BVG     Atrás    Índice de Páxinas

[p.157] XXV O CURA Y-O MÉDECO

 

Vendo Xan que c' o tempo non barría  d' o namorado e tolo pensamento a mamorea de Rosa, qu' o afrixía,  queimandô a fogo lento,  xa de sofrir cansado n' unha ausencea tan dura,  pôr coto ô mal percura,  prô que quer sentar praza de soldado;  por eso foi pedirll' ô siñor cura o seu certificado.      Mandou pol-a criada recado ô crego, que llo deu entrada tan logo como soupo por aquéla qu' o agardaba Xaniño d' a Cancela.      Estaba xunt' ô crego o zuruxano,  un vello xa ben cano,  qu' aseguraba qu' era [p.158] liberal e cristiano, y-anque d' entrambas cousas pouco lêra tiña un empeño cego en armar descuseós sempre c' o crego.      Cand' entrou Xan ond' eles, ben decía  n' a sua cara qu' algun pesar sentía; y-o crego, qu' e un vellete n' as tramoyas d' o mundo xa moy ducho,  fixo sentar á Xan n' un tabulete e fíxoll' ademais poñel-o pucho.      Xan, dempoixas d' un pouco,  expricoulles d' a march' o seu motivo,  y-ô oubilo o crego, tivô  por un empeño louco. Prô mentras Xan falou algo dixo, pr' ô médeco, intresante,  porque se Ile mudaba o seu sembrante namentras qu' o escoitou; e quedouse dempoixas pensativo cal si de Xan a hestorea trouguérall' â mamorea d' a edá pesada algun recordo vivo.      Mais logo en Xan firindo a sua mirada  —Mozo, díxolle, escóitam' un consello, e si te marchas, nunca olvides nada  d' o que che vai decir hox' este vello.      Com' a tí vin ô mundo n' unha aldea, e cal tí amei sin ser correspondido, e d' amorosas penas perseguido fun á buscar consolo a terra allea. Pois o ver qu' eu aquí non consiguía [p.159] d' a adorada muller correspondencea,  y-o ver que non podia pôr freno o corazón co-a intelixencea, pra curar tal amor pensei n' ausencea.      O pirmeiro paseinas... ¡pro moy gordas!  Cand' o barco pr' a Améreca iba andando n' o corazón tamen sentía as cordas pouquiñ' a pouco irse desgarrando,  porqu' a muller qu' amaba pol-o outro cabo aquí m' as amarraba.      Mais todo pasa a postre n' esta vida, e de mau dand' o amor y-as suas simprezas,  atopei por aló franca acollida,  satisfauciós, honores e riquezas y-a dôce prenda d' a muller querida.      Cando vin titulado de Santiago, como non fora vago,  e por outras razós, tragia chea a y-alma d' iluseós; mais vin-as ir crebando pouc' a pouco n-a loita d' o amor propeo, n' esa guerra d' a envexa, qu' hastr' ô adianto as portas cerra porqu' é un empeño louco,  pretender ser porfeta n-a sua terra.      Si por buscar fertua te marcharas deixand' o lar amado, non solo non cho houbera aconsellado,  sinon que che diria que quedaras, porqu' os mais qu' alá van á buscar sorte miserea atopan solo ou triste morte;  pro marchar de soldado [p.160] é pensamento nobre, dino, honrado.      Todas esas trísturas que che produce o teu cariño cego olvidarás d' a guerra n' o trafego,  e trocarse poideran en venturas s' alo te namoras d' outra nena,  qu' amándote borrárach' esa pena;  porqu' é cousa probada qu' a novedad' agrada,  y-a mais, o fin y-o cabo,  saca un cravo outro cravo.      S' olvidas d' ese amor o sentemento y-aló buscas muller, de ver percura  que che guste, prô vai mais qu' a figura o xuicio, a virtú y-o entendemento,  que é o demais vanidá de pouca dura,  prô qu' âs veces amarga moito a vida.      Si te marchas, non borres d 'a mamorea,  pra traguer á Galicia a testa erguida, qu' o valor d' o gallego está n' a Hestorea,  â cabeza d' as follas de mais grorea.      Entramentras o cura foi copeando d' o libro d' as partidas a de Xan, y-o entregarlla, quedouse pr' él mirando,  e faloulle:              —Bos consellos che dan;  prô este médeco é un tanto paliqueiro,  y-o millor foi deixándô n' o tinteiro.      Anque tés, segun vexo n' a partida,  mais d' os vintecinco anos,  si queres levar ménos desenganos [p.161] n' a carreira d' a vida, guíate por teus pais; porque che creo qu' o bô fillo é bendito pol-o ceo.      Xan, por toda resposta, agradeceulles os seus sábeos consellos,  pagoull' ô crego, as boas tardes deulles,  e saliu, cal entrou, de xunto ôs vellos.

