Visualizar obra

FORCAREI NO TEMPO DAS CEREIXAS

Eu son un aldeán, para ben ou para mal
Chano Piñeiro

     Sentei a escribir por unha vella débeda co meu orgullo, diletante e dado á digresión, e tropecei no maxín, onde gardo un valume de lembranzas, coa figura amiga e nostálxica de Paco Farria, aquel home lanzal e espigoto que gañara póstuma popularidade da man de Chano Piñeiro monologando en latín polas congostras da Ladreda, ese anaquino dondo de Hercinia que fai da vila de Forcarei esculca privilexiada para ollar o val do Lérez e o pico de Valiñas, somonte da serra do Candán.
     Francisco Fírvida Reigosa, Paco Farria para os amigos, era un filósofo aldanego, unha especie de Platón rural privado de academia. Así e todo, en Forcarei, calquera se podía considerar discípulo seu, porque eu todos prodigaba a súa erudición, froito de infinda sabencia popular de aldeán enxergado e de asisadas conversas consigo mesmo ou, mellor dito, co seu alter ego xuizoso, porque Paco era algo faxurdo, e autorrecriminábase desde unha perspectiva de outredade: a do home serio que fala e aconsella ó que bebe e desatina, sendo os dous a mesma persoa. Poderíase dicir que era dono dunha esquizofrenia voluntaria, apracible e equilibrada, dunha dualidade mental perfectamente harmoniosa e dialogante, falangueira e mesmo tarabela. Pero as autoconversas de Farria, con todo e seren sempre de chola como incumbe a un esmorgante porfiado, posuían un alto horizonte humanístico que acadaba maxistral mestura de latín, metafisica, mitoloxía clásica, recorrentes refráns e frases lapidarias que outros "colegas sabios" deixaran antes ca el coma agasallo para a humanidade toda, ó seu dicir. E, con todas esas ferramentas, desemburrou a máis de un, ou, por dicilo con cordura, a todos os que se deixaron, porque a peor das ignorancias é aquela que ignora a súa propia existencia. Ofrecéranlle nalgunha ocasión ser mestre, mais a súa bohemia casaba mal con vida regular, e domeada.
     En cada expresión de Farria había poesía —unha poesía agridoce, encarnación da vida mesma, como lle gustaba sinalar—. Pero, ademais de poético, Farria era, propiamente e con xustiza, poeta. Era rapsodo de corredoiras e amargores ou xograr de ledicias e primaveras, dependendo do humor —sempre acedo, eso si— co que se erguera. Dosaba como un vate experto, cangando a lírica coa sátira social.

Forcarei, terra de ensoño,
verxel de lindas rapazas,
tenriñas coma repolos,
limpas coma auga de carabañas,

refulxentes coma estrelas,
mesuradas no seu palique
e...¿que sería de Forcarei
se non houbera caciques?

     Andaba decote de cacho para cabazo, de lar pobre a lar de cacique, e en todólos lugares deixaba o seu caritel. —Quen nace pra ichavo nunca chega a carto. Coincidira coa súa mocidade a estada en Forcarei do "Siñor Afranio", Antón Alonso Ríos, o Deus na Santísima Trinidade dos fuxidos máis ínclitos, xunto con Xoán Noya e Ramón de Valenzuela. Alonso Ríos fixérase pasar polo esmoleiro portugués Afranio do Amaral, identidade e nome finxidos para rispar das gadoupas da morte naquela persecución implacable a que fora sometido polo bando nacional na Guerra Civil.
     Na casa de Dosinda de Pedro, onde o perseguido botara case un ano á xeira, algún conto se tiñan contado os dous malpocados e algunha inédita visión compartiran de certo fantasioso cemiterio de agnósticos, no que sustituían as cruces e as flores por libros tallados en pedra. Tamén máis dunha reflexión do Siñor Afranio encamiñou ó Farria humanista que eu cheguei a coñecer.
     En certa ocasión, na eira dos de Pedro, fixéralle unha observación que despois debera de esquecer o proscrito nas súas memorias. Falaban do home. Antón dicía que os humanos non eramos coma os insectos, que basean a súa supervivencia no número, e teñen precisamente no número a súa mellor arma contra a extinción. Polo contrario, cada ser humano era para el un tesouro irrepetible, agás certas xentes de uniforme. Lembro que así mo transmitira Farria (... agás certas xentes de uniforme). Sempre que se vían Paco e mailo Siñor Afranio era co gallo dalgunha encomenda feita por Farria, porque era tamén recadeiro, e dese choio, que el sabía descendente do deus Mercurio, mensaxeiro de deuses e deus de poetas, ia malvivindo. Paco Farria era "mensaxeiro de homes" e mandadeiro carismático. O mesmo lía unha carta a quen non tiña letras que abastaba lume doutro lar ou axudaba no que podía —e como podía— ós baiuqueiros cando se vían apremiados pola chegada dos arrieiros a lle encargar a carne richada, o prato de toda a vida en Forcarei.

