond' o gado moitas veces pace, [p.28] e ten unha fontela dond' abundosa e crara a auga nace e vai culebreando marmulleira correndo car' a horta,  que tamen ten a casa ô pé d' a porta,  n-o medio d' a qué hay una figueira pol-os anos xa medio derreada; pero aló pol-o Agosto en qu' o caldelo fai sudar á calquera pelo á pelo,  entre cada mallada á sombra d' ela van os malladores,  pol-o sol abrasados facer un pito, pra dar tregua ôs rigores do traballo, no mesmo chau sentados.  Ten á casa un escudo n' a portada,  é por él s' adiviña qu' un dia de fidalgos foi morada; mais hoxe solo aniña  un fatiño de xente muy honrada, que sendo labradores non se cambéan por ningús señores. Qu' anque pra comer pan fozan n-a terra é andan ó frio y-ô orballo,  son felices co-a p-az qu' alí s' encerra,  co-a virtú que sai sempre d' o traballo.  0 patrón, pai de Rosa, qu' é xa vello,  pois vai tirando pr' os sasenta anos,  está rufo e valente; ten' o sello d' os antigos patrós, qu' eran mais sanos.  El é franco, graceoso e falangueiro,  e á facer un favor nunca se nega, [p.29] que pr' o amigo ten sempre algun diñeiro ou un neto de viño n-a bodega.  A patrona, que ten cincoenta outonos,  é xa mais agarrada, e hay veces qu' os dous andan de monos porque non quer qu' o home preste nada,  pois dí que pra rexir ben unha casa  hay que poñer en todo moita tasa, e solta pol-o pico que con dar, non chegou ninguen á rico.  El escoita e non fala, pois conoce  qu' a muller ten razón en canto dice. E con fervor bendice o dia en que seu pai (que con Dios goce) tratou o casamento c' o pai d' ela, e o dia que casou c' a sua Sabela.  Tiveron varios fillos, pero a morte deixoulles solo tres, cal tres estrelas que se reven en velas mais que s' o mundo Iles tocara en sorte.  Todos lles salen tan espabilados qu' andan lendo n-escola n-unhos procesos tan arrevesados,  que non sei como pr' eles teñen chola. D' os dous nenos, que son muy espelidos,  quince anos tén Ramón e Pepe trece: dous obreiros tan bôs pr' os pás cocidos,  que cad' un come ben o que merece.  Rosiña, qu' é xa moza e casadeira,  pois pr' os dazanove anos vai correndo,  n-o traballo d' a casa é a primeira [p.30] porque s' ergue ó estar amanecendo. E xa facendo de criada ou d' ama está n-os seus labores tan afeita,  qu' ela nunca se deita hastra que tod' o mundo vai n-a cama.  Pero por eso é Rosa a envexa d' as rapazas por hermosa, e a morena que viu mais resalada; e d' os seus ollos tan negros com' a mora  bota cada mirada que de veras namora porque naide, por moito que resista,  pode sostela sin baixar a vista.      Com' um piñón á boca ten pequena e ó rir ten unha gracia que da groria, por eso Xan dendes que viu tal nena quedoulle tan cravada na mamoria,  que nunca se lle borra nin se ll' a de borrar hasta que morra, pois s' un home non ten n' o querer trampá  sempre está vendo da sua nena á estampa.      Prò Rosa que conoce qu' é querida e que Xan pol-o seu amor tolea,  xoga co-él sin mostrarse decidida, e d' un tira e afloxa nunca cea, y-é qu' âs veces no mundo se desprecean o amor e as cousas que temos por seguras; mais s' a faltarnos chegan ¡qué amarguras se sinten! ¡Cómo dempois s' aprecean!  Todo esto que ven outras rapazas,  rinse de Xan, por tras e por adiante, [p.31] e estráñanse de qu' él seña costante,  cand' ela de querelo non dá trazas, pois sendo tan bon mozo e tend' á millor casa d' a Cancela,  afirman sin rebozo que por esto, favor non lle fai ela. Por eso nas ruadas outras nenas que campan de bon peto, tal vez n' o ter confiadas,  firen n' él co-as miradas;  pero Xan á ningunha lle dá creto,  qu' él quer' amor é non cobiza cartos, pois si o quixera a nena  d' abondo tiñ' os seus deseos fartos.      Mais Xan morre co-a pena e vese sempre solo escapando d' a xente com' un tolo.  Denantes era Xan tan divertido que en calquer fuliada ou romería  donde s' él atopase, era sabido qu', estaba alí a alegría.      El sacaba unhos puntos n' a muiñeira con tal salero que a bailaba no aire,  e n' habia rapaza casadeira  que ô velo con tal garbo e tal donaire,  non se volvese tola por rebincar con Xan unha vez sola.      Parecia, si cantaba, unha sirena e á sua fala tan dôce era e lisonxeira,  qu' engañaba â rapaza mais arteira; mais agora está tan acobardado [p.32] c' o cariño qu' a alma ll' envenena,  qu' estando Rosa ó lado tremba ó falar, que o fixo ser a pena d' os rapaces o mozo mais parado.      Porqu' ó amor que n' é correspondido fai perder o sentido, e cambear de tal modo ó sér d' o home o pesar e a pasión con que batalla,  que cuasi que non come,  nin dorme, nin traballa.

© 2006 Biblioteca Virtual Galega