 

[p.163] XXVI ADIOS

 

Certo dia  moy cediño,  n' o camiño  atopou Xan  á Farruco,  que choraba  e o agardaba con afán.      Xan salira d' a sua casa  cavilando  non volver, qu' a sua y-alma  n' ela abrasa  o remolo  d' o querer.      Nada, nada foi bastante pra facelo [p.164] desistir d' unha marcha que, pr-o adiante, lle podía non convîr.      Non deu sorte, nin âs xentes que critican o que fai nin á amigos, nin parentes, nin âs bágoas de sua may.      Saliu solo, porque quixo non dar nota n' o lugar; solamentres adios dixo os pais, antes de marchar.      Non levaba carabela, e tan sólo n' unha mau lev' a moca pra co-ela dar, si cadra, c' un n' o chau.      Prô anque marcha sin premiso, [p.165] contra toda voluntá, él agarda qu' o perciso nou lle falte  n' a ciudá.      Non en valde confiara, pois á pouco de marchar,  seu pai triste  camiñaba c' o perciso pra lle dar. ....................      D' os dous ô siguente día,  entre bágoas e apretós,  pra sempre se despedía  con un tenrísemo adios.

 

[p.167] EPÍLOGO

 

N' unha d' as moitas guerras que sostivo  a nosa España en Cuba,  que ll' entraron âs veces ben ô vivo ô espremerlle d' o persupuesto a uva;  dempois d' unha batalla moy sangrenta,  qu' hastr' acordarme d' ela me reventa,  n' un hespital de sangue imprevisado habia entr' os firidos que n' el houberan sido recollidos un de moito cuidado.      Un zuruxano está de cot' â veira d' a sua cabeceira, y-ademais está un crego que ten práutica vella n' esto de morimundos, e dá â orella marmullando:                          —¡Qué pêrda de gallego! Y-entón un asistente qu' ô firido percura con afán, [p.168] dí limpand' unha bágoa tristemente:  —¡Probe meu capitan!      Cando contaba est' asistent' a hestorea y-o modo de levar tanta firida, —Cada unha costou mais d' unha vida, decía, prô darálle pouca grorea;  pois si chega á morrer,  ten a culpa de todo unha muller. —¿Cómo foi? perguntoull' o zuruxano. —Avisado d' a falta que facía eiquí auxilio, véu diant' a compañía  hast' â parte d' acá d' ese pantano.  Desd' alí foi testigo como os nosos fuxían d' o enamigo,  qu' era mais numaroso;  mais ô ver a autitú desesperada con qu' os nosos formaban retirada,  con sembrante fureoso á todos nós falou d' esta maneira: "Camaradas valentes: pol-a grorea,  pol-a honra que loce esa bandeira  vencedora de cote y-altaneira, non cear hastra darll' outra vitorea."      "Y-entón, pôndos' ô frente de nosoutros, conform' acostumaba,  porqu' era tan valente que, n' o maor peligr' alí él estaba,  dirixiuse, estoupando co-a coraxe,  car' â tropa enamiga, pol-o lado que tiñan contra nôs mais avanzado; e bateunos con furea tan salvaxe, [p.169] qu' est' exempro, quentand' o nóso peito,  ô seu lado loitamos de tal xeito que, en moito ménos tempo que se pensa, o ataque convertíron en defensa;  pois os nosos, ô verse reforzados,  combatiron tamen mais animados.      "Non tardaron en ver qu' eran perdidos si non se retiraban; mais ô ser por nosoutros perseguidos,  notou o capitan que se levaban unha Hermanita, encima d' unha besta,  diant' un xefe, esmayada; e destonces, erguend' a moura testa e cravando n' a monxa a sua mirada,  "¡Ala, Pedro!, me dixo; ven comigo;  pois s' a monxa que levan non consigo libertar d' entr' as maus d' esa canalla, anque venza ô enamigo, pesadumbre terei d' esta batalla. E votand' o cabalo n' est' istante á galope tendido desafiando d' as balas o zumbido,  con ronca voz berroume:                                   "¡Pedro, adiante!" E xa entr' eles metido foi, tallad' á tallada, sementando cabezas co-a sua espada.      "Anque tras d' él corrimos, cand' os demais poidemos alcanzalo,  collido â monxa o vimos,  e mortos os seus pés xefe e cabalo; [p.170] pero tant' era sangue que cichaba pol-as fridas á chorro,  qu' anque direito estaba dixo, ô ver qu' o seu peito desmayaba:  "Defendédea, valentes, si me morro".  O restante d' a hestorea, francamente,  xa o sabe, porqu' estivo alí presente.      Aló cerca d' o dia entrabrindo os seus ollos moratados,  mirou pra todos lados,  e dixo:      "Daim' un goto d' auga fría". Tan logo que ll' a deron, e d' a sede calmaron o martireo,  empezou á esvarear, con un delireo,  que todos moito mais por él temeron:      "Ela... sí... a mesma... Rosa... Non fuxais... ¡Paso!... tí... cobarde... pára...  Daca a monxa... pois vai costarche cara...  Tan bonita com' antes... pró ¡qu' hermosa!..."      O zuruxano, o crego y-o asistente  apricaban atentos os oidos pr' escoitar d' aquel' alma estes xemidos,  cando viron trás d' eles, de repente,  duas guapas Hirmás d' a Caridá  que viñeran andando en pés de lâ.      O firido esvareando continaba, e de cote braceando, tod' a roupa d' a cama destapaba, a qu' había qu' estar sempr' amañando,  pol-o que se quedou pr' este trafego, [p.171] por mandalo así o crego, unha Hirmá, que dempoixas resultou  ser a mesma qu' o enfermo libertou. De pronto â Hirmá chocoull' o esvareamento d' o firido, porque chamaba á Rosa,  falándolle, n' a dôce e garimosa  fala gallega, en grande sentemento.      Direivos, s' é que tedes moita prêsa, por mais qu' o supoñedes,  qu' a monxa era Rosa d' a Labrada; por eso se sintiu acongoxada,  decatándose que fose o capitan  o probe d' aquel Xan  por quen ela estivera namorada.      Prô anque xa pasaran algus anos,  fixeran tanta mella os desenganos  n' aquela cara pol-o sol torrada, cuberta d' unha barba moy rizada,  n' a continada guerra  pol-o fume y-a pólvora queimada, que non se semellaba cuasque nada  ô Xaniño que vira aló n' terra; pois d' aquela era fresco e colorado, e andaba, com' os mais, sempr' afeitado.      Estando n' estas dudas, o asistente dixo:       —Mais non se fai por quen s' adora. Ben deitou de meu amo; s' el non fora tan fero e tan valente..... Y-estonces dix' o firido brandamente: "Xuro por esta cruz, [p.172] "por ese sol qu' asoma refulxente "pra dar â terra luz, "ou qu' hei casar contigo, ou n' un mosteiro "a vida hei d' acabar."  É Rosa..... per' escapa..... ¡qué nubeiro!..... ¡Quén m' a dera pillar!....."      Escoitab' esto Rosa chea d' un vivo intrés, febrenta, anseosa, pois á Xan conocera: y-ô velo xunt' á sí tan cheo de mágoas,  cal s' o amor n' o seu peito s' acendera y-o corazón cal leña seca ardera,  pr' apagar este fogo, íban as bágoas corréndolle por drento,  porqu' avivaba o lume o pensamento;  e por eso por fora pon cara de chorar, pero non chora.      Prô foi tan fort' o golpe recibido,  qu' antes de ser por naide reparada,  foi perdend' o sentido,  y-ô quedarse esmayada, incrinándos' á un lado por fraqueza,  foi xuntar co-a de Xan a sua cabeza. .........................................................      Colleu medo o asistente, y-ô médeco buscou moy prontamente;  e cand' éste chegou, vendo qu' era un esmayo e non durmía,  c' un hisopo, botou [p.173] por entrambas cabezas auga fría, y-ela co-esto moi logo despertou.      