Arrieiros son os homes,
arrieiros os homes son,
levan amor feiticeiro
cravado no corazón

Eran tempos nacentes para a richada, xurdida precisamente da man dos arrieiros que capitaneaban as reatas de bestas desde o Ribeiro ata Compostela, entrando pola Porta Faxeira ós dominios do Apóstolo.

A vida do arrieiro,
non hai vida coma ela,
a semana no carreto
e o domingo na taberna.

     Era a crónica dun perpetuo carpe diem aguilloado pola perentoriedade dunha vida que se esvaía, efémera, como o sol de outono. É a crónica da vida e dos tempos que eu gusto de traer ó presente unha e outra vez.
     Utilizaban aqueles vellos trafegantes un camiño segundeiro que ficou para a intrahistoria como camiño "vreeiro", tautoloxía rara en tempos de forzada economía e frugalidade. Camiño que nacía co grallar do vichelocrego en Ribadavia —onde tamén anda este paxaro dentirrostro por vicheloclérigo, quizais en empeño por facer aínda máis rara a avis— e morría co oular das curuxas picheleiras. No seu devir fuxía das portaxes e outras alcabelas, pasando das parricholas do Ribeiro ás leiras montesías do Suído e do Seixo pola raia dominial dos cenobios de Melón e Aciveiro, para cruzar logo todo Trasdomonte de austro a bóreas, e seguir adiantando polas terras de Tabeirós ata introducirse xa nos arredores da vila arcebispal.
     ¡Cantas andanzas non faría Paco por este camiño vedrano, lembranza dos tempos gloriosos de Xelmírez e da fortaleza de Montes!
     ¡Cantas pegadas non deixaría nel e cantas tardes por el abaixo, onde fai cubela, non zoquearía os calcañares en ollando que comezaba a zarzallar, como ten por adoito nesta nosa terra de humedén e agoniosa lentura, na que as propias refoladas de poalla semellan endémicos laídos e saloucos pola morte do tempo estiño!
     ¡E cantas veces tamén non chegaría da terra lagumenta á lareira, coa auga checoleando nos pés, demorado pola carrúa que dá o viño!
     Paco. Paco... o home que nunca mentia —in viño veritas— ¡Que teimudo degoro tiña do viño ribeirán! Aquel mesmo zurre marabilloso que confesara ter degustado con compracencia o mestre Pablo Neruda nas súas memorias, dicindo que lle gustara "tomar en Galicia el viño de Ribeiro, que se bebe en taza y deja en la boca una espesa marca de sangre". Mesmo semellaba que Farria tiña tamén unha traza reflectida na faciana, axeitada á grafia de cada uva —o bo viño escribe— que a humanidade trasfegara desde aquela remota viaxe do deus Dionisos ás lonxanas terras do Indo. O viño que era nume e calor, e que o traía rangueleando, tordeando e facendo debenos polas corredoiras: — non caio porque teño os pés grandes; o viño alma mater que abeizoaba a vida toda da aldea; o viro do que Farria facía poemas e deixaba sentencias a quen quixera escoitalas:
      —Din que o viño mellora co tempo, e coido que é certo: canto máis vello vou, máis me gusta. Se o Corán non mente cando afirma que hai un diaño en cada gran de uva, eu soíño debín de merendar á curia maior de Lucifer.
      Do camiño "vreeiro" aínda quedan hoxe vestixios á beira da ponte Gomaíl, a fermosa ponte románica erguida polos habelenciosos canteiriños de Gaxín e Castrelo nun dos salóns do río que despide ó Lerez de terras forcaricenses. Os restos aprécianse mellor cando a chuvia das teimosas invernías de Montes fai estragueiras, descubrindo o "vreeiro" nalgúns treitos baixo o firme de xabre do actual camiño que leva á Mámoa, freguesía de Castrelo. Preto de alí, lembro, viviu un dia Rosa a Polveira, unha bordiona moi quente da crica, guapa e sempre encrenchada que exercía de demo maior de beatas e comesantos. Cando Maripepa, a súa veciña da porta —un carallou de corenta e pico abriles agalactiados que aparentaban sesenta malos invernos—, lle recriminaba que estaba moi feireada, Rosa daba unha poutada na nádega dereita con moito ímpeto mentres Ile respostaba con retesía:

*Ti ti ri tí
tu tu ru tú
asubíame aquí
nas cachas do eu

     E despois:
     —Sempre tes que andar galistrando no dos outros... Goberna o teu, que inda has ter arañeiras na prefacia!
     O certo é que Maripepa —muller que de tan malfeita máis semellaba un saltarregueiros— era o propio resentimento en cultivo puro. Mantiña sempre tenso o arco do desprezo para arrebolar as súas frechas cargadas de pezoña en calquera momento.
     Rosa, que non se gardaba dela nin de cristián ningún, tiña amores cun garda civil, cun crego e cun secretario do xulgado, todos a unha. Pero de quen ela ficaba namorada era do gaiteiro de Sorribas, Adelino, que cando chegaba do volframio de Silleda, íaa buscar no seu faquitrós e montábaa achegadiña a si para traela a Forcarei. Como el dicía, "en dobre cabalgadura". Cando estaban por chegar á vila, a xentiña nas leiras ollando de enxisgo, Adelino botáballe a man delicadamente por baixo da saia e dicíalle con prosma: — ¿Vas ben, Rosa... vas ben? E a ela, por toda resposta, asomáballe na faciana un sorriso de fruición indescifrable. Os máis espelido dos mozos labregos, que se daban conta da xogada, pensaban para si que Adelino era o demo maior dacabalo. A el tamén lle compuxera a súa copliña Paco Farria.

Unha noite de xaneira
has ter un tastarabiau,
e hante subir paseniño
a costa do monte Miao

     Tívenlles que aclarar a máis de dous que o monte Miao é o pequeno cume que abriga o cemiterio da parroquia de San Martiño de Forcarei, e o de paseniño hase de entender con dobrez, pola empinadura da pendente que leva ó camposanto, que é ben pronunciada, e polo decoro funerario e ritual, que non casa coas présas cando se conduce a un finado á súa derradeira morada.
     A veciña de Rosa, Maripepa, morrera de alí a trinta anos, aló pola crise mundial do petróleo, co corpo escangallado e coa virtude intacta —co virgo rancio, a dicir de Farria—, dunha apelga de figos bacorinos, único conforto da súa vellez. — Deus a teña na gloria e que en paz descansemos todos, repetía unha e outra vez Paco, con aquel xeito de catarse que supoñía a súa sátira social, afección verdadeiramente enraizada no errante poeta. Tiña outra máis curiosa aínda: a de inventar santos para cada asunto. Así, nas súas haxiografias apócrifas, atribuía o padroado das dúbidas e os esquecementos a San Tordán, o seu segundo nome, porque o tal santo nunca fora quen de acordar o primeiro, ou as cheas e as esmorgas a San Loubán, que seica fora mártir e condenado polos xudeus a beber viño ata non saber diferenciar entre o ben e o mal.
     Fun lembrando así, uns tirando polos outros, a todos os personaxes da nenez nas miñas adoradas terras de pan. Lembrei ó terrible Gervasio das Cruxas, "Arrancapescozos", home baril de brazos tan longos que, estando de pé, podía rapar os xeonllos sen abaixarse, e que era quen de erguer tres sacos de cen libras, un en cada brazado e outro ó lombo; a Maruxa dos Corgos, que falaba castelán como os señoritos, porque sempre que podía estaba nos arredores do santuario do Corpiño, e ali aprendérao cos maragatos e os cacharreiros que viñan de León e de Zamora a vender mantas e artefactos. Ou ó maricón de Vilaboi, tamén algo meigo, que tradeaba nos roqueiros de catro lambecarallas detrás da súa palleira por cinco patacos e algunha lambechada.
     E así lembrei tamén ó avó Xan Leis, terceiro do androceo dun matrimonio serodio de campesinos, e canteiriflo el desde os once anos —a idade na que se fora para Lugo, a acalmar o patelo—, que xa logo non falaba outra cousa có verbo dos arxinas, aquel latín que se fora argallando e tomando corpo desde a lonxana época dos gremios e que pedia empréstimos ó éuscaro, ó galego, ó castelán, ó francês, ó catalán e mesmo ó propio latín para compor unha miscelánea críptica, case hermética ó profano.