Tan pronto viu ô médeco, fixouse qu' era o mesmo qu' estaba n' a Labrada,  y-outra volta quedouse, ô recordalo todo, esconsolada.      Mais logo perguntou con triste tono: —¿Cándo volveu d' a terra?  —Fará un ano pra últemos d' outono que pedin pr' axudar eiquí n' a guerra. —¿E que tal miña mai y-os mais d' a casa? —Todos vôs, acordándose de cote de vostede.                 —¿E casouse xa Tomasa?  —Non ainda, por mais que teu bô dote —Debeu ter, pol-o visto, un contratempo, porque ir xa lle vai chegando o tempo.  —Andivo unhos seis anos empeñada en casar c' un tal Farruco,  prô este deulle sólo desenganos.  Dempois o Casanova, qu' é moy cuco,  rondoull' un ano a porta; prô non quixo entrar drento d' a casa cal quería a familea de Tomasa;  e dempoixas qu' un ano enteiro a fixo pensar n-él, enganada y-entretida,  cansouse d' ela ô cabo; pois sempr' as relaceós tran moy mal rabo,  cand' edá tendo e posiceón debida,  ô mozo á entrar n' a casa se convida, y-él, pra librarse d' esto, [p.174] todol-os dias busca algun pretexto.      O médeco calou, porqu' o firido, acaso co-a impresión d' a y-auga fría recobraba o sentido, y-os ollos entrabría. Cando volveu á oubir a voz de Rosa, pouquiñ' á pouco fois' espavilando, e con cara entre leda y-angusteosa con fixeza quedou pr' ela mirando. N' unhos cantos istantes miráronse con ánsea fito á fito aqueles dous amantes, y-anqu' o mirars' así era un delito qu' un voto condenaba, o amor causaba-o e Dios o perdonaba; pois fai tempo qu' eu sei qu' o puro e santo amor de Dios é ley.      Xan enton foi sacando pouco á pouco unha callosa mau fora d' o leito, y-apertouna con forza contr' o peito contêndo o corazón qu' estaba louco. Quixo pôrse sentado, mais falláronll' as forzas, e n' a cama caeuse despromado. Entón á Rosa chama, e con voz que parece agunizando, dixo:      —Fai o favor de perdonarme... Rosa, estouch' acabando..... O vert' hoxe acabou d' arrematarme. —Xan, valor; non te morras; [p.175] quero que Dios a túa vida garde. —Tardoum' o teu amor; por mais que corras pra darm' a vida co-él, xa chegas tarde. —¡Sempre te quixen, Xan!...                                       —Send' eso certo, ¿por qué tantos delores me causache podendo ver n' a terra o ceo aberto? ¿Por qué nunca tan craro me falache?... Mais sinto que me morro, e non é cousa  qu' esta tanta amargura  faga salir dempois, carón d' a lousa,  toxos e cardos d' a miña sepultura.  Manda recad' ô cura, pois deseo pedir perdón á Dios d' as miñas faltas; e quero cavilar n' as cousas altas.  Rosa, adios...                     —Adios, Xan; xuntos no cêo lograremos as nosas ambiciós. —¡Ay, mai d' a miña vida!... Adios... Adios...      Xa non dix' outra fala. O médeco conoce que se morre,  mais tom' o pulso e cala. O lado d' o firido a xente corre,  porque fora dixeran us sargentos que ll' iban admîstrar os Sacramentos; prô ouservando qu' á prêsa se morría,  sólo Ile puxo o crego a Santa-Unceón;  ô acabar de votarll' a bendiceón morrera.... non amaba..... non sufría. Rosa, chea d' un fondo sentemento,  saliu d' alí chorando, decidida [p.176] á meterse pra sempre n' un convento pra pidir pol-o que lle deu a vida.  O médeco, ô vela ir, dixo:                                     —¡Endiañadas! ¿Dónde tereis d' as penas e praceres a chave, pra poder dar estudeadas as Cousas d' as mulleres?

 

FIN

 

[p.177] BÁGOAS E RISAS

 

[p.179]                     Á MARIA                          —                      SONETO      Perdóname, María, s' é que canto,  anque con debre voz, a tua hermosura, a tua formalidá, y-a tua finura  y-esas tuas graceas qu' eu adoro tanto.      Eres, María, d' a miñ' alma encanto donde de cote vexo a tua figura; en tí tan sólo podo hachar ventura,  sólo á tí quero con cariño santo.      Mais véndote tan chea de primores,  vend' a pura bondá que en tí resalta por concederche Dios tantas favores,      ¡ay, María! parécesme tan alta que, sólo con contarch' os meus amores,  xa penso que cometo unha gran falta. [p.181] DALLE QUE DALLE      ¡É moito conto que tal me pase! Quero á unha nena qu' é com' un ánxel, d' olliños negros com' ô azabeche, sonrir de ceo, cara d' imáxen, de dôce fala, d' airoso talle; en graciosiña no-hay quen lle gane, qu' é das meniñas a que mais vale. Mais non sabedes con qué me sale cando lle digo si quer amarme; pois..... que non gusta [p.182] de namorarse;  mais como a quero, anque soa en valde,  eu vou seguindo dalle que dalle.      Sempre qu' a busco pónseme diante, mais vir' a cara por non falarme, e si por certas casualidades  m' acerco á ela,  quer escaparme. Tan mal me quere,  que naide sabe cántas peniñas, cantos pesares e cántas, cántas horas fatales teño por ela sufrido en valde.  Mais como a quero,  naide se extrane,  de cote sigo dalle que dalle.      Sempre qu' a vexo parez qu' a sangre quere salirme por todas partes. [p.183] Pícanm' os nervos,  danme calambres,  y-o corazón tanto me late,  cal si d' o peito fora a escaparse;  y-anque lle diga,  y-anque lle fale,  nunca está quedo:  e un tolitates; pois terco sigue dalle que dalle.      —Corazonciño,  mais non te mates;  si non te quere,  bules en valde;  estate quedo  sólo un istante.  ¿Tí non conoces que frebe dásme, que me consomes e que m' abates?  —¿Seica tés ganas  d' enrabecharme? Anqu' esa nena nunca me ame,  anque no-a vexa  y-anque se marche,  nunc' a mamoria d' as suas bondades [p.184] d' a miña alma podrá borrarse. Porque namentres que non s' apague este remolo que n' o peito arde, eche imposibre, nunca te canses; mentras eu viva, por mais que falen, sólo por ela, anque sea en valde, ei d' estar sempre dalle que dalle. [p.185] AMOR DE BAILE      Porqu' á Pepa lle dixen qu' era moy guapa; n' o baile, certo día,  andou correndo de qu' o amor lle fixen; mais non teña por elo fantesía, pois s' ô têr que falarlle estrevinm' á decir que me gustaba,  sólo foi pra pagarlle as miradas d' amor que me votaba.      Prô teño deprendido qu' as miradas d' algunhas volvoretas n' o baile, son tan sólo de coquetas e fillas sempre d' un amor finxido      Non foi, chamarche guapa, pretenderte pois nunca tiven ganas de quererte.      Pero ¿qu' han de decirvos âs mulleres ô ver o tolo afán con que coidades de prendervos con centos d' arfileres esas gasas e cintas que levades pr' asistir á esa festa, á donde vades [p.186] á buscar quen vos queira tod' a vida,  sin que vos pase pol-o pensamento qu' esa hermosura vai tan mal prendida  qu' âs poucas horas tod' a lev' o vento?      ¿E non vísteis qu' aquel que moito salta ou que baila con moita lixeireza,  cand' ésta a tén n' as pernas, non Ile falta  tampouco n' a cabeza?      Por eso ningun honre de sentido vai ô bail' escoller á ningunha, pra ser propea muller, e si o fai pode vers' arrepertido; pois tan fals' hermosura,  escapa com' o fume, pouco dura.      Hay outra que non pasa, mais n' o fondo d' a y-alma está escondida,  e que debe buscar, o que se casa,  n' o consorte, pra ter mais filiz vida:  é a vertú vestida c' o talento que, com' a puxo Dios drento d' a y-alma, é fort' â tempestá, é dôce â calma e nunc' a lev' o vento.       ¿N' adoitades á ver qu' os namorados, d' o baile, teñen pouca consecuencia? É qu' o amor s' asentara n' aparencea con qu' os corpos poñedes adornados.      Porqu' aquel que n' un baile vos adora por mirarvos con tantos pirifollos, com' ô fin se namora d' o d' afora, o amor que Il' ispirades n' aquel' hora non ll' entr' ô corazón, queda n' os ollos.       [p.187]      Conqu' excusas chufarte que te queren cand' os homes che digan qu' és bonita, pois n' o bail' eso nada pon nin quita, mentras outra palabra non che deren.      Porque, pra divertinos, n' as ruadas,  buscamos ás que teñen moita lérea;  pero, com' o casars' é cousa sérea,  querémolas formales pra casadas.      N' este momento lémbrasem' un conto, que cho vou á contar pr' acabar pronto.      