Asives, asives
e nexo me quiles
a lapeta de toi
encatifada no fris de imes

     Anos máis tarde Xan Leis deixaria a cantería e iria facer a carreira para crego no seminario de Santiago. Non había ser o único. Lembro tamén a un crego nestas terras a quen deran en chamar "O morrón", que no verbo vén ser "O neno", bautizado así polos arginas maiores ca el cando traballaba de aprendiz nas murias.
     Para min, meu avó Xan Leis era un arcaz de saberes, unha especie de portentoso gardián de nostalxias e arteladas que me contaba, cando era neno, historias da estadea, de lucumóns, do canouro, de teimudos comicháns que ainda de mortos ían roubar as peras do cemiterio e outras dómenas e retrónicas polo xeito.
     —Morrón, Bina aquives e delóntoche o delonto do zoina rosmón e mais da xandoia.
     E eu acudia coma se me fosen dar unha larpeirada.
     Outros dias instruíame en como había que facer fuxir a raposa:

¡Arrapa, raposa, e avanta no toxo!
e deixa a galiña da mina vecina
que ten dous pitinos que quedan orfinos.
¡Arrapa e arrapa que a dona te atrapa
e bótache os cans correndo detrás!

     Pero as tardes polas que eu devecía na compaña do avó eran as do inverno, onda a lareira. Ali, el, dándome moito bado, adoutrinábame no cíclico proceso do lume, que tanto me prestaba:
     —Primeiramente has afufar deitado a carón da leva, coa fazula contra o chan, ata que o lume alaprea, e... se ergue moito a lapa, amachocalo un pouquiño. Se amachocas tanto que matas o lume, has afufar outra volta, ata que arrisa de novo, e así terás sempre a lareira viva.
     Era sabedor meu avó Xan Leis, ademais, da tácita existencia doutros personaxes que se esvaían na néboa da aldea, nas hortas veciñais ou na congostra que levaba ó río: alentos de non natos que sotelan por nacer; remedos de vivos sen corpo manifesto; espíritos que andan por entre as gotas da chuvia; ánimas de vellos que están a carranchapernas dos dous mundos sen saber xa se están ou non están entre nós; mortos que non descansan en paz ou que deixaron asuntos importantes pendentes de solución cando vivían neste vai de bágoas.
     Esto acontecía moito nos nosos montes. Eu ben sei que a cidade é un sucedáneo da creación, que non pasa de ser un producto do homo faber, onde os fantasmas se sustancian noutras formas menos argalleiras —Deus creou o campo, o home a cidade—. Mais os nosos montes son outra cousa, outro mundo no que o zume das árbores circula polas veas dos honres e mesmo os carballos sangran ás veces, e hai unha comunión sagra entre as persoas, ainda as máis ríspetas, e o bosque antigo. Dese vencello nace, como sabia o doutor Rof Carballo, a morriña, que vén ser un trasunto da morte a escala. Quizais por eso deitaban os nosos ancestrais guerreiros a súa férida morte nos Ienes cotarelos, e facían de cada tomba un artificio dos propios montes onde ainda se asentan hoxe aquelas mámoas e mailos seus símbolos, as pedras fitas e as pedras cabaladas, ó redor. O pé do camifo "vreeiro" hai, no seu paso polo lugar da Mámoa, freguesia de Castrelo, unha enchente delas a ámbolos dous lados. Paco Farria dicía que eran o sarabullo da paisaxe.

Nos dondos montes ficades
coma sarabullo da paisaxe,
para freo do vento
e prestixio da soidade.