Beilando certa vez c' unha morena,  send' eu un rapazote y-ela nena, prô qu' estonces de min foi moy querida,  escoitei d' os seus lábeos, non sin pena, unha cousa que nunca se m' olvida.      Como dixen, estábamos beilando,  y-anqu' ela ben sabía de qu' eu a pretendía, tan filiz ocaseón aproveitando,  díxenlle qu' a quería; y-ela enton, non queréndome dar crêto  nin tampouc' un desaire, respondeum' así, en tono de sacreto: —Xesús; amor d' o baile, amor d' o aire.      ¡Ay, Pepiña, Pepiña, non sei quén tales cousas vos ensiña!      Mais, ô fin, si tés conta d' est' exempro, verás con pena, anque cho digo rindo, de qu' é unha verdade com' un tempro qu' o amor de bail' acábas' en dormindo. [p.189] O ESTUDEANTE CATÓLECO                                         Initium sapientie timor Domini.                      I      Fixándose n' os dous nômes qu' estos versos encabezan,  hay que sacárllel-o pucho pol-a sua valedencia; porque estudeante e católeco son dous nômes, qu' abofellas,  cada un de por sí vale unha conta ben compreta; pero cando en calquer xóven os dous á xuntarse chegan, facéndose dino d' eles, entón ¡nunca Dios me dera! o rapaz que ten tal sorte,  vale mais ouro que pesa;  porque n' a y-alm' atesoura as vertudes qu' encadean as felicidâs d' o cêo co-as maravilas d' a terra. [p.190]                     II      Hay sempr' entr' os estudeantes algús que tan sólo levan o nôme com' un pegote,  porque non miran apenas os libros nin pol-o forro,  y-algús nin siquer' os mercan; pero, en troques, cando falan teñen o deño n' a lengua, e non respetan â xente nin á Dios mesmo respetan. Á éstos, n' os poucos días que lles roxe a faltriqueira,  cand' os queirades buscar,  tede como cousa certa qu' han d' estar n' algun café,  ô rededor d' unha mesa,  n' o recanto mais escuro, por mor de que non-os vexan,  qu' anque non fan mal ningun, algun fan cando recean; e verédelos alí, xoga que te xoguetea, bebendo composiciôs qu' hastr' os fídagos lles queiman. N' eses días fuman puro e botan moito por ela; mais dempoixas qued' o vicio [p.191] e, como non hay cadelas,  acoden âs raspas propias e, cando cadra, âs alleas.  Estos non sabrán d' os libros  de texto nin unha letra, pero saben tirar lonxe, co-a mau ou co-a fonda, pedras;  e como sempre se reven n' aquelo que ven qu' apedran,  andan partindo faroles,  ou tirándoas âs vidreiras,  ou apuntand' us ôs outros,  ou mancand' os cás con elas; porqu' á veces a iñorancia  afilla a maldá perversa.      Con esta cras d' estudeantes estos versiños non rezan,  qu' anqu' a matrícola pagan,  son estudeantes de pega; pois por mais que seus pais lles estaliquen as orellas,  teñen, pr' aporbar os cursos,  que pôr grandes enfruencias,  porque, en vez d' estudear, ruan ô xogo d' a pita cega,  n' o que, por ser mal guiados e por non tirar co-a venda, en vez de batir n' os libros,  sempr' andan tenta que tenta, bateu en todo, ménos n' o que lles tén comenencia.      [p.192]      Dempoixas que son meirandes,  cand' acaban a carreira,  choran o tempo pasado en folgar y-en lêr novelas;  per' anqu' estonces conocen qu' andiveron sempr' âs cegas,  tan âs cegas, que s' atopan sin estruceón nin creencias,  non recean en meterse en calquera coesteón séria,  porqu' a falta d' o saber  cóbrena con moita verba.      De relixión, estes tales teñen a y-alma valeira; porque todo aquel que ten  conocementos á medias e que pasou a sua vida en vicios y-en rebinquetas, cheg' á amar tant' o seu corpo y-éncheo de tanta soberba,  qu' as cousas d' a relixión  abandónâs por pequenas,  e porque n' as falcatrúas qu' á veces fai s' atravesan.  Por eso con esas xentes estes versiños non rezan;  pois por malos estudeantes, ben vedes á dónde chegan.      O verdadeiro estudeante d' as maus os libros non deixa, e son as leuciós que estúdea [p.193] unha suma de moléculas,  co-as que vai formando n' âlma o organismo d' a cencia,  qu' é o sol qu' alum' as almas cando ten luz verdadeira;  quero decir, cando brila a cencia co-a luz direuta que de Dios mesmo procede,  luz d' infinita esprendeza; porque cand' algús pretenden alumal-a intelixencia co-a luz qu' a razón humana sobre d' as almas refrexa,  como a razón é tan probe y-a mais é tan imperfeuta,  cand' aluma por sí sola moy pouco ou nada crarea,  pois xamais, con ela, víuse ningunha causa pormeira.      