     E Paco sabia un anaco longo de montes. A única mágoa que tiña era non ter visto a mar máis ca de lonxe, cando subia ó cume do Seixo. Desde alí avizoraba toda a ría de Pontevedra. Era coma seguir a vida do Lérez, case desde onde nacía ata onde morría. Había veces que empregaba todo o día para, primeiro, chegar a Presqueiras, e despois subir ata o cume. Para ollar ben a mar había de estar o aire moi nidio. —Algunha vez, dixéralle ó meu avó, teño visto toda a paisaxe de montes, vales, ría e mar aberta tal se fose o primeiro dia da creación. Vin a fermosura toda do cordal do Suído, que semellaba o cerrizo dunha animalia primitiva. Vin os vales do Lérez sucederse tralas serras dondas e aló, ó fondo de todo, a ría na súa aperta coa mar, e os illotes coma zarrapicaduras de terra na inmensidade azul. Vin poucas cousas tan fermosas na miña vida coma a mar de lonxe, Xan, pero tamén me gustaría vela de preto algún día. Non foi así, porque Paco xamais á beiramar chegaría na súa vida. A súa alma repousará por sempre na montaña sen ter sentido o recendo do sal mariño.
     Farria, que ollaba e amaba a mar de lonxe, tamén amaba o galego como se pode amar a unha muller. —En galego, dicíame cando eu era rapaz, ainda dicimos "camião de ferro ", e eso dános a garrideza dos indios americanos. E tampouco andamos con dengues espurios de relambidos e de empoleirados, que semella que envisgan a larapeta coma se comesen chulas magotas.
     Ámbolos dous, Paco Farria e Xan Leis, meu avó, mantiñan unha duradeira amizade desde a segunda década do século XX, sendo os dous nenos nun lugariño da freguesía de Dúas Igrexas, e despois, xuntos de novo, ó estudiaren no Seminario. Os dous xuntos, tamén, renunciaran a poucos días de recibir as ordes maiores porque non eran quen de desertar definitivamente das aventuras de saias.
     Nos tempos da guerra moceaban xuntos, e nas súas idas e voltas, mantiñan longas conversas que cuestionaban desde a orixe da vida ata os derradeiros adiantos da tecnoloxía. Unha noite do trinta e seis, coa contenda xa comezada, volvían de facerlle as beiras a dúas irmás de Loureiro e camiñaban, jalruando no latín dos canteiros, da humana condición e dos misterios da vida, acompañados polo Turco, un can que, a dicir de Farria, era coma unha persoa máis da aldea, e se o apuraban, máis listo ca moitas delas. Nunha ocasión dixéralle Farria ó alcalde que aquel can era máis listo ca algún concelleiro, e o alcalde respostáralle con retranca que máis listo podía ser, pero máis can...
     —Xararás testiligente, xambreando degranxo asives, o humán ginará chila luz a xarar Queicó (has ser testemuño, tal como adianta a cousa, o home ha chegar algún día a ser Deus), dicía Xan Leis pola congostra.
     Retrucaba Farria:
     —A jumarreira jicharoliña, a jumarreira jicharoliña. A luz que o human xare xirio para mariñar chila jumarreira jicharoliña balsareino por muriado, delentres.., jairante, jairante. (A mosquiña, a mosquiña. O día que o home sexa quen de fabricar unha mosca dareino por feito, mentres... tarabelo, tarabelo), sen ser enteiramente consciente de que estaba medio traizoando aquel seu espírito agnóstico que nin no Seminario foran quen de lle desterrar de todo.
     E volvía Xan Leis:
     —A murria non xara deais cá fatulancia das proteinemes (a vida non é máis cá fachenda das proteínas)
     —A murria... a murria... , e ¿nende xarará que a murria xara chila perreanza da dealma? (A vida... a vida... , e e non será que a vida é unha enfermidade do espírito?), tentaba rematar o asunto Farria, sen dicirlle a Xan Leis que a frase lla roubara ó poeta Novalis.