Cand' os estúdeos camiñan pol-a verdá, a esperencia ensina qu' o hôme sábio é rey d' a Naturaleza, porque s' utiliza e manda era todo canto o rodea; él fai qu' hastr' os pés lle biquen as mais carniceiras feras;  as prantas sabrosos frutos e boas madeiras lle prestan; e co-s minerás, a químeca hoxe é tan artimañeira, [p.194] que chegou á facer co-eles viño, augardente e manteiga;  ô bafo que bot' o pote cand' están fervendo as berzas, fíxolle sacar tal forza,  qu' agora con él carrexa esa ringleira de coches qu' arrastra pol-a vía férra; d' esa forza pavorosa que n-as nubes brua e berra, anunciando con lostregos os furores d' a tormenta,  botou mau, y-en mil destinos tamen esa forza emprega; fay que s' escoite os de lonxe como si falaran cerca,  traguend' a voz por aramios y-hastr' luz, ¡qu' esto tén chencha!  fay que con ela se voe pol-o aire com' as pegas,  e que s' ande com' os peixes debaixo d' a auga con ela.      En fin, calquer estudeante que non sea vago e qu' aprenda,  verá, segun se vaya indo d' a sua iñorancia á néboa, qu' o estúdeo engrandece o hôme e faino feliz n' a terra. [p.195]                     III      Católeco sinifica hôme de sanas ideas,  bo pai e bô ciudadano, que sin farsa nin fachenda sirv' a Dios, ama os mais hômes e viv' en paz co-a concencia.      O que garda os Mandamientos  de Dios e d' a Santa Eirexa, terá mais salú n-o corpo y-a alma mais satisfeita,  porqu' esta relixión santa co-as suas devinas regras, sopara do corp' os males e consola n' alm' as penas, y-é qu' aquél que direitiño vai pol-a sua vereda,  sabe acalmar as paseós, n' os vicios non emboleca,  sabe amar os semellantes e perdonar as ofensas, millorand' a sociedá  e facéndoa mais perfeuta.      Mais si tén tantas ventaxas en este val de miseria,  que vamos todos cruzando  con atolandrada presa, si co-esas mesmas ventaxas [p.196] se conquire a groria eterna, por moitas que aquí teñamos,  ¿qu' importan todas pr' aquélas?      Non podo seguir, pois chego n' este punto á tal idea,  qu' a miña razón s' ofusca e a musa parada queda, e sólo sinto que fose tan probe e tan imperfeuta pra demostrar que, si o estúdeo fai d' o hôme un sér que chega a domar toda-las cousas que hay sobr' a códea terreña, e si a nosa relixión a reinar con Dios nos leva, ser estudeante católeco é a sorte mais inmensa con que Dios a aqueles fillos que fan o qu' Él manda, premia; pois darlles á conecer as virtudes qu' encadean co-as felicidás d' o cêo as maravillas d' a terra. [p.197] A ESCOLA D' UBREIROS (*)      Vou en malos versos decir duas palabras n-a dôce e melosa galleguiña fala;  mais naide s' extrane de que mal o faga,  porqu' a miña chispa pr' esto é moy escasa.      Pasa de tres anos que xa está fundada a Escola d' Ubreiros.  E si se repara cánto val' o ubreiro que de dia traballa,  o tér pol-a noite [p.198] quen lle dea ensinanza de moitas materias, que saber fai falla á aquél que non tivo n-a sua crianza nin pais, nin maestros que llas ensinaran, estonces veráse craro com' a auga, qu' á istitución ésta é moy nobre e santa.      Porque nas duas horas que n' Escola pasan, xa suletreando, xa dando Gramáteca, x' aprendendo contas, xa esquirbindo pranas, non sólo enriquecen e istruyen â y-alma limpándoll' os ollos d-a cega iñorancia que fai ser ô home un burro de carga;  non sólo ademiran  ô paso qu' adiantan cómo aquelas letras, ben ou mal formadas, que van esquirbindo, compoñen palabras que din o qu' un quere com' as que se falan, [p.199] e ven o sacreto d' esquirbir as cartas;  non sólo deprenden  cousas nacesarias,  pra poder n-o mundo sacar mais ventaxa d' as artes, d' o oficio,  d' as cousas que fagan,  unha vez qu' a vida está acogulada de males e penas, traballos e bágoas;  non sólo contempran ô estudear n' os mapas as naciós qu' ocupan as razas humanas,  e ven qu' este mundo que nos dá tanta ánsea, com' é redondiño com' unha laranxa,  pol-o azul espacio rodando sempr' anda,  com' esas estrelas  que brilan e bailan  n-as noites sin lua,  sereas e craras;  non sólo n-a Hestorea sagrada e profana deprenden os feitos d' as edás pasadas,  en donde s' espellan, [p.200] e donde se sacan pra vida d-o hôme grandes ensinanzas,  sinón que se privan de vicios qu' espantan,  d' estar n-as tabernas y-en moitas mais casas dond' a salú minan e c-o corpo acaban,  dond' as veces deixan tod' a cigallada que deu o traballo de tod' a semana.      Y-o pior de todo é dempois, qu' a rabia non morr' onde peca,  sinón que desbafa  co-a muller e os fillos dempoisas n-a casa.      ¡Cántos d' eiquí vexo qu' escoitan e calan,  saben qu' estas cousas moitas veces pasan!      ¡Cántos de vosoutros cando vos mandaban vosos pais a escola dísteis en latala,  por ir moitas veces xogar a villarda,  con outros tan vagos detrás d' a Muralla, [p.201] ou por ir os niños aló pol-a Chanca, traguendo dempoisas a roupa raxada d' andar entr' as silvas  ou de calquer galla,  sirvindo de muda testigo d-a falta,  e logo dempoixas a may enfadada andouvos n-o lombo zurrand' a badana,  sin sacar partido,  nin conseguir nada,  porqu' o outro dia outra vez latábais,  guiados acaso por malas compañas qu' a todol-os vícios atraen é arrastran!      Poida que ninguen n' esta Escola haxa qu' este n' este caso;  mais si s' atopara,  decirnos poidera  como se relaxan  dempois que c-o xuicio vai nacendo a calma,  ô ver que s' atopan  sin saber de nada por perder as horas [p.202] qu' á escola os mandaban. ¡O qu' agora queren antes despreciaban, e choran a perda d' as horas pasadas!      Por eso est' Escola, denque foi creada, cumpre dous obxetos dinos d' alabanza: é faro qu' aluma n-as negras borrascas qu' ó home sorprenden, e que se levantan n-o mar axitado de penas e ánseas, que tén n' este mundo todo o que traballa, y-é escudo qu' ó ubreiro protexe e ampara d' os dardos qu' os vicios treidores lle lanzan, que pasan o corpo e dañan á alma.      Por eso deberan sobre d' a portada poñer un letreiro con letras douradas e que n' él se lêse: "Caridá Cristiana". [p. 203]            O ispirado e premeado                 MÚSECO GALLEGO                                  XAN MONTES CAPÓN                    UN BICO (*)      —Ay Maruxiña, por Dios, dam' un bico. —¿Qué fas? Acouga. ¿Tí seica toleas? —Pois non me marcho sin que hoxe m' o deas —Mira que berro, ten queda l-as maus. —Y-eu que pensando que tí me querias fíxent' a dona d' os meus pensamentos. —Pois si continuas co-eses intentos, poida que corras d' este sitio á paus.                    —Quen n-os xuramentos                    fia d' a muller,                    pol-o qu' en tí vexo                    moy burro ha de ser.                    Xa qu' o meu amor                    te fai anoxar                    n-a vida d' o mundo                    volvesm' á engañar. (*)   Esta composiceón foi acomodada á Muiñeira de Montes pra cantar o notabre Orfeón Gallego que él dirixe. [p. 204]      —¡Ay, tí pol-o visto âs rapazas que tés quérelas pro mesmo que querel-os pés!                 Pois vaite con Dios.               Xa podes largar,               e nunca me volvas               n' a vid' á falar.      —Mir' o que fas, pois xa teño catro onzas para casarme contigo per sécola. —Mir' o que fas.                             —Si te casas...destonzas... —(¡Ah! Seica sona millor esta trécola.)          Ay Maruxiña, por Dios, dam' un bico. —Din qu' ôs solteiros desmermanll' o amor. —Quéroche tanto que xa non m' esprico... —Pois de casado sabrache millor. Probe d' aquela que dá creto ôs homes, pois todos sodes un fato de pillos, e sempre vides co-eses estrebillos pr' a que se fia votal-a perder. —Probe d' aquel que co-as mulleres xoga e que pretende ter d' elas mercedes, pois engueréllase n' as mesmas redes que cobizoso lles quixo tender.      —Tí sempre fuches un zaramalleiro. —Non desconfíes de min Maruxiña. —¿Por qué non tratas de casart' axiña? —Por non saber si me queres ou non. —A millor proba d' amor sonch' as obras. —Tí fasll' âs miñas moy pouca xusticia. —Sí; per' as d' hoxe non tiñan malicia. [p. 205]      —Eran as ánseas d' o meu corazón.                      —Por eso, ô notarche                  tan fero querer                  pensei que me viñas                  á comprometer.                  —Non pensaba en tal;                  supoñías mal;                  pois por darm' un bico                  quedabas igual.                  —Nunca un sólo bico                  calm' o voso afán,                  porque mais queredes                  cantos mais vos dan.                  Por eso, ô meu ver,                  non debe de ter,                  quen pensa n' os bicos,                  moy firm' o querer.      —Fíat' en min. Si te quero co-a y-alma,      ¿cómo receas qu' amores che minta?      Sólo son teu.                          —Pois arreda, ten calma. (¡Uy! este merlo non ten mala pinta.) —¿Non me das logo siquera un biquiño com' unha proba d' o amor que me tés? —¿Outra vez volves torcer o camiño? Pois ô meu lado, por ese, non vés.                          —¿Dasm' un bic' ou non?                      —Xa podes largar;                      sin casar comigo                      non m' has de bicar.

© 2006 Biblioteca Virtual Galega