     —Nende, nende... imes cubica deais xido que xara a volantina a que xara chilo xanete que nobis peñaron agirra (non, non... eu coido máis ben que é a alma a que é un paquete que nos puxeron enriba), replicaba unha volta máis Xan Leis. E nestas digresións, lembranza das "argumentaciones y defensas" do tempo que botaran no Seminario, ían todo o camiño, sen casar nunca os pensamentos e recreándose os dous no mutuo inconformismo dialéctico. Paco ía pousando os pés onde relucía a lúa e, cando se quixo dar conta, os claros eran poceiras:
     —Llasto cos jabirros atrasados de oreta (levo os pés ateigados de auga), dicía anoxado.
     Era noite clara aquela, e a natureza, serea, convidaba á reflexión e ó acougo. Por eso botaron máis tempo do normal no camiño de volta, e por eso se recrearon nunha paisaxe que lles era familiar ós dous, pero que reinventaban a cada pouco, á luz esmorecida do luar, chea de misterio e de fantasía. Viron máis dunha vez á raposa, que saía intermitentemente á congostra a unha distancia prudencial do lugar por onde eles encamiñaban os seus pasos; oíron oubear, na lonxanía, ós famentos lobos da serra, e como lles contestaba cun balbordo de estarrecedores brados e laios alporizados a manda de sabuxos de Manuel do Campo, "o Furtivo". Xan Leis, nun descansiño, apoiou a man esquerda no valado dunha chousa e foina deixando caer nun niño de cóbregas. Cando se deu conta, foi tan fonda a impresión que pegou un chouto coma se unha rata o trabase no corazón.
     Un pouco máis adiante, xa chegando á casa, Paco Farria parou a mexar ó pé dun silveiral que había na entrada do lugar. Mentres mexaba deulle via libre a un xoudo coma unha bomba de palenque e, coma se tose un galeno que recitase os seus consellos para a saúde, espetou, esta vez en latín canónico:
     —Mingere cum bombis res est gratissima lumbis. Farria tentaba mostrarlle a Xan Leis que expeler os ventos via vacuo praepostero cando un fai augas menores é cousa agradecida polo lombo. E continuaba: —en efecto, mexar sen peidear é coma ir á Coruña e non ver a mar.
     Algo se moveu naquel momento detrás do silveiral e os dous se apertaron, caldeando, un contra o outro antes de saíren apurados para entrar xa no vilar. Pero a sombra que fixera notar a súa presencia na silveira foi detrás deles. Era, contoume anos despois o avó, o Trencho de Vilariño, escorredizo coma a brétema e falanxista dos máis demócratas —tanto mallaba nun pobre coma nun rico—. Achegouse a eles e díxolles que non eran aquelas horas de andar fóra da casa. O Turco deu entón nunha rosmadela cara a el coa intención de lle fincar o dente, e Paco coutou del a un tempo que lle dicía mainiño para que non escoitara o Trencho: —Non mordas aí, Turco, que te podes envelenar. O Trencho houbérono afogar no regato do Cotelo despois da guerra, e rematou por fuxir de Forcarei porque o medo non lle cabía no corpo, tanta era a xenreira que fora xerando naqueles malditos anos escuros de vinganzas e atropelos.
     Esquecida a guerra, na medida en que unha guerra pode ser esquecida, anos despois, no agosto do ano corenta e cinco, houbera que suspender as festas de Forcarei polas fortes treboadas, e Paco e mais Xan consoláronse, amigos como eran da baileretada, xogando ó truco na taberna de Herculina, ollando a cada pouco pola fiestra a ver se estiñaba o suficiente para que os músicos, que tamén andaban a matar o tempo coa bebedela ou con algunha moza da vila, retomasen os instrumentos. Pero non houbo boa ventura e o ceo non clareou nos tres dias da romaria. Foi entón, o luns de San Roque, cando Farria cuñou aquela famosa sentencia que ainda lembran hoxe os forcaricenses cando os fenómenos meteorolóxicos non casan moito co calendario. Ergueuse con prosma e deixou caer, tamén cerimoniosamente: —Facía tempo que non facía un tempo coma este neste tempo. E a sentencia quedou tan asentada que, ainda hoxe, cando alguén de fóra versado na gramática dá en corrixir o facía que abre a frase polo correcto había, sempre hai en Forcarei alguén que lle solta: —lista de aí, vas ti corrixir a Farria, ou que? E así quedou para sempre plasmada aquela insatisfacción cronoatmosférica de Paco Farria.
     En certa ocasión, os dous ningureando á beira da ponte do Crego, foron testemuños dunha das lendarias aparicións da loura Loureiriña que baixaba do castro de Loureiro a se peitear ó pé do río co seu esplendente peite de ouro. Decatáronse de que a súa beleza e o seu feitizo resistíanse a seren descritos, e nen sequera Farria atopaba as verbas precisas para debuxar o seu rostro gorentoso e o seu corpo requintado, enfeitizado como quedara nunha mudez case extática. O home de matices que segundo Castelao é o galego divide ata o infindo, e así fala, por pór un caso, de pouco, pouquiño, pouqueniño, pouquenechiño e ainda un "nada e todo", e dese xeito enlea a escaseza nun veo de gradacións comparable ó que o esquimó ten para a neve, da que distingue un mundo de categorias segundo a súa cor, tacto e temperatura. Pero naquel intre, a Farria desprendéranselle todos os matices dos fios da moleira, e o entendemento ficáralle negro coma as ás dun corvo. Xan Leis, o meu avó, certou a dicir: —Era irresistible... irresistible..., ¿verdade, Farria? E Paco saíu momentaneamente do transo para espetar: — ¡tal se fose pan albeiro, ... de repicapaxaro!
     Desde aquel día, Farria volveu polos arredores da ponte tantas veces na invernia que lle saíron frieiras ata nos sobrazos. Pero por fin, unha tardiña xa contra a primavera, de súpeto, o campo esguizouse coa luz dun lóstrego, comezou a ventar o vento soán e con el apareceu de novo a doncela. Esta vez ata lle falou, e aínda o conduciu ata a súa morada, ó pé do castro. Entrando nela, Farria ollou cara a unha burata da que non se albiscaba final, —tan fonda coma as latrinas de Lucifer. A cova seica estaba ateigadiña de ouro, cunha porta polo fio da auga. Ali tamén había trabes de ouro, potes, culleres, cuncas e pratos, todos de ouro. Ata unha galiña de ouro que pofía ovos de ouro. Pero a Loureiriña contoulle que a porta do seu dourado fogar tiña unha trabe de brea que queimaria a quen ousase achegarse a tal tesouro se ela quixer. Desta segunda volta, Paco ficou tan abraiado que non lle veu a fala senón ó cabo de tres dias. E, nas semanas seguintes, malia que máis dun mexamorniño lle fixo as beiras para que desembuchara por onde tiña a entrada a cova, Paco non dixo cousa. Seguiu así, calado coma un peto, a pesar de que aquela nova continuou lostregando nos miolos aventureiros dos arredores durante anos, e por máis que unha caninea de arrecepidos e revolvefeiras, véndolle o queixo á torrada, mesmo chegara a ameazalo, mais sempre co mesmo resultado: do demo cousa dixo a ninguén.
     Levou o segredo para o sartego. —Escadasí, pensaba, ¿que carallo son as riquezas? O que se cala sempre se pode dicir, o que se di nunca se pode calar.
     Farria morreu entrando no setenta e catro, nesa idade ainda non moi provecta pero na que xa as lembranzas dan en asenorarse dos pensamentos. Faleceu á bocanoite dun dia de maio, no tempo das cereixas, enrodelado a carón da lareira, cando comezaba a soprar ese fresquiño barbadelo que se ergue no solpor das vésperas de verán en Trasdomonte. Din que viu vir a morte e que se vestiu co mellor traxe que tiña para recibila. O derradeiro que dixo, coma a quen lle esvaran as verbas polo canto da boca, seica foi: —tal se fose pan albeiro, ... de repicapaxaro!
     O tempo das cereixas é para min doce e triste a un tempo, coma os lagos no outono. Nel morreu, ademais de Farria, o avó Xan Leis. Trato de amortecer esa tinguidura melancólica lembrando aquela fermosa e xovial cántiga que o amigo Farria amarara para o avó:

Así é Forcarei
no tempo das cereixas,
de cento que apreixas
pra ti setenta e seis,
e eu as que ti deixas.
Amigo Xan Leis,
pola túa lei
¿de que te queixas,
comecereixas?

Sei que, ainda que o tempo castiga a memoria, nunca poderei esquecer ó avó Xan Leis, o home que me ensinou a intervar o verbo e a querer os montes coma se fosen xente, nin tampouco a Paco Farria, o home que ollaba e amaba a mar de lonxe, o mensaxeiro de homes e poeta de corredoiras que morreu en Forcarei, lembrando a Loureiniña, no tempo das cereixas...

Breve glosario do latín dos canteiros ou arginas

Acalmar: pegar, e tamén lucir (acalmar o patelo na xarúa: lucir con barro unha parede)
Agirra: arriba, enriba
Aquives: aqui
Argina: canteiro
Asives: así
Atranado: ateigado, cheo
Balsar: dar, poñer, botar
Belo ou velo: aldea
Chilo: un
Cubicar: pensar, entender
Deais: máis
Dealma: espírito, alma
Delentres: mentres
Delontar: contar
Delonto: conto
Encatifar: meter
Fatulancia: fachenda
Faxurdo: borracho, bébedo
Fris: eu
Ginar: chegar, vir
Humán: home
Imes: eu
Intervar: entender
Jabirros: dedos
Jairante: tarabelo, parlanchín
Jalruar, jalrar: falar
Jumarreira: galina
Jumarreira jicharoliña: mosca
Lapeta: língua

Larapeta: lingua
Llastir: levar, ir
Luz: dia
Mariñar: facer, fabricar, construir
Morrón: neno
Muriar: traballar, facer
Muria: obra, labor
Murria: vida
Nende: non, nada
Nexo: non, nada
Nobis: nós
Oreta: auga
Prefacia: partes pudendas da muller
Patelo: barro
Peñar: poñer, colocar
Perreanza: doenza
Proteinemes: proteínas
Queicó: Deus
Quilar: foder
Rosmón: fodón, lascivo
Testiligente: testemuno
Toi: ti
Volantina: alma
Xambrear degranxo: adiantar
Xandoia: criada
Xanete: paquete
Xarar: ser ou estar
Xarar xirio: ser forte, ser quen
Xido: bo, ben, bonito
Xoudo: peido
Zoina: cura

     —Eramos tantos na casa... e aghora case fica baleira. Ata parece que o tempo se detivo, que non hai quen tire das horas... No ano 1925 Trasdomonte tiña case dez mil almas, e aghora mira... E tanto turrar, e tanto turrar, para que aghora as árbores fiquen desleixadas, coma se as abaloirase o destino, e as devesas, as pobres, morran de esquecemento, e as leiras, todas a monte, se convirtan en tristes fiestras por onde se coa o pasado. Nunca coma aghora foi tido por tan ermo o pasado... e... sabe Deus que tempos virán ainda...


     Os que vivimos nos montes somos quen de ollar a realidade doutro xeito. Non digo mellor nin peor, pero dun xeito totalmente novo e distinto que depende precisamente das alturas. Desde o alto, como só outean os miñatos, co vento nas tempas e sen saber onde pôr a vista, que se esparexe por toda a irmá natureza que fica ós nosos pés, un ten por forza de sentir distinto ós que viven na chaira.

Terras outas e solas!
Serras longas mouras!
Eu son esta coor de soidá...

     ...escribía Novoneyra nos Ancares. O poeta das montañas, o que escribía desde os cumes. Por forza se ten que sentir e escribir doutro xeito desde os cumes. Eu enténdoo porque vivo nos cumes. ¿Quen, dos de "baixo", pode recoller coma nós eles conceptos? E refirome a recollelos desde un pensamento vivencial. O mesmo ca outras expresións de Novoneyra, coma "negrura loba " ou "Estoun solo como un lobo/ oulando cara a noite ". A montaña tamén irmanda, sobre todo, os pensamentos máis aflictivos, os máis melancólicos, os que máis casan coa escuridade.


     Houbo dous autores teimosos coas enchentes dos rios na súa nenez. Un era Novoneyra, que fala de cando o rio vai "ametido" (Dende nino pequeno / voun ver sempre o rio que ameteu /que me fai ise aceno /que seira eu), e de cómo case unha forza hipnótica o atraía á orela para ollar aquel espectáculo natural. O outro era Reinaldo Arenas, aquel escritor cubano, proscrito, indócil e insubornable co que non puído o réxime de terror ó que foi sometido. Describía como, tamén de neno, na província cubana de Oriente, as correntadas do rio o deixaban case en transo e atraído pola idea firme de se guindar no torrente de auga para se abandonar a el. ¿Non sería unha caste de alcabela que queria cobrar a auga, dadora de vida, ó pretender a do futuro escritor a cambio?

Memoria de Trasdomonte
	Forcarei no tempo das cereixas	Páxina Seguinte

Memoria de Trasdomonte